Fermentlarni biokimyoviy ahamiyati va ularni tadqiq qilish uslublari

Yuklangan vaqt

2025-09-06

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

928,7 KB


 
 
 
 
Fermentlarni biokimyoviy ahamiyati va ularni tadqiq qilish uslublari 
 
1. Fermentlarning umumiy xususiyatlari 
2. Tasniflash 
3. Hazm qiluvchi fermentlar 
 
 
Har qanday organizmning hayoti undagi kechayotgan modda almashininish 
jarayonlarining natijasidir.Bu ta'sirlanishlarni tabiiy katalizator,yoki fermentlar 
boshqaradi. Bu moddalarning boshqa nomi-enzimlar. «Ferment» atamasi lotincha 
fermentum,ya'ni «achitqi» degan ma'noni bildiradi.Tushuncha tarixiy tarzda,achish 
jarayonlarini o'rganilganda paydo bo'lgan. Insoniyat bu fermentlarning foydali 
xususiyatlaridan ancha vaqtdan beri foydalanib kelmoqda.Masalan,asrlar davomida 
shirdon fermenti yordamida sutdan pishloq ishlab chiqariladi. Fermentlarning 
katalizatorlardan farqi shundaki, ular tirik organizmda tа'sir qiladi,katalizatorlar esa-
jonsiz tabiatda.Biokimyoning,hayot uchun o'ta muhim bo'lgan bu moddalarni 
o'rganuvchi yo'nalishi, enzimologiya deb ataladi. 
Fermentlarning umumiy xususiyatlari 
Fermentlar,turli xil moddalar bilan o'zaro ta'sirlashib,ularning ma'lum yo'l bo'yicha 
kimyoviy o'zgarishini tezlashtiruvchi,oqsil tabiatli molekulalardir.Bu holda ular 
sarflanmaydi.Har bir fermentda,oziqlantiruvchi muhitga qo'shiluvchi,faol markaz va 
bu yoki boshqa kimyoviy ta'sirlanishni ishga tushiruvchi katalitik qismi bor.Bu 
moddalar 
organizmda 
kechadigan 
biokimyoviy 
ta'sirlanishlarni 
haroratni 
ko'tarmagan tarzda tezlashtiradi. 
Fermentlarning asosiy xususiyatlari: 
Logotip
Fermentlarni biokimyoviy ahamiyati va ularni tadqiq qilish uslublari 1. Fermentlarning umumiy xususiyatlari 2. Tasniflash 3. Hazm qiluvchi fermentlar Har qanday organizmning hayoti undagi kechayotgan modda almashininish jarayonlarining natijasidir.Bu ta'sirlanishlarni tabiiy katalizator,yoki fermentlar boshqaradi. Bu moddalarning boshqa nomi-enzimlar. «Ferment» atamasi lotincha fermentum,ya'ni «achitqi» degan ma'noni bildiradi.Tushuncha tarixiy tarzda,achish jarayonlarini o'rganilganda paydo bo'lgan. Insoniyat bu fermentlarning foydali xususiyatlaridan ancha vaqtdan beri foydalanib kelmoqda.Masalan,asrlar davomida shirdon fermenti yordamida sutdan pishloq ishlab chiqariladi. Fermentlarning katalizatorlardan farqi shundaki, ular tirik organizmda tа'sir qiladi,katalizatorlar esa- jonsiz tabiatda.Biokimyoning,hayot uchun o'ta muhim bo'lgan bu moddalarni o'rganuvchi yo'nalishi, enzimologiya deb ataladi. Fermentlarning umumiy xususiyatlari Fermentlar,turli xil moddalar bilan o'zaro ta'sirlashib,ularning ma'lum yo'l bo'yicha kimyoviy o'zgarishini tezlashtiruvchi,oqsil tabiatli molekulalardir.Bu holda ular sarflanmaydi.Har bir fermentda,oziqlantiruvchi muhitga qo'shiluvchi,faol markaz va bu yoki boshqa kimyoviy ta'sirlanishni ishga tushiruvchi katalitik qismi bor.Bu moddalar organizmda kechadigan biokimyoviy ta'sirlanishlarni haroratni ko'tarmagan tarzda tezlashtiradi. Fermentlarning asosiy xususiyatlari:
 o'ziga xosligi: fermentning faqat o'ziga xos ozuqa muhitiga ta'sir qilish qobiliyati, 
masalan, lipazalar-yog'larga; 
 katalitik samaradorligi: fermentativ oqsillarning biologik ta'sirlanishlarni yuz va 
ming baravar tezlashtirish qobiliyati; 
 tartibga solish qobiliyati: har bir hujayradagi fermentlarning ishlab chiqarilishi va 
faolligi,bu oqsillarning qayta sintezlanish qobiliyatiga ta'sir qiluvchi, o'ziga xos 
o'zgarishlar zanjiri bilan aniqlanadi. 
Fermentlarning inson organizmidagi o'rnini ortiqcha baholab yuborishning iloji yo'q. 
DNKning tuzilishi endi aniqlangan paytda,bir gen,qandaydir aniq bir alomatni 
aniqlashtiruvchi,bitta oqsilning sintezi uchun javob beradi,deb aytishardi.Hozirgi 
kunda bu so'zlar bunday tarzda aytiladi: «Bir gen – Bir ferment – bir alomat».Ya'ni 
hujayradagi fermentlarning faolligisiz,hayot mavjud bo'la olmaydi. 
 
 
 
 
 
Tasniflanishi 
Kimyoviy ta'sirlanishlardagi tutadigan o'rniga qarab,fermentlarning quyidagi turlari 
ajratiladi: 
Turlari 
Xususiyatlari 
Oksireduktazalar 
Vodrodning atom va elektronlarini olib o'tib, 
o'zining 
ozuqa 
muhitini 
oksidlanishini 
katalizatsiya qiladi 
Transferazalar 
Kimyoviy guruhlarni bir moddadan boshqasiga 
o'tkazishda ishtirok etadi 
Logotip
 o'ziga xosligi: fermentning faqat o'ziga xos ozuqa muhitiga ta'sir qilish qobiliyati, masalan, lipazalar-yog'larga;  katalitik samaradorligi: fermentativ oqsillarning biologik ta'sirlanishlarni yuz va ming baravar tezlashtirish qobiliyati;  tartibga solish qobiliyati: har bir hujayradagi fermentlarning ishlab chiqarilishi va faolligi,bu oqsillarning qayta sintezlanish qobiliyatiga ta'sir qiluvchi, o'ziga xos o'zgarishlar zanjiri bilan aniqlanadi. Fermentlarning inson organizmidagi o'rnini ortiqcha baholab yuborishning iloji yo'q. DNKning tuzilishi endi aniqlangan paytda,bir gen,qandaydir aniq bir alomatni aniqlashtiruvchi,bitta oqsilning sintezi uchun javob beradi,deb aytishardi.Hozirgi kunda bu so'zlar bunday tarzda aytiladi: «Bir gen – Bir ferment – bir alomat».Ya'ni hujayradagi fermentlarning faolligisiz,hayot mavjud bo'la olmaydi. Tasniflanishi Kimyoviy ta'sirlanishlardagi tutadigan o'rniga qarab,fermentlarning quyidagi turlari ajratiladi: Turlari Xususiyatlari Oksireduktazalar Vodrodning atom va elektronlarini olib o'tib, o'zining ozuqa muhitini oksidlanishini katalizatsiya qiladi Transferazalar Kimyoviy guruhlarni bir moddadan boshqasiga o'tkazishda ishtirok etadi
Gidrolazlar 
Yirik 
molekulalarga 
suv 
molekulalarini 
qo'shib,maydaroq molekulalarga parchalaydi. 
Liazlar 
Molekulali bog'lanishlarni gidroliz jarayonisiz 
parchalanishini katalizatsiyalashtiradi 
Izomerazlar 
Molekuladagi atomlarning o'rin almashtirishini 
aktivlashtiradi 
Ligazlar 
(sintetazalar) 
ATF quvvatini ishlatib, uglerod atomlari bilan 
bog'lanishlarni hosil qiladi. 
  
Tirik organizmdagi barcha fermentlar ichki- va tashqihujayralilarga bo'linadi. 
Ichkihujayralilarga,misol uchun,qon bilan kelib tushadigan,turli xil moddalarni 
zararsizlantirishda ishtirok etadigan,jigar fermentlari kiradi.Ular organga shikast 
yetganda qon tarkibida aniqlanadi,va bu o'z o'rnida uning kasalliklarini aniqlashda 
yordam beradi. 
Ichki organlarning shikastlanganligini belgilab beruvchi, ichki hujayrali 
fermentlar: 
 jigar-alaninaminotransefraza, 
aspartataminotransferaza, 
gamma-
glyutamiltranspeptidaza, sorbitdegidrogenaza; 
 buyrak - ishqorli fosfataza; 
 prostata bezi - nordon fosfataza 
 yurak mushagi - laktatdegidrogenaza 
Tashqi 
hujayrali 
fermentlar 
bezlar 
tomonidan 
tashqi 
muhitga 
ajralib 
chiqadi.Ularning asosiylari so'lak bezlari,oshqozon devorlari, oshqozonosti 
bezi,ichak hujayralaridan ajraladi va hazm qilishda faol ishtirok etadi 
Logotip
Gidrolazlar Yirik molekulalarga suv molekulalarini qo'shib,maydaroq molekulalarga parchalaydi. Liazlar Molekulali bog'lanishlarni gidroliz jarayonisiz parchalanishini katalizatsiyalashtiradi Izomerazlar Molekuladagi atomlarning o'rin almashtirishini aktivlashtiradi Ligazlar (sintetazalar) ATF quvvatini ishlatib, uglerod atomlari bilan bog'lanishlarni hosil qiladi. Tirik organizmdagi barcha fermentlar ichki- va tashqihujayralilarga bo'linadi. Ichkihujayralilarga,misol uchun,qon bilan kelib tushadigan,turli xil moddalarni zararsizlantirishda ishtirok etadigan,jigar fermentlari kiradi.Ular organga shikast yetganda qon tarkibida aniqlanadi,va bu o'z o'rnida uning kasalliklarini aniqlashda yordam beradi. Ichki organlarning shikastlanganligini belgilab beruvchi, ichki hujayrali fermentlar:  jigar-alaninaminotransefraza, aspartataminotransferaza, gamma- glyutamiltranspeptidaza, sorbitdegidrogenaza;  buyrak - ishqorli fosfataza;  prostata bezi - nordon fosfataza  yurak mushagi - laktatdegidrogenaza Tashqi hujayrali fermentlar bezlar tomonidan tashqi muhitga ajralib chiqadi.Ularning asosiylari so'lak bezlari,oshqozon devorlari, oshqozonosti bezi,ichak hujayralaridan ajraladi va hazm qilishda faol ishtirok etadi
Hazm qilish fermentlari 
Hazm qilish fermentlari- bu ovqat tarkibiga kiruvchi yirik molekulalarning 
parchalanishini tezlashtiruvchi,oqsillardir.Ular bu molekulalarni o'zlashtirilishi 
yaxshi bo'lishi uchun, kichikroq bo'laklarga bo'ladi.Hazm qilish fermentlarining 
asosiy turlari- proteazalar,lipazalar,amilazalar. 
Asosiy hazm qiluvchi bez-oshqozonosti bezidir. U DNK va RNK ni 
parchalaydigan,ko'pgina fermentlar, hamda nukleazalarni va erkin aminokislotalarni 
hosil qilishda ishtirok etadigan,peptidazlarni ajratib chiqaradi.Hosil bo'ladigan 
fermentlarning oz miqdori ham,katta oziq hajmiga «ishlov» bera oladi. 
Ozuqaviy moddalarning fermentativ parchalanishi natijasida,hayot faoliyati va 
moddalar almashinuvi jarayonlariga sarflanadigan quvvat ajralib chiqadi. 
Fermentlarning ishtirokisiz,bu jarayonlar juda sekin o'tardi va organizmni yetarli 
quvvat bilan ta'minlay olmasdi. 
Bundan tashqari,fermentlarning hazm qilish jarayonidagi ishtiroki,molekulalarni 
ichak devorlarining hujayralaridan o'tib,qonga singib ketishiga imkon beruvchi 
darajagacha parchalanishini ta'minlaydi. 
Amilaza 
Amilaza so'lak bezlaridan ajralib chiqadi. U ozuqaning uzun glyukozali zanjirdan 
tarkib topgan, kraxmaliga ta'sir ko'rsatadi.Bu fermentning ta'siri natijasida,ikkita 
o'zaro bog'liq glyukozali molekulalar,ya'ni fruktoza, va boshqa kaltazanjirli 
uglevodlardan tarkib topgan yuzalar paydo bo'ladi.Keyinchalik ular ichakdagi 
glyukozagacha o'zgaradi va qonga so'rilib ketadi. 
So'lak bezlari kraxmalning faqat bir qismini parchalaydi.So'lak amilazasi qisqa vaqt 
ichida, ovqat chaynalyotgan paytda,faoldir.Oshqozonga tushgandan keyin ferment 
uning nordon suyqligi bilan faolsizlashtiriladi.Kraxmalning ko'p qismi 12-barmoqli 
ichakda,oshqozonosti bezi tomonidan ajratiladigan,oshqozonosti amilazasi ta'sirida 
parchalanadi. 
Logotip
Hazm qilish fermentlari Hazm qilish fermentlari- bu ovqat tarkibiga kiruvchi yirik molekulalarning parchalanishini tezlashtiruvchi,oqsillardir.Ular bu molekulalarni o'zlashtirilishi yaxshi bo'lishi uchun, kichikroq bo'laklarga bo'ladi.Hazm qilish fermentlarining asosiy turlari- proteazalar,lipazalar,amilazalar. Asosiy hazm qiluvchi bez-oshqozonosti bezidir. U DNK va RNK ni parchalaydigan,ko'pgina fermentlar, hamda nukleazalarni va erkin aminokislotalarni hosil qilishda ishtirok etadigan,peptidazlarni ajratib chiqaradi.Hosil bo'ladigan fermentlarning oz miqdori ham,katta oziq hajmiga «ishlov» bera oladi. Ozuqaviy moddalarning fermentativ parchalanishi natijasida,hayot faoliyati va moddalar almashinuvi jarayonlariga sarflanadigan quvvat ajralib chiqadi. Fermentlarning ishtirokisiz,bu jarayonlar juda sekin o'tardi va organizmni yetarli quvvat bilan ta'minlay olmasdi. Bundan tashqari,fermentlarning hazm qilish jarayonidagi ishtiroki,molekulalarni ichak devorlarining hujayralaridan o'tib,qonga singib ketishiga imkon beruvchi darajagacha parchalanishini ta'minlaydi. Amilaza Amilaza so'lak bezlaridan ajralib chiqadi. U ozuqaning uzun glyukozali zanjirdan tarkib topgan, kraxmaliga ta'sir ko'rsatadi.Bu fermentning ta'siri natijasida,ikkita o'zaro bog'liq glyukozali molekulalar,ya'ni fruktoza, va boshqa kaltazanjirli uglevodlardan tarkib topgan yuzalar paydo bo'ladi.Keyinchalik ular ichakdagi glyukozagacha o'zgaradi va qonga so'rilib ketadi. So'lak bezlari kraxmalning faqat bir qismini parchalaydi.So'lak amilazasi qisqa vaqt ichida, ovqat chaynalyotgan paytda,faoldir.Oshqozonga tushgandan keyin ferment uning nordon suyqligi bilan faolsizlashtiriladi.Kraxmalning ko'p qismi 12-barmoqli ichakda,oshqozonosti bezi tomonidan ajratiladigan,oshqozonosti amilazasi ta'sirida parchalanadi.
 
Amilaza kraxmalni parchalashni boshlayapti 
Oshqozonosti amilazasi ta'sirida paydo bo'lgan, qisqa uglevodlar,ingichka ichakka 
kelib tushadi. Bu yerda ular maltazalaktaza, saxarazadekstrinazalar yordamida 
glyukoza molekulasigacha parchalanadi.Ferment ta'sirida parchalanmaydigan 
to'qimalar ichakdan axlat bilan chiqib ketadi. 
Proteazalar 
Oqsil va proteinlar-odam ozuqasining asosiy qismlaridan biridir.Ularni parchalash 
uchun ferment - proteazalar zarur. Ular sintezlanish joyi, muhiti va boshqa 
xususiyatlari bilan farqlanadi. Ulardan bir xillari oshqozonda faol, masalan, pepsin. 
Boshqalari oshqozonosti bezi tomonidan ajratib chiqariladi va ichak oralig'ida faol. 
Bezning o'zida fermentning nofaol shakli - ximotripsinogen ajralib chiqadi va u 
faqatgina ozuqa tarkibidagi nordon moddalar bilan aralashib, ximotripisinga 
aylanganda ta'sir qila boshlaydi. Bunday tartib, oshqozonosti bezi proteaza 
hujayralari tufayli o'zini shikastlashini oldini olishga yordam beradi. 
 
                                              Oqsillarning fermentativ parchalanishi 
Proteazalar ozuqaviy oqsillarni maydaroq bo'laklar-polipeptidlarga parchalaydi. 
Ferment-peptidazlar ularni ichakda o'zlashtirilib ketadigan, aminokislotalargacha 
parchalaydi. 
Logotip
Amilaza kraxmalni parchalashni boshlayapti Oshqozonosti amilazasi ta'sirida paydo bo'lgan, qisqa uglevodlar,ingichka ichakka kelib tushadi. Bu yerda ular maltazalaktaza, saxarazadekstrinazalar yordamida glyukoza molekulasigacha parchalanadi.Ferment ta'sirida parchalanmaydigan to'qimalar ichakdan axlat bilan chiqib ketadi. Proteazalar Oqsil va proteinlar-odam ozuqasining asosiy qismlaridan biridir.Ularni parchalash uchun ferment - proteazalar zarur. Ular sintezlanish joyi, muhiti va boshqa xususiyatlari bilan farqlanadi. Ulardan bir xillari oshqozonda faol, masalan, pepsin. Boshqalari oshqozonosti bezi tomonidan ajratib chiqariladi va ichak oralig'ida faol. Bezning o'zida fermentning nofaol shakli - ximotripsinogen ajralib chiqadi va u faqatgina ozuqa tarkibidagi nordon moddalar bilan aralashib, ximotripisinga aylanganda ta'sir qila boshlaydi. Bunday tartib, oshqozonosti bezi proteaza hujayralari tufayli o'zini shikastlashini oldini olishga yordam beradi. Oqsillarning fermentativ parchalanishi Proteazalar ozuqaviy oqsillarni maydaroq bo'laklar-polipeptidlarga parchalaydi. Ferment-peptidazlar ularni ichakda o'zlashtirilib ketadigan, aminokislotalargacha parchalaydi.
Lipazalar 
Ozuqaviy yog'lar,oshqozonosti bezidan ajralib chiqadigan fermentlar-lipazalar 
tomonidan parchalanadi. Ular yog' molekulalarini,yog' kislotalari va glitseringa 
parchalaydi. Bunday ta'sirlanish uchun,12-barmoqli ichakda,jigarda hosil bo'ladigan 
o't mavjud bo'lishi kerak. 
 
                                              Yog’larning fermentativ gidrolizi 
 
6-ma`ruza. Nuklein kislotalarni o`rganish uslublari 
Nuklein kislotalar, xususan, DNK hayotning davomiyligi uchun muhim 
makromolekula hisoblanadi. DNK ota-onadan farzandlarga irsiylanadigan axborotni 
oʻzida saqlaydi, qurilish uchun sarflanadigan oqsil hosil boʻlishini boshqaradi va 
toʻqima, hujayra hamda organizm funksiyasining bir maromda kechishini 
taʼminlaydi. DNKning bu maʼlumotlarni qanday qilib tashishi hamda bu 
maʼlumotlarning hujayra va organizmlar tomonidan qanday qilib harakatga 
aylantirilishi murakkab, qiziqarli va aql bovar qilmaydigan jarayon boʻlib, 
uni molekulyar 
biologiya qismida 
batafsil 
oʻrganamiz. 
Bu 
yerda 
esa 
makromolekulyar nuqtayi nazardan nuklein kislotalar bilan tanishib chiqamiz. 
Logotip
Lipazalar Ozuqaviy yog'lar,oshqozonosti bezidan ajralib chiqadigan fermentlar-lipazalar tomonidan parchalanadi. Ular yog' molekulalarini,yog' kislotalari va glitseringa parchalaydi. Bunday ta'sirlanish uchun,12-barmoqli ichakda,jigarda hosil bo'ladigan o't mavjud bo'lishi kerak. Yog’larning fermentativ gidrolizi 6-ma`ruza. Nuklein kislotalarni o`rganish uslublari Nuklein kislotalar, xususan, DNK hayotning davomiyligi uchun muhim makromolekula hisoblanadi. DNK ota-onadan farzandlarga irsiylanadigan axborotni oʻzida saqlaydi, qurilish uchun sarflanadigan oqsil hosil boʻlishini boshqaradi va toʻqima, hujayra hamda organizm funksiyasining bir maromda kechishini taʼminlaydi. DNKning bu maʼlumotlarni qanday qilib tashishi hamda bu maʼlumotlarning hujayra va organizmlar tomonidan qanday qilib harakatga aylantirilishi murakkab, qiziqarli va aql bovar qilmaydigan jarayon boʻlib, uni molekulyar biologiya qismida batafsil oʻrganamiz. Bu yerda esa makromolekulyar nuqtayi nazardan nuklein kislotalar bilan tanishib chiqamiz.
Hujayralarda DNK va RNKning ahamiyati 
Nuklein kislotalar nukleotid deb nomlangan birliklardan tashkil topgan 
makromolekula boʻlib, tabiiy ravishda ikkita turda uchraydi: dezoksiribonuklein 
kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK). DNK bir hujayrali bakteriyalardan 
tortib siz va men kabi juda koʻp hujayrali sutemizuvchilarga qadar barcha tirik 
organizmlarda mavjud genetik material hisoblanadi. Ayrim viruslarning genetik 
materiali DNK emas, balki RNKdan iborat, ammo texnik jihatdan viruslar tirik 
organizm deb hisoblanmaydi (chunki ular xoʻjayin hujayra yordamisiz koʻpaya 
olmaydi). 
Hujayra DNKsi 
O‘simlik va hayvonlar singari eukariotlarda DNK hujayrada maxsus membrana bilan 
oʻralgan birikma boʻlib, u yadroda joylashadi, xuddi boshqa organellalar (masalan, 
oʻsimliklarning mitoxondriyasi va xloroplasti) singari. Bakteriya kabi prokariot 
organizmlarda 
DNK nukleoid deb 
ataluvchi 
maxsus 
hujayra 
hududida 
joylashganiga qaramay, u membrana bilan oʻralmagan. Eukariotlarda DNK 
odatda xromosomalar deb nomlangan juda uzun, chiziqli qismlarga boʻlinadi, 
bakteriyalar kabi prokariotlarda esa xromosomalar juda kichik va koʻpincha aylana 
(halqa) shaklida boʻladi. Xromosoma oʻn minglab genlardan iborat boʻlishi 
mumkin, ularning har biri hujayra tomonidan zarur boʻlgan maʼlum mahsulotni 
ishlab chiqarish boʻyicha koʻrsatmalar beradi. 
DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga 
Koʻpchilik genlar oqsil moddalarini kodlaydi, yaʼni ular maʼlum bir oqsilni hosil 
qilish uchun ishlatiladigan aminokislotalar ketma-ketligini belgilaydi. DNKdagi 
ushbu maʼlumot oqsil sintezi uchun ishlatilishidan oldin, avvalo, genning RNK 
nusxasi (transkripti) yaratilishi kerak. RNKning ushbu turi informatsion 
RNK (iRNK) deb ataladi. Chunki iRNK molekulasi DNK va ribosoma (iRNK 
ketma-ketligini oʻqib, uning asosida oqsil sintez qiluvchi uskuna) oʻrtasida maʼlumot 
tashuvchi vazifasini bajaradi. DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga aylanish 
jarayoni molekulyar biologiyaning “markaziy dogmasi” deyiladi. Eng muhimi, 
barcha genlar ham oqsil mahsulotlarini kodlamaydi. Misol uchun, ayrim genlar 
Logotip
Hujayralarda DNK va RNKning ahamiyati Nuklein kislotalar nukleotid deb nomlangan birliklardan tashkil topgan makromolekula boʻlib, tabiiy ravishda ikkita turda uchraydi: dezoksiribonuklein kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK). DNK bir hujayrali bakteriyalardan tortib siz va men kabi juda koʻp hujayrali sutemizuvchilarga qadar barcha tirik organizmlarda mavjud genetik material hisoblanadi. Ayrim viruslarning genetik materiali DNK emas, balki RNKdan iborat, ammo texnik jihatdan viruslar tirik organizm deb hisoblanmaydi (chunki ular xoʻjayin hujayra yordamisiz koʻpaya olmaydi). Hujayra DNKsi O‘simlik va hayvonlar singari eukariotlarda DNK hujayrada maxsus membrana bilan oʻralgan birikma boʻlib, u yadroda joylashadi, xuddi boshqa organellalar (masalan, oʻsimliklarning mitoxondriyasi va xloroplasti) singari. Bakteriya kabi prokariot organizmlarda DNK nukleoid deb ataluvchi maxsus hujayra hududida joylashganiga qaramay, u membrana bilan oʻralmagan. Eukariotlarda DNK odatda xromosomalar deb nomlangan juda uzun, chiziqli qismlarga boʻlinadi, bakteriyalar kabi prokariotlarda esa xromosomalar juda kichik va koʻpincha aylana (halqa) shaklida boʻladi. Xromosoma oʻn minglab genlardan iborat boʻlishi mumkin, ularning har biri hujayra tomonidan zarur boʻlgan maʼlum mahsulotni ishlab chiqarish boʻyicha koʻrsatmalar beradi. DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga Koʻpchilik genlar oqsil moddalarini kodlaydi, yaʼni ular maʼlum bir oqsilni hosil qilish uchun ishlatiladigan aminokislotalar ketma-ketligini belgilaydi. DNKdagi ushbu maʼlumot oqsil sintezi uchun ishlatilishidan oldin, avvalo, genning RNK nusxasi (transkripti) yaratilishi kerak. RNKning ushbu turi informatsion RNK (iRNK) deb ataladi. Chunki iRNK molekulasi DNK va ribosoma (iRNK ketma-ketligini oʻqib, uning asosida oqsil sintez qiluvchi uskuna) oʻrtasida maʼlumot tashuvchi vazifasini bajaradi. DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga aylanish jarayoni molekulyar biologiyaning “markaziy dogmasi” deyiladi. Eng muhimi, barcha genlar ham oqsil mahsulotlarini kodlamaydi. Misol uchun, ayrim genlar
ribosomalarning tuzilish tarkibiy qismlari sifatida xizmat qiluvchi ribosomal 
RNK (rRNK) yoki transport RNK (tRNA)ni kodlaydi. tRNK beda bargi 
shaklidagi RNK molekulasi boʻlib, oqsil sintezi davomida aminokislotalarni 
ribosomaga tashib keltiradi. Yana boshqa RNK molekulalari, masalan, 
kichik mikroRNK (miRNA) boshqa genlar uchun regulyator vazifasini bajaradi va 
hozirgi davrda oqsil boʻlmagan molekulalarni kodlovchi RNKning koʻplab yangi 
turlari aniqlanmoqda. 
Nukleotidlar 
DNK va RNK polimer hisoblanadi (DNK boʻlsa, koʻpincha juda uzun polimer) 
va nukleotidlar deb 
nomlanuvchi 
monomerlardan 
tashkil 
topgan. 
Ushbu 
monomerlar birlashganda hosil boʻlgan zanjir polinukleotid (poli-= “koʻp”) deb 
ataladi. Har bir nukleotid uch qismdan tashkil topgan: azot asosi deb nomlangan azot 
tutuvchi halqa, beshta uglerodli uglevod va kamida bitta fosfat guruhi. Uglevod 
molekulasi nukleotidda markaziy mavqega ega, uning bir uglevodiga azot asosi va 
boshqasiga fosfat guruhi (yoki fosfat guruhlari) birikadi. Oʻz navbatida 
nukleotidning har bir qismini koʻrib chiqamiz. 
Logotip
ribosomalarning tuzilish tarkibiy qismlari sifatida xizmat qiluvchi ribosomal RNK (rRNK) yoki transport RNK (tRNA)ni kodlaydi. tRNK beda bargi shaklidagi RNK molekulasi boʻlib, oqsil sintezi davomida aminokislotalarni ribosomaga tashib keltiradi. Yana boshqa RNK molekulalari, masalan, kichik mikroRNK (miRNA) boshqa genlar uchun regulyator vazifasini bajaradi va hozirgi davrda oqsil boʻlmagan molekulalarni kodlovchi RNKning koʻplab yangi turlari aniqlanmoqda. Nukleotidlar DNK va RNK polimer hisoblanadi (DNK boʻlsa, koʻpincha juda uzun polimer) va nukleotidlar deb nomlanuvchi monomerlardan tashkil topgan. Ushbu monomerlar birlashganda hosil boʻlgan zanjir polinukleotid (poli-= “koʻp”) deb ataladi. Har bir nukleotid uch qismdan tashkil topgan: azot asosi deb nomlangan azot tutuvchi halqa, beshta uglerodli uglevod va kamida bitta fosfat guruhi. Uglevod molekulasi nukleotidda markaziy mavqega ega, uning bir uglevodiga azot asosi va boshqasiga fosfat guruhi (yoki fosfat guruhlari) birikadi. Oʻz navbatida nukleotidning har bir qismini koʻrib chiqamiz.
 
Uglevod (dezoksiriboza yoki riboza), fosfat guruhi va azot asosi tutgan DNK va 
RNK zanjiri tarkibiy qismlari keltirilgan rasm. Azot asoslaridan pirimidin asoslari 
(bitta halqali sitozin, DNKda timin va RNKda uratsil) va purin asoslari (ikkita halqali 
adenin va guanin) mavjud. Fosfat guruhi 5ʼ uglerodiga birikkan. Riboza 
molekulasidagi 2ʼ uglerodi gidroksil guruhi tutadi, ammo dezoksiriboza 
molekulasida 2ʼ uglerodda gikroksil guruhi mavjud emas (vodorod tutadi). 
Azot asoslari 
Nukleotidlarning azot asoslari azot saqlovchi halqadan (uglerod-asosli) iborat 
molekulalardir. 
[Nima uchun u asos deb ataladi]. DNKdagi har bir nukleotid toʻrtta azot asosdan 
bittasiga ega: adenin (A), guanin (G), sitozin (S) va timin (T). Adenin va 
guanin purinlar boʻlib, ularning tarkibida ikkita uglerod-azot saqlovchi halqa 
mavjud. Sitozin va timin esa pirimidinlar hisoblanib, bitta uglerod-azot halqasiga 
ega. RNK nukleotidlari ham adenin, guanin va sitozin asoslariga ega, ammo timin 
oʻrniga ularda uratsil (U) deb ataladigan boshqa pirimidin asosi mavjud. Yuqoridagi 
Logotip
Uglevod (dezoksiriboza yoki riboza), fosfat guruhi va azot asosi tutgan DNK va RNK zanjiri tarkibiy qismlari keltirilgan rasm. Azot asoslaridan pirimidin asoslari (bitta halqali sitozin, DNKda timin va RNKda uratsil) va purin asoslari (ikkita halqali adenin va guanin) mavjud. Fosfat guruhi 5ʼ uglerodiga birikkan. Riboza molekulasidagi 2ʼ uglerodi gidroksil guruhi tutadi, ammo dezoksiriboza molekulasida 2ʼ uglerodda gikroksil guruhi mavjud emas (vodorod tutadi). Azot asoslari Nukleotidlarning azot asoslari azot saqlovchi halqadan (uglerod-asosli) iborat molekulalardir. [Nima uchun u asos deb ataladi]. DNKdagi har bir nukleotid toʻrtta azot asosdan bittasiga ega: adenin (A), guanin (G), sitozin (S) va timin (T). Adenin va guanin purinlar boʻlib, ularning tarkibida ikkita uglerod-azot saqlovchi halqa mavjud. Sitozin va timin esa pirimidinlar hisoblanib, bitta uglerod-azot halqasiga ega. RNK nukleotidlari ham adenin, guanin va sitozin asoslariga ega, ammo timin oʻrniga ularda uratsil (U) deb ataladigan boshqa pirimidin asosi mavjud. Yuqoridagi