1 FISKAL SIYOSATINING MOHIYATI MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................ 3 I BOB. FISKAL SIYOSATNING MOHIYATI VA UNI AMALGA OSHIRISHNING HIQUQIY ASOSLARI 1.1 Fiskal siyosatning mo hiyati va ahamiyati ........................................................ 1.2 Fiskal siyosatni amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy asoslari……………… 1.3 Fiskal siyosatni amalga oshirishning xorij tajribasi ………………………..… II BOB. MAMLAKATIMIZDA DAVLAT FISKAL SIYOSATINI AMALGA OSHIRISHNI IQTISODIYOTNI BARQAROR RIVOJLANTIRISHGA TA'SIRINI AMALDAGI XOLATINI TAHLILI 2.1 Soliq siyosatini amalgaoshirish holatini tahlili ............................................... 2.2 Fiskal siyosat orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish holatini tahlili…….. 2.3 O'zbekistonda barqaror rivojlanishda fiskal siyosatni ahamiyatini oshirish masalalari ………………………………………………………………………….. XULOSA………………………………………………………………………….. FOYDALANILGAN ADABYOTLAR…………………………………………. 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida ro'y berayotgan tub o'zgarishlar moliyaviy siyosatni, jumladan fiskal siyosatni iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishdagi ahamiyatini oshirmoqda. Chunki, davlat fiskal siyosati davlat byudjet siyosatini bir qismi bo'lib hisoblanadi va soliq siyosati bilan chambarchas bog'liqdir. Byudjet siyosati, aytish mumkinki, makroiqtisodiy barqarorlikni bosh omilidir. Prezidentimiz ta'kidlaganidek, “Iqtisodiy o'sish sur'atlarini ta'minlangan hamda moliyaviy barqarorlikka erishgan islohotlarni hozirgi davrda davlat moliyasi va ayniqsa byudjet tizimi barqarorligini mustahkamlash muhim strategik vazifa hisoblanadi Mamlakatimizda iqtisodiyotni isloh etish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiyalash bo'yicha har tomonlama chuqur o'ylangan, uzoq istiqbolga mo'ljallangan iqtisodiy siyosatning amalga oshirilishi natijasida milliy iqtisodiyotimizning barqaror va jadal rivojlanishi, aholining turmush darajasi izchil oshib borishi uchun mustahkam hamda ishonchli poydevor yaratilganligini ta'kidlash lozim. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, 2021 yilda yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo'jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj ishlari hajmi salkam 18 foizga oshdi. Yillik byudjet yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz profitsit bilan bajarildi. Inflyatsiya darajasi 5,6 foizni 3 tashkil qildi, ya'ni prognoz ko'rsatkichlari doirasida bo'ldi1. Respublikamizda bozor munosabatlariga o'tishning ilk bosqichida ishlab chiqarishning qisqarishi, aholi turmush darajasining pasayishi, pulning qadrsizlanishi va boshqa qator ziddiyatli xususiyatlarga ega bo'lgan ijtimoiyiqtisodiy inqiroz davriga to'g'ri keldi.Ma'lumki, bunday sharoitda asosiy og'irlik davlat byudjeti zimmasiga tushadi. Shu sababli fiskal siyosatni amalga oshirishda mohirlik talab qilinadi. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda davlat fiskal siyosatining ahamiyatini o’rgani sh va xulo salar beri shdan iborat. Kurs ishining vazifalari: fiskal siyosatning mazmun mohiyati va ahamiyatini o'rganish; fiskal siyosatni amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy asoslarini o’rganish soliq siyosatini amalga oshirish holatini tahlil qilish; fiskal siyosat orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish holatini tahlil qilish; fiskal siyosatni amalga oshirishning xorij tajribasini o'rganish; O'zbekistonda barqaror rivojlanishda fiskal siyosatni ahamiyatini oshirish yo'nali shlarini ko’rib chiqishdan iborat. Kurs ishining predmeti sifatida fiskal siyosatni amalga oshirish jarayonida, ya'ni davlat byudjet daromadlarini shakllantirish jarayonida hamda xarajatlardan samarali foydalanishda jarayonida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlar maydonga chiqadi. Kurs ishining obyekti sifatida O’zbekiston Re spublikasi soliq tizimi hamda davlat byudjetining faoliyati belgilab olindi. 1 Shavkat M.M.. Bosh maqsadimiz - mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o'zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo'l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir, 2016 yil yanvar (http://www.uzreport.uz) 4 Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati. Iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda davlat fiskal siyosatini ahamiyatini oshirish masalalarini o'rganish natijasida tadqiqot yuzasidan erishilgan yutuqlardan talabalar kelgusi ishlarida foydalanishlari mumkin. Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, uchta bob, 5 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. I BOB. FISKAL SIYOSATNING MOHIYATI VA UNI AMALGA OSHIRISHNING HIQUQIY ASOSLARI 1. Fiskal siyosatning mazmun mohiyati va ahamiyati Iqtisodiyotni modernizatsiyalashga oid tub islohotlarning o'tkazilishi davlatning iqtisodiy siyosatining samarali ijrosini ta'minlashni taqozo etadi. Bizga ma'lumki, islohotlar strategiyasi davlat iqtisodiy siyosatining keng qamrovli dastaklarini o'z ichiga oladi. Mana shunday eng muhim dastaklardan biri davlatning izchilolib borilayotgan moliyaviy siyosatidir. Moliyaviy siyosat qo'yilgan maqsadlarnihayotga tatbiq etish uchun, bajarilishi lozim bo'lgan vazifalarning ijrosini ta'minlashda asosiy o'rinni egallaydi. Moliyaviy siyosat haqida so'z yuritar ekanmiz,uning nihoyatda ko'p qirrali va murakkab kategoriya ekanligini alohida ta'kidlash lozim. Hozirgi kunga qadar moliyaviy siyosat tushunchasi borasida yagona fikr mavjud emas. Masalan, G'arb iqtisodchilari Stenli Fisher, Rudiger Dornbush va Richard SHmalenzilar moliyaviy siyosat tushunchasiga fiskal siyosat tushunchasi orqali y о ndas hadilar. «Fi skal s iy о s at e s a davlatning o'z daromadlari va xarajatlari bo'yichaqaror qabul qilishi bo'lib hi s oblanadi», — deb ta'kidlashadi2. 2 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. — М.: Финансы и 5 J.M.Keynsning izdoshlari AQSHdan - A.Xansen, S.Xarris; Buyuk Britaniyadan - R.Xarrod, A.Ilersik, A.Pikok; Frantsiyadan - F.Perru; Germaniyadan - F.Neymark va boshqalar fiskal antitsiklik nazariyaning yaratilishini nihoyasiga yetkazdilar. Bu nazariyaning mohiyati balanslashtirilgan iqtisodiy taraqqiyot maqsadlari uchun davlat daromadlari va xarajatlaridagi o'zgarishlarga borib taqaladi. Neokeynschilar samarali talabga erishishning usuli sifatida “defitsitli mo liyalashtiri sh” g'oyasini himoya qildilar. Ular davlat qarzlarining o'sishini inobatga olmagan holda davlat katta xarajatlarining zarurligini isbotlab berdilar. Biroq xronik xarakter kasb etgan katta miqdordagi byudjet defitsitlari iqtisodchi- olimlarning ma'lum bir guruhini, shu jumladan Stokgol m maktabi vakillarini, jumladan, E.Lindal , G.Myurdallar byudjetga oid muammoni yangicha hal etishga maj bur etdi. Bu maktab vakillari “byudj etni s iklik b alanslashtiri sh”, ya'ni byudj et daromadlari va xarajatlarini iqtisodiy siklga moslashtirish nazariyasini taklif etdilar. Bu nazariyaga muvofiq iqtisodiy tanazzul paytida vujudga kelgan byudjet defitsitini davlat iqtisodiy o'sishi davridagi ortiqchalar hisobidan qoplashi kerak. Ana shu tavsiyanomalarga rioya etgan holda bir necha kapitalistik mamlakatlarning hukumatlari siklik tartibga solishning maxsus pul fondlarini yaratdilar. Amerikalik mashhur olimlar K.R.Makkonnell va S.L.Bryular taklifga yo'naltirilgan fiskal siyosatni qo'llab-quvvatlaydilar. Fiskal siyosat esa jami talabga va soliqlarni o'zgartirish orqali esa taklifga ham ta'sir ko'rsatadi. Byudjetdan transfert to'lovlari va soliq tizimi, bu olimlar fikricha, turli iqtisodiy vaziyatlarda talab qilingan muvozanatni ta'minlashi mumkin. * 6 1-rasm. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari3 Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari hisoblanadigan soliq va byudjet siyosatini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi hisoblanadi. Besh yuz yildan ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan munosabatini aniq belgilash imkoniga ega bo'lgan. Bu munosabatlar quyidagilardan tashkil topadi4: • soliqlarsiz davlatning faoliyat ko'satishi mumkin emas; • soliqli undirish qat'iy o'sish tendentsiyasiga ega; 3 Vahob ov А., Malikov Т. Moliya: umumnazariy masalalari, o'quv qo'llanma, ”Iqti sod- moliya”, 2007y. 4 Vahobov А., Malikov Т. Moliya: umumnazariy masalalari, o'quv qo'llanma, ”Iqti sod- moliya”, 2007y. 7 • oqilona soliq ostonasidan o'tilganidan so'ng tabiiy takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi - iqtisodiyotning o'z-o'zidan yemirilishisodir bo'ladi; • tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada o'rnatilmog'i lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanadi; • soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib keladi; • iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar o'lchovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismining undirilishida mamlakatning iqtisodiy o'sishi to'xtaydi; • soliq imtiyozlari ochiqlik xarakteriga ega bo'lishi va barcha takror ishlab chiqarish sub'ektlari uchun teng bo'lishi kerak; • soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo'lmasligi lozim. Faqat, jumladan, individual daromadlarning o'sishida ifodalangan milliy boylikning o'sishi soliqqa tortiladigan bazaning (asosning) barqaror o'sishini ta'minlashi mumkin; • qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan iqtisodiy tizimda soliqlarning summar o'lchovi barqaror o'sish tendentsiyasiga ega bo'ladi. Barqarorlik kafolati sifatida davlat o'zining majburiyatlarini buzishni boshladimi, kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o'tishni boshlab, byudjetning daromadlar bazasini (asosini) qisqartiraveradi; • soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo'lmog'i lozim. Soliqlar sonini, soliqqa tortish ob'ektlarini ko'paytirish, ko'p bosqichli soliqlarni joriy etish soliqlarni undirish bo'yicha xarajatlarning ortishiga, boqimanda va jarimalarning o'sishiga va pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq 8 to'lovchini kasod deb e'lon qilish va h.k. yo'llar orqali iqtisodiyotning yemirilishiga olib keladi; • soliqqa tortish bilvosita tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir oqibatda, mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy iste'molchisi zimmasiga, ya'ni yashash minimumi darajasida yoki sotsial tirikchilik darajasida daromadga ega bo'lgan aholining 80-90% qismiga yuklanadi. Bu paradoks daromadlarning turli darajalarida iste'molning nisbatan bir xil darajasiga asoslangan; • bilvositasoliqlar tizimining xavfliligi shundaki, bu tizimda aholining asosiy qismidan jamg'armalar olib qo'yiladi va bu, o'z navbatida, kredit tizimi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimining asoslarini buzadi. Bilvosita soliqlardan voz kechgan AQSH tajribasi bunga yaqqol tasdiqdir; • bilvosita soliqlarni sog'liq uchun zararli bo'lgan tovarlar, zebu- ziynat buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar va boshqa bir qancha o'ziga xos bo'lgan maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur; • daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi bo'lib hisoblanishi kerak. Ularni proportsional soliqqa tortish printsiplariga asosan qurmoq lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha a'zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag'batlantirilishini olib qo'yadi, ya'ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta'siri bevosita namoyon bo'ladi - yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste'mol darajasi pasayadi va bu 9 narsa, o'z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining o' sish bazalarining pasayishiga olib keladi. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi sifatida davlatning byudjet siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida hamda qonun ijodkorligida alohida hokimiyat organlarining funktsiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq aniqlanadi. O'zining hajmi va muhimligi jihatidan eng katta ish bo'lishiga qaramasdan byudjet siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Qonun byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va ijroiya organlari funktsiyalarini, mamlakat sub'ektlari funktsiyalarini, byudjet federalizmi printsiplarini, byudjet jarayoni sub'ektlarining huquq va majburiyatlarini aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati shu bilan cheklanmaydi. Byudjet siyosati byudjetda to'planadigan YalM hissasini aniqlashda, mamlakat yuqori va quyi organlarining o'zaro munosabatlarida, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishida, turli darajadagi byudjetlar o'rtasida xarajatlarni taqsimlashda, davlat qarzini boshqarishda, byudjet defitsitini qoplash yo'llarini aniqlashda va boshqalarda ifodalanadi. Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YalM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xaraj atlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi5. Iqtisodiyot turg’unlik yo ki pas ayi sh davri da b o’lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyo sat-fiskal ekspansiya olib boriladi. Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natij asida inflyatsiya kelib chiqi shi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyo sat- fiskal restriktsiya olib 5 X.S.Xadj aev, I.A.Bakiyeva, Sh.Sh. Fayziev. Makroiqti sodiyot (O’quv qo’llanma) - T.: TMI, 2014, 268 bet. 10 boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarnni (G) kamaytirish yoki soliqlami (T) о shirish yoki bo’lmasa ikkala tadbimi bir vaqtda olib borish orqali iqti sodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat. Ushbu farq fiskal siyo sat vositalarini tanlashda muhim ro l o’ynaydi. Agar hukumat davlat s ekto rini kengaytirmo q chi b o’l sa, davriy pasayi s hni tugati sh uc hun o’z xaraj atlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq bo’ladi.. 1.2. Fiskal siyosatni amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy asoslari Iqtisodchilar M.SharifXo'jaev va A.O'lmasovlar fikricha fiskal siyosat bu davlat byudjetini to'ldirish maqsadida o'tkaziladigan chora-tadbirlar yig'indisidir. Byudjet kodeksida keltirilishicha byudjet tizimi bir necha prinsiplarga asoslanadi va ulardan biri byudjet tizimi byudjetlari daromadlarini prognoz qilish va xaraj atlarini rej alashtirish prinsipi bo’lib, bunda byudj et tizimi byudj etlarini tuzishda byudjet tasnifiga muvofiq, daromadlar ularning aniq man balari b o’yi c ha pro gnoz qilinadi, xaraj atlar e s a yo’nali shlar bo’yi cha rej alashtiriladi6 Byudjet daromadlarini rejalashtirish byudjet tasnifiga muvofiq amalga o shiriladi. Byudj et Kodeksining 3 bobida Byudj et tasnifiga quyidagicha ta’riy berilgan: “Byudjet tasnifi byudjet tizimi byudjetlarining daromadlari va xarajatlari, shuningdek Davlat byudjeti taqchilligini qoplash manbalarini guruhlashdan iborat b o’lib, byudj et tizimi byudj etlarini shakllantiri s h, tuzi s h va ij ro eti shni tizimlashtirish uchun foydalaniladi”. Byu et ta nifini xalqa an zala ga m eli ini ta’minla maq a i a O’zbeki st o n Re s publikas i Mo liya vazirining 2010 yil 20 avgustdagi 65-son buyrug’i bilan “Byudj et tasnifini qo’llash b o’yicha yo’riqno ma” i shlab chiqil di7. 6 O’zb eki ston Respublikasi Byudj et kodeksi, 7- modda, O’zb eki ston Respublikasi Byudj 7 O’zbeki ston Respublikasi Moliya vazirining 2010 yil 20 avgustdagi 65-son buyrug’iga ilova,Byudj et tasnifini qo’llash b o’yichayo’riqnoma, 02.2015 y. 21464-son bilan o’zgartiri sh kiritilgan 11 Byudjet tizimi byudjetlari daromadlarining tasnifi daromadlarni ularning turlari va manb alari b o’yi c ha ко dlas hdan ib о rat b o’ladi. Byudj et tas nifi o’z i c higa quyi dagilarni о ladi (RASM): > byudjet tizimi byudjetlari daromadlarining tasnifini; > byudjet tizimi byudjetlari xarajatlarining tasnifini; > davlat byudjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifini. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda byudjet kodeksining ahamiyati katta bo’lib, unning 9 bobi “Davlat byudj eti daromadlari” deb nomlanadi. Unga ko’ra davlat byudjeti daromadlari: > s oliqlar va bo shqa maj buriy to’lovlar; > davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan olingan daromadlar; > mero s, hadya huquqi b o’yicha davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari; > yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushadigan qaytarilmaydigan pul tushumlari; > rezident-yuridik shaxslarga berilgan byudjet ssudalarini va chet davlatlarga aj ratilgan kre ditlarni to’lash hi s o bi dan to’l ovlar; > qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi. Byudjet kodeksining 51 va 52 moddalarida respublika byudjeti va Qoraqalpog’iston Respublikasi byudj etining, viloyatlar va To shkent shahar mahalliy byudjetlarining daromadlarikeltirilgan(1- jadval). O’zbekiston Respublikasining respublika byudj etidan ajratiladigan subvent s iyalar, o’tkazib beriladigan daro madlar va dotat siyalar Q o raqalp o g’i sto n Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudjetining daromadlari hisoblanadi. 12 Qonunchilikka muvofiq suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq, O’zbeki ston Re spublikasida i shlab chiqariladigan pivo va o’s imlik yo g’i uchun aksiz solig’i Qoraqalpog’iston Respublikasi byudj eti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudj etlari daro madlariga o’tkazib beriladi. Respublika byudjetining boshqa daromadlariga imzoli bonus va tijoratbop topilma bonusi to’lanishidan tushgan tushumlar, qonun hujj atlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasining respublika byudj etiga yo’naltiriladigan davlat boj lari, yig’imlar, tovon pullari, kompens ats iya to’lovlari va j arima s ankt siyalari, davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan belgilangan no rmativlar b o’yi c ha o lingan daro madlar, mero s, hadya huquqi b o’yi c ha davlat mulkiga o’tkazilgan pul mablag’lari , yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari, rezident-yuridik shaxslarga berilgan byudj et s sudalarini, chet davlatlarga b erilgan kre ditlarni to’lash hisobidan to’lovlar, aktsiyalarning davlat ulushi (payi) bo’yicha dividendlar (daromadlar), mobil aloqa xizmatlari ko’rs atuv chi yuri dik s hax s lar (uyali al o qa ko mpaniyalari) to mo ni dan ab o nent raqami dan foy dalanganlik uchun to’l ov, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining foydasi va qonun hujj atlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi8. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudj etlarining b o s hqa daro madlariga davlat daro madiga o’tkazilgan mol-mulkni realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar, davlat aktivlarini joylashtirishdan, foydalanishga berishdan va sotishdan belgilangan normativlar b o’yi c ha o lingan daro madlar, qo nun hujj atlariga muv o fiq Q o raqalp o g’i sto n Respublikasi byudjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga yo’naltiriladigan davlat boj lari, yig’imlar, tovon pullari va j arima sanktsiyalari, egasiz mol-mulkni, mero s huquqi b o’yi c ha davlat ixtiyo riga o’tgan mo l-mulkni, huquq bo’yicha davlat daromadiga 8 ghkO’zb eki ston Re spub likasi Byudj et kodeksi, 51 - modda, O’zb eki ston Re spub likasi qonun hujj atlari to’plami, 2013-yil., 52-I-son 13 o’tkazilishi lozim bo’lgan xazinalarni realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi9. Mamlakatimizda soliqlar va boshqa majburiy to’l ovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjetiga va davlat maqsadli j amg’armalariga to’las h bilan b о g’liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bo g’liq munosabatlar O’zb eki ston Respublikasi Soliq kodeksi orqali tartibga solinadi. Soliq kodeksi dastlab 1997 yilda qabul qiligan b о’lib, yillar mobaynida soliq tizimining takomillashuvi natijasida bir qator o’zgartiri s hlar kiritib borilgan va natijada 2007 yilga kelib yangi tahrirdagi Soliq kodeksi qabul qilindi va 2008 yil 1 yanvarda amaliyotga tabiq etila boshladi. Bugungi kunda soliqlar va boshqa majburiy to’l ovlar ushbu Kodeks bilan belgilanadi, o’zgartiriladi yoki bekor qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 34-moddasiga asosan Davlat byudjeti quyidagi darajadagi byudjetlardan iborat: O’zbekiston Respublikasining re spublika byudj eti; O’zb eki ston Respublikasi Byudj et kodeksi, 52- modda, O’zb eki ston Respublikasi qonun hujj atlari to’plami, 2013-yil., 52-I-son 14 2- rasm.O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti tuzilmasi10 O’zbekiston Respublikasining respublika byudj etidan aj ratiladigan subvent s iyalar, o’tkazib beriladigan daro madlar va dotat siyalar Q o raqalp o g’i sto n Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudjetining daromadlari hisoblanadi. Qonunchilikka muvofiq suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq, O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan pivo va o’simlik yog’i uchun aksiz solig’i Qoraqalpog’iston Respublikasi byudj eti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudj etlari daro madlariga o’tkazib beriladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudj eti tuzilmasiga Qoraqalpog’iston Re spublikas ining re spublika byudj eti, Qo raqalpo g’i ston Re spublikas i tumanlari va shaharlarining byudjetlari kiradi11. 10 O’zb eki ston Re spub likasi Byudj et Kodeksining 33-35 modddalarga asosan tayyorland 15 Viloyatlar mahalliy byudjetlari tuzilmasiga viloyat byudjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va shaharlarining byudjetlari kiradi. Toshkent shahar mahalliy byudjeti tuzilmasiga shahar byudjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning byudjetlari kiradi. 2.3 Fiskal siyosatni amalga oshirishning xorij tajribasi Rivojlangan mamlakatlarda soliq siyosatining muhim yo'nalishi soliq imtiyozlarini taqdim etish, foydadan soliq stavkasining pasaytirilishi hisoblanadi. Buyuk Britaniyada kichik korxonalar foydasiga nisbatan pasaytirilgan 24 foizlik stavkada soliq solinadi. Bu stavka boshqa korxonalar uchun 33 foiz qilib belgilangan. Frantsiya soliq qonunchiligida kichik biznes sub'ektlari uchun soddalashtirilgan va umumbelgilangan soliqlarni to'lash rejimlari joriy qilingan. Mikrofirma va kichik korxonalar soddalashtirilgan soliq tizimiga o'tishlari uchun yillik tovar aylanmasi bo'yicha me'yor belgilangan bo'lib, shu me'yor doirasida tovar aylanmasiga ega bo'lgan korxonalargina soddalashtirilgan tartibda soliq to'laydilar. Bu tizimga o'tgan korxonalar QQSdan ozod qilinganlar.Umumbelgilangan tartibda soliq to'lovchi yuridik shaxslar foydasiga solinadigan soliq ularning oladigan sof foydasidan undriladi va asosiy stavkasi 33,3% qilib belgilangan. Kichik biznes sub'ektlari uchun 15 foizli stavka amal qiladi. Lekin shuni ham ta'kidlash joizki, soliq imtiyozi hisobiga bo'sh qolgan mablag' korxonaning ustav kapitalini oshirishga va ishlab chiqarishni kengaytirishga yo'naltirilish lozim. Yaponiyada korxonalar daromad (korporativ) solig'ini to'laydilar. Korxonalar daromad solig'i stavkasi daromadlilik darajasi va ustav jamg'armasi miqdoriga qarab belgilanadi (13- jadval). Ko'rinib turibdiki, Yaponiyada kichik korxonalarga korporatsiya solig'i bo'yicha amaldagi 30 foizli stavka o'rniga pasaytirilgan 22 foizli stavkalar joriy etilgan. Korporatsiya bo'yicha pasaytirilgan stavkalarning qo'llanilishi uchun, birinchi navbatda ushbu korxonaning ustav jamg'armasi miqdori cheklangan, ikkinchi 16 navbatda, uning yillik daromadi miqdori mezon qlib olingan. Agar korxonaning ustav jamg'armasi 100,0 mln. yendan kam bo'lsada, tovar aylanmasi 8,0 mln yendan yuqori bo'lsa, imtiyozli stavkadan foydalanish huquqiga ega bo'lmaydi. 13 -jadval Yaponiyada korxonalar uchun korporatsiya solig'ining tabaqalashgan stavkalari12 № Korxonalar Soliq stavkasi 1 100,0 mln yendan kam miqdordagi ustav jamg'armasiga ega yuridik shaxslar Yillik daromad qismi 8,0 mlndan kam 22% Yillik daromad qismi 8,0 mlndan ortiq 30% 2 100,0 mln yendan ortiq miqdordagi ustav jamg'armasiga ega yuridik shaxslar 30% 3 Jamoat tashkilotlari 22% Rossiyada kichik biznes sub'ektlari uchun soddalashtirilgan soliq tizimi 2003 yil 1 yanvardan boshlab qo'llanila boshlangan. Korxonalar va tadbirkorlar faoliyati ixtiyoriy 12 Moliya jurnali,2010 yil 10-son, 62-bet 17 ravishda qonunchilikda belgilangan uchta asosiy mezonga mos kelgan taqdirda soddalashtirilgan soliq tizimiga o'tishlari mumkin. Ya'ni korxonaning 9 oylik daromad miqdori 15 mln rubldan yuqori bo'lmasligi, korxonada ishlovchilar soni 100 kishidan ko'p bo'lmasligi hamda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 100 mln rubldan yuqori bo'lmasligi lozim. Ushbu tizim soliq to'lovchilari bir qancha soliqlar va yig'imlar o'rniga yagona soliq to'laydilar. Jami daromad yoki xarajatlarga kamaytiriluvchi daromad yagona soliqning ob'ekti hisoblanadi. Yagona solqning stavkasi jami daromaddan 6% va xarajatlarga kamayuvchi daromaddan 15 % miqdorida belgilangan. Ushbu tartibni korxonalar yoki tadbikorlar ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga egalar. Daromaddan chegiriluvchi xarajatlar soliq kodeksida belgilab qo'yilgan. Shuningdek, Rossiyada kichik va xususiy biznes uchun quyidagi imtiyozlar joriy etilgan. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish va qayta ishlash, oziq- ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish, xalq iste'mol mollari, qurilish materiallari, tibbiyot texnikasi, dori-darmon ishlab chiqarish, uy-joy, ijtimoiy hamda ishlab chiqarish ob'ektlri qurish bilan shug'ullanuvchi kichik va xususiy korxonalar birinchi 2 yil davomida soliq to'lamaydilar. AQSHda federal darajadagi eng yuqori korporatsiya solig'i bilan bir qatorda (hozirgi kunda bu soliq 35 foizni tashkil qiladi) kichik va xususiy korxonalar uchun 15 va 25 foizlik stavkalardan foydalaniladi. AQSH va Rossiya Fedratsiyasida byudjet daromadlari tarkibida kichik va xususiy biznes korxonalari to'laydigan soliq korxonalar foydasidan undiriladigan soliq tarkibida hisobga olinadi. Xitoyda kichik va o'rta korxonalarda xodimlar soni 500 kishidan oshmaydi. 2000 yilga borib bu mamlkatda kichik va o'rta korxonalar soni 9 mln dan oshib ketdi. Bunday korxonalar jami sanoat maxsulotining 60 foizini ishlab chiqarmoqda va dvlat xazinasiga umumiy soliqlar yig'imining 40 foizdan ko'prog'ini tushirib, mamlakat 18 mehnatga layoqatli aholisining 75 foizini ish bilan ta'minlamoqda. XXRda kichik va o'rta korxonalar tadbirkorlik faoliyati uchun tadbirkorlik solig'ini to'laydilar. Bu soliqni korxona va fuqarolr ham to'laydi. Soliq ob'ekti yalpi tushum hisoblanadi. Soliq stvkalari 14 -jadvalda keltirilgan. 14-jadval Tadbirkorlik faoliyati uchun tadbikorlik solig'i stakalari13 № Soliqqa tortish bo'yicha faoliyat turlari Stavka % 1 Aloqa va transport 3 2 Moliya va sug'urta biznesi 8 3 Qurilish 3 4 Pochta va televizion aloqa 3 5 Madaniyat va sport 3 6 O'yingohlar 5-20 7 Xizmat ko'rsatish 5 8 Nomoddiy aktivlarni ijaraga berish 5 9 Ko' chmas mulkni sotish 5 Xitoyda kichik va o'rta biznesni bunday jadal rivojlanib, mamlakat iqtisodiyotida muhim o'rin tutishi, uning davlat tomonidan qo'llab- quvvatlanishidan iborat oqilona siyosat natijasidir. Bu iqtisodiy siyosat quyidagi tadbirlarni amalga oshirishda namoyon bo'ladi: 13 Moliya jurnali, 2010 yil 10-son, 64-bet 19 • Texnologiya sohasidagi yangiliklarning ishlab chiqarishag joriy ejetilishi va mehnat samaradorligining oshrilishi; • Kichik va o'rta korxonalrni texnologiyalar bilan yangilashga qaratilgan maxsus fondning yaratilishi; • Moliya imtiyozlari berilish va soliq yukining kamaytirilishi. Kichik biznes sub'ektlarini soliqqa tortishda xorijiy mamlakatlar tajribasi ko'rsatishicha, kichik biznes sub'ektlarini aniqlash mezonlariga faoliyat turiga qarab ishchilar soni, yillik daromadi, kapital qo'yilmalari miqdori ham qo'shilgan. Yuqorida ko'rib o'tilgan mamlakatlar amaliy tajribalardan ko'rinib turibdiki, kichik biznes sub'ektlari uchun foyda solig'i bo'yicha pasaytirilgan soliq stavkalari joriy etilishi kichik biznes sub'ektlarining moliyaviy barqarorlik darajsini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi va o'z navbatida, kichik biznesning mamlakatda yanada jadallik bilan rivojlaniishga zamin yaratadi. Bu esa moliya- soliq siyosatining samarali olib borilayotganligidan dalolat beradi. II BOB. MAMLAKATIMIZDA DAVLAT FISKAL SIYOSATINI AMALGA OSHIRISHNI IQTISODIYOTNI BARQAROR RIVOJLANTIRISHGA TA'SIRINI AMALDAGI XOLATINI TAHLILI 2.1. Soliq siyosatini amalga oshirish holatini tahlili O'zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning erkinlashuvi va islohotlarning chuqurlashuvi jarayoni soliq tizimini ham muntazam takomillashtirib borishni taqozo qiladi. Soliq siyosati moliya tizimi islohotlarining muhim yo'nalishi sifatida 20 iqtisodiyotni tartibga solish hamda uning barkarorligini ta'minlash jarayonida har qachongidan ham muximroq bo'lib bormoqda. Davlat byudjeti daromadlarining byudjetga tushishining uzluksizligi ta'minlansa, iqtisodiyotning turli tarmoqlari rivojlanishi uchun yetarli darajada xarajatlar qilish imkoniyati mavjud bo'ladi va aholi turmush farovonligi yaxshilanadi. Davlat byudjetining xarajatlar qismini optimallashtirish, ortiqcha xarajatlarga yo'l qo'ymaslik, ijtimoiy zaruriy sohalarni rivojlantirish istiqbollarini ko'zlagan holda xarajatlarni maqsadli yo'naltirish va bu qilinayotgan xarajatlarni kelgusidagi samaradorlik ko'rsatkichlarini e'tiborga olish bugungi kundadagi fiskal siyosatni asosiy vazifasi hisoblanadi. Mustaqilligimizning dastlabki yillaridan shu kungacha bo'lgan davrda soliq tizimidagi soliqlar va yig'imlar turlarining kamayib borishiga qaramasdan (1-jadval) davlat byudjeti daromadlari tarkibida muhim salmoqni egallovchi soliqlarning miqdori o' sib borayotganligini kuzatish mumkin. yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig'i; jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i; tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan qat'iy soliq; qo'shilgan qiymat solig'i; aktsiz solig'i; yer qa'ridan foydalanganlik uchun soliq; suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; mol-mulk solig'i; yer solig'i; obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig'i; 21 transport vositalariga benzin, dizel yoqilg'isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; ustama foydadan soliq. 1- jadval O'zbekiston Respublikasida soliq tizimidagisoliq va yig'imlar turlarining kamayib borishi to'g'risida ma'lumot14 Yillar Soliq va yig'imlar turlari soni 1992 24 1994 24 1995 22 1996 21 1998 20 1999 18 2000 17 2001 16 2002 15 2003 14 2004 14 2005 13 2006-2016 11 14 O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi ma'lumotlari 22 Bugungi kunda O'zbekiston Respublikasi soliq tizimida quyidagi soliqlar amal qiladi: Shu o'rinda aytish joizki, O'zbekiston Respublikasi dalat byudjeti tarkibidan o'rin olgan kichik korxona va mikrofirmalar uchun hamda savdo va umumovqatlanish korxonalardan yagona soliq to'lovi ushbu korxonalar uchun “yuridik shaxslardan olinadigan daro mad s olig'i”ni o'rniga joriy qilingan. Shuningdek, tadbirkorlik faoliyatidan to'lanadigan qat'iy soliqni ham daromad solig'iga kiritish mumkin.Yuqorida qayd etilgan soliqlar soddalashtirilgan soliqlar sifatida imtiyozli soliqlar hisoblanadi. Byudjet daromadlarini shakllantirishda davlat tomonidan yuritilayotgan soliq siyosatiga, shu jumladan daromadlarni rejalashtirishga qo'yiladigan talab har doim ham dolzarb bo'lib kelgan. Bunda aniqlik, ehtiyotkorlik va ma'qul yo'lni tanlash kabi vazifalar muhim o'rin tutadi. Chunki daromadlarni rejalashtirish, soliq siyosatidagi o'zgarishlardan kutilayotgan natijalarni to'g'ri baholay bilmaslik bir tomondan, katta mikdordagi davlat mablag'lari yo'qotilishiga yoki xatolarni tuzatish uchun ketadigan uzoq vaqt sarflanishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan esa, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga nisbatan soliq yukining oshib ketishi, ularni ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun yo'naltirishi mumkin bo'lgan mablag'larini olib qo'yishga sabab bo'lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, byudjet daromadlarini rejalashtirishni iqtisodiy holatini chuqur o'rgangan, ko'zda tutilayotgan soliq siyosatining natijalarini to'g'ri baholash juda muximdir. Iqtisodchi olimlar davlat soliq siyosatini uch turga bo'ladilar: Birinchi turdagi - maksimal soliq undiruvchilar siyo sati, ular ’’mumkin bo'lgan barchasini ol” printsipiga asoslanganlar.Bunday holatda davlat uchun “soliq qopqoni” o'rnatilgan,ya ni soliqlarni ko'tarish bilan davlat daromadlari baribir ortmaydi. Ikkinchi turdagi - aqlli soliqlar siyosatida soliq stavkalarini pasaytirish yoki soliqlar bo'yicha imtiyozlar berilib, soliq bazalari yoki soliq to'lovchilar ko'paytiriladi. Bunday 23 siyosatdan yaxshi soliq iqlimi ta minlanadi va natijada tadbirkorlikning rivojlanishiga olib keladi. Uchinchi turdagi - shunday soliq siyosati bo'lib, unda soliq undirish darajasi yuqori bo' lish bilan birga ijtimoiy himoya xam yuqori bo' ladi. Iqtisodi rivojlangan davlatlarda yuqorida keltirilgan soliq siyosatlaridan bir vaqtning o'zida bir nechtasi qo'llanishi mumkin. O'zbekiston uchun esa hozirgi vaqtda ikkinchi va uchinchi turdagi soliq siyosatlari qo'llanilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda soliq siyosatiga alohida ahamiyat qaratilmoqda. Shu o'rinda to'g'ri soliqlarning stavkalarini yildan yilga pasayib borayotganligini alohida qayd etish lozim. Lekin shunga qaramasdan, to'g'ri soliqlarni miqdor jihatdan oshib borishini soliq stavkasining pasayishi hisobiga soliqqa tortish bazasining kengayib borishi bilan izohlash mumkin(2- jadval). O’zbeki ston Re spublikas i Prezidentining 2005 yil 20 iyundagi PF-3620- sonli Farmoniga aso san barcha soliqlari va to’lovlari o’rniga yalpi tushumdan 13 foizli yagona soliq stavkasi o’rnatildi. Buning natij asida ular uchun amaldagi soliq yuki 15,2 foizdan 13 foizga tushdi. Bugungi kunda kichik biznes subyektlarining soliq stavkasi faoliyat turi bilan bog’liq ravi shda belgilanadi. Sanoat sohasida faoliyat yuritayotgan kichik korxona va mikrofirmalar uchun soliq stavkasi 2005 yildagi 13 foizdan 2012 yilga kelib 5 fo izga tus hdi va oxirgi uc h yil da o’zgarishsiz qolgan. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 2010 2013 yillarda 9 fo izni tashkil etgan bo'lsa, 2015 yilda o'tgan yildagi 8 foiz o'rniga 7,5 foiz qilib belgilandi. O’zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga ko’ra j ismoniy shaxslardan olinadigan daromad s olig’i stavkalari quyidagi guruhlarga bo’linadi: > jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlar va boshqa daromadlariga solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq stavkalari; 24 > jismoniy shaxslarning dividend va foiz tariqasida oladigan daromadiga soliq stavkasi (10%); > norezident j i smoniy shaxslarning daromadlariga to’lov manbaida solinadigan soliq stavkalari (faoliyat va daromad manbaiga qarab tegishlicha 6%; 10%; 10%; 20%); 2- jadval 2010-2015 yillarda O’zbekistonda ayrim soliq turlari bo'yicha stavkalarning o'zgarishi to'g'risida ma'lumot18 Soliqlar turi 2010y 2011y 2012y 2013 yil 2014 yil 2015 yil Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig'i, 9 9 9 9 8 7,5 Mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovi (sanoat sohasi uchun) 7 6 5 5 5 5 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i, 11, 17, 22 10, 16, 22 9,16, 22 8, 16, 22 7,5; 16, 22 0; 8,5; 17, 23 1998-1999 yillarda j ismoniy shaxslar daromadlaridan soliq be sh pog’onali 15%, 25%, 35%, 40% va 45% shkala b o’yicha olingan bo’l sa, 2001-2014 yillardan b o s hlab uc hta p o g’o nali s hkala b o’yi c ha undirilgan. Ji smo niy shaxslardan olinadigan daromad so lig’i b oras ida 2015 yilda yangiliklar kiritildi desak xato bo'lmaydi, sababi 1 minimal ish haqidan 0 foiz miqorida 25 , 1 minimal ish haqidan 5 minimal ish haqigacha bo'lgan summadan o'tgan yildagi 7,5 foiz o'rniga 8,5 foiz, 5 minimal ish haqidan 10 minimal ish haqigacha bo'lgan summadan 16 foiz o'rniga 17 foiz, 10 minimal ish haqidan ortgan qismidan esa 22 foiz o'rniga 23 foiz soliq stavkasi belgilandi (3-jadval). 17Vahob ov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa torti sh. Darslik. -T:. Sharq, 2009. 18O’zb eki ston Re spub likasi Prezidenti Qarorlari, PQ № 1449, 1675, 1887, Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkasi o'tgan 2014 yilga nisbatan 2015 yilda 200 kv.m hajmdagi uy-joylar uchun 0,1 foizga ortib 1,3 foizni, shahar joylarda 200 kv.m dan 500 kv.m gacha hajmdagi uy-joylar uchun 0,2 foizga ortib 1,6 foizni va 500 kv.m hajmdan ortiq uy-joylar uchun 0,4 foizga ortib 2,2 foizni tashkil etmoqda. Yuridik shaxslar mol mulkiga solinadigan soliq stavkasi esa uzoq yillar mobaynida 4 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2013 yilda 4 foiz qilib belgilandi 3- jadval Yuridik va jismoniy shaxslar mol mulki solig'i stavkasi15, % Soliqlar turi 2012y 2013 yil 2014 yil 2015 yil 15 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarorlari, PQ № 1449, 1675, 1887, 2099,2270 26 Yuridik shaxslarning molmulkiga solinadigan soliq, soliqqa tortiladigan obyekt qiymatidan 3,5 3,5 4 4 Jismoniy shaxslarning molmulkiga solinadigan soliq, soliqqa tortiladigan obyekt qismatidan, 200 kv m gacha 0,9 1,04 1,2 1,3 • Shaharlarda joylashagan uy va kvartiralar uchun 200 500 kv mgacha 1,1 1,25 1,4 1,6 • Shaharlarda joylashagan uy va kvartiralar uchun 500 kv m dan oshgada 1,35 1,55 1,8 2,2 Resurs soliqlari va mol-mulk soliqlarida soliq yukining ortib borishi soliqlarni real qiymatlardan undirishga e'tibor birilayotganini bildiradi, ya'ni iqtisodiy faoliyat natijasidan qat'iy nazar soliq undirish imkonini beradi. Rivojlangan davlatlarda esa, iste'mol rag'batlantiriladi, chunki u yerda raqobat kuchli va mijozlar uchun kurash boradi, shuning uchun ham egri soliqlar bunchalik yuqori salmoqqa ega emas. Iqtisodiyot rivojlanib borishi bilan O'zbekistonda ham egri soliqlar salmog' i pasayib boradi. Quyidagi jadvalda davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi soliqlarning o'zgarishlari aks etgan (4-jadval). Shu o’rida ushbu soliqlarning buydj et daromadlari tarkibida tutgan о 'mini tahlil qilish lozim. Soliqli daromadlar jami daromadlar tarkibida 2014-2015 yillarda 93,9 foizni tashkil etmoqda. Shundan bevosita soliqlarning ulushi 2015 yilda o'tgan yillarga 27 nisbatan biroz kamaygan va 23,6 foizni, jumladan, yuridik shaxslardan foyda s olig’i 3,5 foizni, j i smo niy shaxslardan daro mad s olig’i 10,1 foizni,obodanlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj lantirish solig’i 2 foiznitashkil etgan. Bilvosita soliqlarning ulushi esa o'tgan yilga nisbatan 1 foizga ko'paygan, jumladan, aksiz solig'i 15,2 foizni, bojxona boji 4,4 foizni va transport vo s italari uchun yo qilg’i i ste’mo li s olig'i 3,5 foizni tashkil etmoqda. Shuningdek, Mol-mulk s olig’i va resurs to'lovlarii 0,9 foizga ortib, shundan mol- mulk s olig’i 2015 yilda 4,7 foizni, yer solig'i 2,5 foizni, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq esa 0,5 foizni tashkil etmoqda. Umuman olganda, soliq tushumlari muhim makroiqtisodiy va mikroiqgisodiy jarayonlar ko'lami va ulardagi rivojlanish sur'atlariga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan, moliyaviy oqimlarni boshqarishda davlatning muhim instrumenti xisoblandigan davlat byudjetini mablag' bilan ta'minlaydi. Mavjud makroiktisodiy va mikroiktisodiy sharoitlar esa moliya -soliq siyosatining ham imkoniyatlari va chegaralarini belgilab beradi. 4- jadval 2011-2015 yillarda Davlat byudjeti daromadlari to’g’risida ma’lumot16, jamiga nisbatan %da 16 O’zbeki ston Respublikasi Prezidenti Qarorlari, PQ № 1449, 1675, 1887, 2099, 2270 28 № Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil 2015 Davlat byudjeti daromadlari, jami 100 100 100 100 yil 100 1. Bevosita soliqlar 26,2 25,2 26,2 25,8 23,6 1.1 Yuri dik s hax slardan foy da s olig’i 5,1 4,4 4,9 4,3 3,5 .1.2 . Savdo va umumjvqatlanish korxonalari yalpi daromadidan soliq 3,3 3,4 3,3 3,3 3,2 1.3 . Kichik korxona va mikrofirmalardan yagona soliq to'lovi 2,3 2,6 3,0 3,0 3,0 1.4 Ji s m oniy shax s lardan daromad s 11,1 11,5 11,0 11,0 10,1 .1.5 olig’i Tadbirkorlik faoliyatidan qat’iy s oliq 1,1 1,1 1,4 1,7 1,7 .1.6 Obodanlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj lantiri sh solig’i 2,3 2,2 2,6 2,5 2,0 2 Bilvosita soliqlar 53,5 54,3 51,0 51,8 52,8 2.1 QQS 32,3 32,9 30,1 30,2 29,7 2.2 Ak siz s olig’i 15,3 15,1 14,8 15,0 15,2 2.3 Bojxona boji 3,2 3,6 3,9 3,8 4,4 .2.4 Transport vositalari uchun yoqilg’i i ste’m oli s olig'i 2,6 2,7 2,3 2,8 3,5 3 Mol-mulksolig’i va resurs 14,3 13,3 15,0 15,0 15,9 3.1 to'lovlarii 3,0 3,1 3,3 3,8 4,7 29 Mol-mulk s olig’i 3.2 Yer s olig’i 2,1 2,2 2,6 2,2 2,5 3.3 Yer qa'ridan foydalangalik uchun 8,2 7,7 8,7 8,6 8,2 3.4 soliq Suv resurslaridan foydalanganlik 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 4 solig'i Ustama foydadan soliq 0,9 1,2 1,3 1,3 1,5 5 Boshqa daromadlar 5,1 6,0 5,6 6,1 6,1 Soliqsiyosatining asosiy yo'nalishlaridan bin soliq yukini pasaytirish orqali mamlakatdagi tadbirkorlik va tijorat faoliyatini jadallashtirishdan iborat. Soliq yuki foydaga yoki jami daromadga nisbatan olinadi. Mamlakat miqyosda hamma to'langan soliqlar va maqsadli jamgarmalarning yalpi ichki mahsulotdagi salmog'i xam soliq yukini ifodalaydi deyiladi. Ammo soliq yuki aniq to'lovchining daromadiga nisbatan jami to'lagan soliqlari va to'lovlari salmog'idir. Soliq yukini pasaytirishga bevosita ta' sir ko'rsatuvchi omillar tarkibi: Belgilangan soliq stavkalarini pasaytirish; Soliqqa tortish bazasini qisqartirish; Soliq to' lovchi sub' ektlar sonini ko' paytirish; Davlat ixtiyorida bo'lgan ayrim byudjet xarajatlarni joylarga berish. Agar soliq to'lovchi soliqlarni to'g'ri to'lagan bo'lsa, unga soliq og'irligi mos keladi. Lekin ba zi korxonalarda egri soliqlar bo'lib, uning xuquqiy to'lovchilari korxona hisoblansada, soliq yuki iste molchi, ya ni aholi zimmasiga tushadi. Oxirgi iste mol qiluvchilar aholi hisoblanadi. Bu egri soliqlar hisobiga aholining real daromadlari biroz bo'lsada, pasayish hollari uchraydi. 30 “Iqtisodiyotning barqaror va mutanosib sur'atlarda o'sishi hamda tarkibiy o'zgarishlar va modernizatsiyalashni ta'minlash, uning eng muhim tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan yangilash, soliq siyosatini yanada erkinlashtirishdan ib о ratdir”21. Respublikamizda izchil soliq-byudjet siyosatining amalga oshirilishi, soliq yukini kamaytirish bilan bog'liq chora-tadbirlarning ishlab chiqilishi soliq to'lovchilarda ishlab chiqarishni kengaytirishga sharoit yaratilishi, ishlab topilgan va ularning o'zlarida qoldirilayotgan mablag'larning reinvestitsiya qilinishi oqibatida qo'shimcha soliq ob'ektining paydo bo'lishi hisobiga nafaqat byudjetdagi yo'qotishlar o'rnining qoplanishi, balki soliq to'lovchilarning qo'shimcha daromadlarga ega bo'lib, ishlab chiqarish imkoniyatining oshishiga olib keladi. Soliq yuki nima? degan savolga javob beradigan bo'lsak, soliq yuki - soliq to'lovchi yuridik va jismoniy shaxslarning hamma soliqlar va maqsadli ajratmalar yig' indisini byudjetga to' lashidir. O' zbekistonda soliq yukini YalMga nisbatan o' zgarishi 3- rasmda keltirilgan. O'zbekistonda soliq yuki bundan o'n yil oldin YAIMga nisbatan (maqsadli jamg'armalarni hisobga olmagan holda) 27,9 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2012 yilda esa 6,3 punktga kamaydi va YAIMga nisbatan 21,6 foizni tashkil yetdi. 2013 yilda esa soliq yukining umumiy darajasini yana 0,3 punktga kamaytirish, ya'ni 21,3 foizga tushirish chora-tadbirlari ishlab chiqilganligi sababli, bu ko'rsatkich amalda YAIMga nisbatan 20,5%ni, 2014-2015 yillarda esa 20% tashkil etdi. 3-rasm 31 Soliq siyosatining asosiy yo'nalishlaridan yana bin soliq imtiyozlari hisoblanadi. Mamalakamizda olib borilayotgan soliq siyosatida soliq imtiyozlarini berish asosan investitsion faollikni rag'batlantirishga, ishlab chiqarishni texnik va texnologik jihatdan qayta modernizatsiya qilish hisobiga korxonalar moliyaviy holatini faollashtirish, pirovar barqarorlashtirish hamda mamlakatimiz eksport salohiyatini kuchaytirishga qaratilgan. “Barkamo l avlo d yili” davlat dasturiga bino an 2010 yil 28 iyulda qabul qilingan O'zbeki sto n Re s pub likas i Prezi dentining “Ta'lim muas sasalarining bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish borasidagi qo'shimcha choratadbirlari to'g' ri s i da”gi PF-4232-sonli farmoniga asosan Mikrofirmalar va kichik korxonalar ta'lim muassasalari bitiruvchilari bilan mehnat shartnomalarini tuzganda, band bo'lgan xodimlarning o'rtacha yillik soni qonunchilikda belgilangan cheklangan me'yordan 20 foizgacha oshirish huquqi berilgan edi. Hozirgi kunda soliq tizimida tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi rezident jismoniy shaxslar uchun faoliyat turiga (yakka tartibdagi tadbirkorlar), shuningdek, faoliyatning mazkur turlarini tavsiflovchi fizik ko'rsatkichlarga qarab (tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan shug'ullanuvchilar) har oyda qat'iy belgilangan soliq turini to'lash belgilangan. 32 2014 yilda yuridik shaxsni tashkil etmay tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxslar (yakka tartibdagi tadbirkorlar)dan olinadigan qat'iy belgilangan soliq stavkalaridagi asosiy o'zgarish, boshqa aholi punktlarida gazeta, jurnal va kitob mahsulotlari bilan chakana savdo qiluvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun 2013 yildagi qat'iy belgilangan soliq stavkasi EKIHning 2 barobaridan 0,5 baravariga pasaytirildi. Shuningdek, 2012 yilning 2 choragidan boshlab qishloq joylarda yakka tartibdagi uy- joy qurilishi asosida barpo etilayotgan massivlarda korxona xizmatlarini amalga oshiruvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar 5 yil muddatga qat'iy belgilangan soliq to'lashdan ozod etildi17. Shuningdek, mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivoji uchun qulay shart-sharoit yaratish, sohaning huquqiy himoyasini ta'minlash va munosib rag'batlantirishda soliq siyosati muhim ahamiyat kasb etib, bu borada qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 2014 yil 7 aprel dagi “O'zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g' ri s i da”gi PF-4609-sonli farmoni hamda 2014 yil 15 aprel dagi “Tadb irko rlik fao liyatini amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq tartibotlarni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g' ri s i da”gi PQ-2164-sonli qarori asosida kichik tadbirkorlik sub'ektlariga bir qator preferentsiyalar, yengilliklar va imtiyozlar berildi. Zamonaviy soliq siyosatida xorijiy investitsiyalarni jalb qilish masalalariga ham keng o'rin berilmoqda. O'zbekiston iqtisodiyotiga chet el investitsiyalarini jalb etish borasida eirishilgan yutuqlar haqida to'xtalar ekanmiz, Prezidentimiz I.A.Karimovning ma'ruzas idagi fikrlarini keltiri sh j о izdir: “2014 yilda iqtisodiyotimizga jalb qilingan investitsiyalar hajmi 10,9 foizga o'sdi va AQSH dollari hisobida 14 milliard 600 million dollarni tashkil etdi. Bunda jami kapital qo'yilmalarning 21,2 foizdan ortig'i 17 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 maydagi PQ-1754-sonli 33 yoki 3 milliard dollardan ziyodini xorijiy investitsiya va kreditlar tashkil qildi. Ularning to'rtdan uch qismi to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalardir”18. Xorijiy investorlar uchun soliq imtiyozlariga to'xtalar ekanmiz, “Nav о iy” EllZda joriy etilgan imtiyozlarga ahamiyat qarati s h l о zim. “Nav о iy” EIIZ qatnashchilari yer solig'i, mol-mulk solig'i, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig'i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig'i, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovi, Respublika yo'l jamg'armasi va byudjetdan tashqari maktab ta'limi jamg'armasiga majburiy to'lovlar to'lashdan ozod qilinadi. Mazkur imtiyozlar to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar xajmi: > 3mln yevrodan 10 mln yevrogacha teng (ekvivalent) bo'lganda - 7 yilga; > 10 mln yevrodan 30 mln yevrogacha teng (ekvivalent) bo'lganda - 10 yilga beriladi. > 30 mln yevrodan ortiqqa teng(ekvivalent) bo'lganda - 15 yilga beriladi. “Navo iy” EIIZ qatnashchilariga imtiyozlar to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning belgilangan xajmiga : > oyning 15 kunigacha erishilganda -oyning boshidan; > qolgan boshqa xollarda -keyingi oynning boshidan tatbiq etiladi. “Nav o iy” EIIZ qatnashchisi tomonidan to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning xajmi imtiyoz qo'llanadigan darajagacha ko'paytirilganda, imtiyozlar investitsiyalar xajmiga ko'ra imtiyozni qo'llash xuquqi yuzaga kelgan oydan boshlab qo'llaniladi xamda imtiyozlarning amal qilish muddati tugaguncha qolgan davrda amal qiladi. To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning xajmi oldingi berilgan muddatdan ortiq bo'lgan muddatdagi darajagacha ko'paytirilganda imtiyozlar investitsiyalarning xajmiga ko'ra 18 Shavkat M.M. 2015 yilda iqti sodiyotimizda tub tarkibiy o’zgari shlarni amalga oshiri sh, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib b eri sh - ustuvor vazifamizdir. - T.: “O’zb eki ston”, 2015. 71 b. 34 imtiyozni qo'llash xuquqi yuzaga kelgan oydan boshlab qo'llaniladi xamda imtiyozning uddati amal qilishi xisobga olingan xolda uzaytiriladi. 2.2. Fiskal siyosat orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish holatini tahlili Davlat byudjetining asosiy vazifasi - davlatning fiskal siyosati mohiyati va yo'nalishlarini o'zida ifoda etadi. Kengroq ma'noda aytganda, davlat byudjetining asosiy vazifasi milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash, iqtisodiyotni tartibga solish va rag'batlantirish, ijtimoiy siyosatni moliya bilan ta'minlash, mamlakatning markazlashtirilgan pul jamg'armalarini vujudga keltirish va ulardan foydalanish ustidan nazorat kilish hisoblanadi. Davlat byudjeti xarajatlari tom ma'noda davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining moliyaviy mazmunini aks ettiradi. O'zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining keyingi yillardagi tarkibiy tahlillari ko'rsatadiki, xarajatlar nominal mazmunda (mutlaq ko'rsatkichlarida) ortib borayotganligini kuzatishimiz mumkin. Lekin, uning yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog'ining kamayib borish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Shu bilan bir qatorda, davlat byudjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoyalash xarajatlarining izchil ravishda ortib borayotganligi davlatimiz tomonidan kuchli ijtimoiy siyosatning moliyaviy asoslari shakllantirilayotganligidan dalolatdir. Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari yil sayin oshib borgan(8-jadval) 8- jadval 2011- 2015 yillarda davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va 35 dinamikasi19 Ko'rsatkichlar 2012 yil 2013 yil 2014 yil 2015 yil Mlrd. so'm % Mlrd. so'm % Mlrd. so'm % Mlrd. so'm % Davlat byudjeti xarajatlari, milliard so'm 21190 100 26312 100 31582 100 37967,7 100 Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo' llab-quvvatlash xarajatlari 12338 58,3 15573 59,2 18873 59,7 22457,0 59,1 Iqtisodiyot xarajatlari 2338 11 2791 10,6 3385 10,7 4119,7 10,1 Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish 1174 5,5 1300 4,9 1500 4,7 1800 4,7 Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari 844 3,9 825 3,1 1000 3,1 1199,9 3,1 Boshqa xarajatlar 4495 21,2 5813 22,0 6903 21,8 8391,1 22,0 Keyingi 5 yil mobaynida jami byudjet xarajatlarining tarkibida ijtimoiy sohaga qilinayotgan xarajatlar 2011 yilda 58,2 foizdan 2015 yilda 59,1 foizgacha o'sib bo rgan. ushbu xaraj atlar 2012 yil da 12513 milliard s o’mga rej alashtirilib, j ami byudj et xaraj 19 O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma'lumotlari