Fermentlarni biokimyoviy ahamiyati va ularni tadqiq qilish uslublari
Yuklangan vaqt
2025-09-06
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
14
Faytl hajmi
928,7 KB
Fermentlarni biokimyoviy ahamiyati va ularni tadqiq qilish uslublari
1. Fermentlarning umumiy xususiyatlari
2. Tasniflash
3. Hazm qiluvchi fermentlar
Har qanday organizmning hayoti undagi kechayotgan modda almashininish
jarayonlarining natijasidir.Bu ta'sirlanishlarni tabiiy katalizator,yoki fermentlar
boshqaradi. Bu moddalarning boshqa nomi-enzimlar. «Ferment» atamasi lotincha
fermentum,ya'ni «achitqi» degan ma'noni bildiradi.Tushuncha tarixiy tarzda,achish
jarayonlarini o'rganilganda paydo bo'lgan. Insoniyat bu fermentlarning foydali
xususiyatlaridan ancha vaqtdan beri foydalanib kelmoqda.Masalan,asrlar davomida
shirdon fermenti yordamida sutdan pishloq ishlab chiqariladi. Fermentlarning
katalizatorlardan farqi shundaki, ular tirik organizmda tа'sir qiladi,katalizatorlar esa-
jonsiz tabiatda.Biokimyoning,hayot uchun o'ta muhim bo'lgan bu moddalarni
o'rganuvchi yo'nalishi, enzimologiya deb ataladi.
Fermentlarning umumiy xususiyatlari
Fermentlar,turli xil moddalar bilan o'zaro ta'sirlashib,ularning ma'lum yo'l bo'yicha
kimyoviy o'zgarishini tezlashtiruvchi,oqsil tabiatli molekulalardir.Bu holda ular
sarflanmaydi.Har bir fermentda,oziqlantiruvchi muhitga qo'shiluvchi,faol markaz va
bu yoki boshqa kimyoviy ta'sirlanishni ishga tushiruvchi katalitik qismi bor.Bu
moddalar
organizmda
kechadigan
biokimyoviy
ta'sirlanishlarni
haroratni
ko'tarmagan tarzda tezlashtiradi.
Fermentlarning asosiy xususiyatlari:
o'ziga xosligi: fermentning faqat o'ziga xos ozuqa muhitiga ta'sir qilish qobiliyati,
masalan, lipazalar-yog'larga;
katalitik samaradorligi: fermentativ oqsillarning biologik ta'sirlanishlarni yuz va
ming baravar tezlashtirish qobiliyati;
tartibga solish qobiliyati: har bir hujayradagi fermentlarning ishlab chiqarilishi va
faolligi,bu oqsillarning qayta sintezlanish qobiliyatiga ta'sir qiluvchi, o'ziga xos
o'zgarishlar zanjiri bilan aniqlanadi.
Fermentlarning inson organizmidagi o'rnini ortiqcha baholab yuborishning iloji yo'q.
DNKning tuzilishi endi aniqlangan paytda,bir gen,qandaydir aniq bir alomatni
aniqlashtiruvchi,bitta oqsilning sintezi uchun javob beradi,deb aytishardi.Hozirgi
kunda bu so'zlar bunday tarzda aytiladi: «Bir gen – Bir ferment – bir alomat».Ya'ni
hujayradagi fermentlarning faolligisiz,hayot mavjud bo'la olmaydi.
Tasniflanishi
Kimyoviy ta'sirlanishlardagi tutadigan o'rniga qarab,fermentlarning quyidagi turlari
ajratiladi:
Turlari
Xususiyatlari
Oksireduktazalar
Vodrodning atom va elektronlarini olib o'tib,
o'zining
ozuqa
muhitini
oksidlanishini
katalizatsiya qiladi
Transferazalar
Kimyoviy guruhlarni bir moddadan boshqasiga
o'tkazishda ishtirok etadi
Gidrolazlar
Yirik
molekulalarga
suv
molekulalarini
qo'shib,maydaroq molekulalarga parchalaydi.
Liazlar
Molekulali bog'lanishlarni gidroliz jarayonisiz
parchalanishini katalizatsiyalashtiradi
Izomerazlar
Molekuladagi atomlarning o'rin almashtirishini
aktivlashtiradi
Ligazlar
(sintetazalar)
ATF quvvatini ishlatib, uglerod atomlari bilan
bog'lanishlarni hosil qiladi.
Tirik organizmdagi barcha fermentlar ichki- va tashqihujayralilarga bo'linadi.
Ichkihujayralilarga,misol uchun,qon bilan kelib tushadigan,turli xil moddalarni
zararsizlantirishda ishtirok etadigan,jigar fermentlari kiradi.Ular organga shikast
yetganda qon tarkibida aniqlanadi,va bu o'z o'rnida uning kasalliklarini aniqlashda
yordam beradi.
Ichki organlarning shikastlanganligini belgilab beruvchi, ichki hujayrali
fermentlar:
jigar-alaninaminotransefraza,
aspartataminotransferaza,
gamma-
glyutamiltranspeptidaza, sorbitdegidrogenaza;
buyrak - ishqorli fosfataza;
prostata bezi - nordon fosfataza
yurak mushagi - laktatdegidrogenaza
Tashqi
hujayrali
fermentlar
bezlar
tomonidan
tashqi
muhitga
ajralib
chiqadi.Ularning asosiylari so'lak bezlari,oshqozon devorlari, oshqozonosti
bezi,ichak hujayralaridan ajraladi va hazm qilishda faol ishtirok etadi
Hazm qilish fermentlari
Hazm qilish fermentlari- bu ovqat tarkibiga kiruvchi yirik molekulalarning
parchalanishini tezlashtiruvchi,oqsillardir.Ular bu molekulalarni o'zlashtirilishi
yaxshi bo'lishi uchun, kichikroq bo'laklarga bo'ladi.Hazm qilish fermentlarining
asosiy turlari- proteazalar,lipazalar,amilazalar.
Asosiy hazm qiluvchi bez-oshqozonosti bezidir. U DNK va RNK ni
parchalaydigan,ko'pgina fermentlar, hamda nukleazalarni va erkin aminokislotalarni
hosil qilishda ishtirok etadigan,peptidazlarni ajratib chiqaradi.Hosil bo'ladigan
fermentlarning oz miqdori ham,katta oziq hajmiga «ishlov» bera oladi.
Ozuqaviy moddalarning fermentativ parchalanishi natijasida,hayot faoliyati va
moddalar almashinuvi jarayonlariga sarflanadigan quvvat ajralib chiqadi.
Fermentlarning ishtirokisiz,bu jarayonlar juda sekin o'tardi va organizmni yetarli
quvvat bilan ta'minlay olmasdi.
Bundan tashqari,fermentlarning hazm qilish jarayonidagi ishtiroki,molekulalarni
ichak devorlarining hujayralaridan o'tib,qonga singib ketishiga imkon beruvchi
darajagacha parchalanishini ta'minlaydi.
Amilaza
Amilaza so'lak bezlaridan ajralib chiqadi. U ozuqaning uzun glyukozali zanjirdan
tarkib topgan, kraxmaliga ta'sir ko'rsatadi.Bu fermentning ta'siri natijasida,ikkita
o'zaro bog'liq glyukozali molekulalar,ya'ni fruktoza, va boshqa kaltazanjirli
uglevodlardan tarkib topgan yuzalar paydo bo'ladi.Keyinchalik ular ichakdagi
glyukozagacha o'zgaradi va qonga so'rilib ketadi.
So'lak bezlari kraxmalning faqat bir qismini parchalaydi.So'lak amilazasi qisqa vaqt
ichida, ovqat chaynalyotgan paytda,faoldir.Oshqozonga tushgandan keyin ferment
uning nordon suyqligi bilan faolsizlashtiriladi.Kraxmalning ko'p qismi 12-barmoqli
ichakda,oshqozonosti bezi tomonidan ajratiladigan,oshqozonosti amilazasi ta'sirida
parchalanadi.
Amilaza kraxmalni parchalashni boshlayapti
Oshqozonosti amilazasi ta'sirida paydo bo'lgan, qisqa uglevodlar,ingichka ichakka
kelib tushadi. Bu yerda ular maltazalaktaza, saxarazadekstrinazalar yordamida
glyukoza molekulasigacha parchalanadi.Ferment ta'sirida parchalanmaydigan
to'qimalar ichakdan axlat bilan chiqib ketadi.
Proteazalar
Oqsil va proteinlar-odam ozuqasining asosiy qismlaridan biridir.Ularni parchalash
uchun ferment - proteazalar zarur. Ular sintezlanish joyi, muhiti va boshqa
xususiyatlari bilan farqlanadi. Ulardan bir xillari oshqozonda faol, masalan, pepsin.
Boshqalari oshqozonosti bezi tomonidan ajratib chiqariladi va ichak oralig'ida faol.
Bezning o'zida fermentning nofaol shakli - ximotripsinogen ajralib chiqadi va u
faqatgina ozuqa tarkibidagi nordon moddalar bilan aralashib, ximotripisinga
aylanganda ta'sir qila boshlaydi. Bunday tartib, oshqozonosti bezi proteaza
hujayralari tufayli o'zini shikastlashini oldini olishga yordam beradi.
Oqsillarning fermentativ parchalanishi
Proteazalar ozuqaviy oqsillarni maydaroq bo'laklar-polipeptidlarga parchalaydi.
Ferment-peptidazlar ularni ichakda o'zlashtirilib ketadigan, aminokislotalargacha
parchalaydi.
Lipazalar
Ozuqaviy yog'lar,oshqozonosti bezidan ajralib chiqadigan fermentlar-lipazalar
tomonidan parchalanadi. Ular yog' molekulalarini,yog' kislotalari va glitseringa
parchalaydi. Bunday ta'sirlanish uchun,12-barmoqli ichakda,jigarda hosil bo'ladigan
o't mavjud bo'lishi kerak.
Yog’larning fermentativ gidrolizi
6-ma`ruza. Nuklein kislotalarni o`rganish uslublari
Nuklein kislotalar, xususan, DNK hayotning davomiyligi uchun muhim
makromolekula hisoblanadi. DNK ota-onadan farzandlarga irsiylanadigan axborotni
oʻzida saqlaydi, qurilish uchun sarflanadigan oqsil hosil boʻlishini boshqaradi va
toʻqima, hujayra hamda organizm funksiyasining bir maromda kechishini
taʼminlaydi. DNKning bu maʼlumotlarni qanday qilib tashishi hamda bu
maʼlumotlarning hujayra va organizmlar tomonidan qanday qilib harakatga
aylantirilishi murakkab, qiziqarli va aql bovar qilmaydigan jarayon boʻlib,
uni molekulyar
biologiya qismida
batafsil
oʻrganamiz.
Bu
yerda
esa
makromolekulyar nuqtayi nazardan nuklein kislotalar bilan tanishib chiqamiz.
Hujayralarda DNK va RNKning ahamiyati
Nuklein kislotalar nukleotid deb nomlangan birliklardan tashkil topgan
makromolekula boʻlib, tabiiy ravishda ikkita turda uchraydi: dezoksiribonuklein
kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK). DNK bir hujayrali bakteriyalardan
tortib siz va men kabi juda koʻp hujayrali sutemizuvchilarga qadar barcha tirik
organizmlarda mavjud genetik material hisoblanadi. Ayrim viruslarning genetik
materiali DNK emas, balki RNKdan iborat, ammo texnik jihatdan viruslar tirik
organizm deb hisoblanmaydi (chunki ular xoʻjayin hujayra yordamisiz koʻpaya
olmaydi).
Hujayra DNKsi
O‘simlik va hayvonlar singari eukariotlarda DNK hujayrada maxsus membrana bilan
oʻralgan birikma boʻlib, u yadroda joylashadi, xuddi boshqa organellalar (masalan,
oʻsimliklarning mitoxondriyasi va xloroplasti) singari. Bakteriya kabi prokariot
organizmlarda
DNK nukleoid deb
ataluvchi
maxsus
hujayra
hududida
joylashganiga qaramay, u membrana bilan oʻralmagan. Eukariotlarda DNK
odatda xromosomalar deb nomlangan juda uzun, chiziqli qismlarga boʻlinadi,
bakteriyalar kabi prokariotlarda esa xromosomalar juda kichik va koʻpincha aylana
(halqa) shaklida boʻladi. Xromosoma oʻn minglab genlardan iborat boʻlishi
mumkin, ularning har biri hujayra tomonidan zarur boʻlgan maʼlum mahsulotni
ishlab chiqarish boʻyicha koʻrsatmalar beradi.
DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga
Koʻpchilik genlar oqsil moddalarini kodlaydi, yaʼni ular maʼlum bir oqsilni hosil
qilish uchun ishlatiladigan aminokislotalar ketma-ketligini belgilaydi. DNKdagi
ushbu maʼlumot oqsil sintezi uchun ishlatilishidan oldin, avvalo, genning RNK
nusxasi (transkripti) yaratilishi kerak. RNKning ushbu turi informatsion
RNK (iRNK) deb ataladi. Chunki iRNK molekulasi DNK va ribosoma (iRNK
ketma-ketligini oʻqib, uning asosida oqsil sintez qiluvchi uskuna) oʻrtasida maʼlumot
tashuvchi vazifasini bajaradi. DNKdan RNKga va RNKdan oqsilga aylanish
jarayoni molekulyar biologiyaning “markaziy dogmasi” deyiladi. Eng muhimi,
barcha genlar ham oqsil mahsulotlarini kodlamaydi. Misol uchun, ayrim genlar
ribosomalarning tuzilish tarkibiy qismlari sifatida xizmat qiluvchi ribosomal
RNK (rRNK) yoki transport RNK (tRNA)ni kodlaydi. tRNK beda bargi
shaklidagi RNK molekulasi boʻlib, oqsil sintezi davomida aminokislotalarni
ribosomaga tashib keltiradi. Yana boshqa RNK molekulalari, masalan,
kichik mikroRNK (miRNA) boshqa genlar uchun regulyator vazifasini bajaradi va
hozirgi davrda oqsil boʻlmagan molekulalarni kodlovchi RNKning koʻplab yangi
turlari aniqlanmoqda.
Nukleotidlar
DNK va RNK polimer hisoblanadi (DNK boʻlsa, koʻpincha juda uzun polimer)
va nukleotidlar deb
nomlanuvchi
monomerlardan
tashkil
topgan.
Ushbu
monomerlar birlashganda hosil boʻlgan zanjir polinukleotid (poli-= “koʻp”) deb
ataladi. Har bir nukleotid uch qismdan tashkil topgan: azot asosi deb nomlangan azot
tutuvchi halqa, beshta uglerodli uglevod va kamida bitta fosfat guruhi. Uglevod
molekulasi nukleotidda markaziy mavqega ega, uning bir uglevodiga azot asosi va
boshqasiga fosfat guruhi (yoki fosfat guruhlari) birikadi. Oʻz navbatida
nukleotidning har bir qismini koʻrib chiqamiz.
Uglevod (dezoksiriboza yoki riboza), fosfat guruhi va azot asosi tutgan DNK va
RNK zanjiri tarkibiy qismlari keltirilgan rasm. Azot asoslaridan pirimidin asoslari
(bitta halqali sitozin, DNKda timin va RNKda uratsil) va purin asoslari (ikkita halqali
adenin va guanin) mavjud. Fosfat guruhi 5ʼ uglerodiga birikkan. Riboza
molekulasidagi 2ʼ uglerodi gidroksil guruhi tutadi, ammo dezoksiriboza
molekulasida 2ʼ uglerodda gikroksil guruhi mavjud emas (vodorod tutadi).
Azot asoslari
Nukleotidlarning azot asoslari azot saqlovchi halqadan (uglerod-asosli) iborat
molekulalardir.
[Nima uchun u asos deb ataladi]. DNKdagi har bir nukleotid toʻrtta azot asosdan
bittasiga ega: adenin (A), guanin (G), sitozin (S) va timin (T). Adenin va
guanin purinlar boʻlib, ularning tarkibida ikkita uglerod-azot saqlovchi halqa
mavjud. Sitozin va timin esa pirimidinlar hisoblanib, bitta uglerod-azot halqasiga
ega. RNK nukleotidlari ham adenin, guanin va sitozin asoslariga ega, ammo timin
oʻrniga ularda uratsil (U) deb ataladigan boshqa pirimidin asosi mavjud. Yuqoridagi