FIZIOKRATIZM IQTISODIY TA'LIMOTI Reja: 1. Fiziokratizm iqtisodiy ta'limoti vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari va uning mohiyati. 2. F.Kene - fiziokratizm ta'limotining asoschisi. Uning «Iqtisodiy jadval» asaridagi g'oyalar. 3. A.Tyurgo va uning iqtisodiy ta'limoti 4. Fiziokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri. Fiziokratlar (lotincha physio - tabiat va kratos - hokimiyat) XVIII asrda Fransiyada ijod etgan klassik iqtisodiy maktab namoyandalaridir. Fiziokratlar maktabi feodalizmdan kapitalizmga o'tish davrida rivojlandi, bu iqtisodiy yo'nalish Fransiyada vujudga keldi va bu tasodifiy emas edi. Fransiya iqtisod va ayniqsa sanoat bo'yicha Angliyadan ancha ortda bo'lishiga qaramay, bu erda ham sanoatning kapitalistik turi - manufaktura rivojlana boshladi (bu haqda yuqorida aytib o'tildi). Ammo mamlakat hali ham agrar holatda edi. Aholining asosiy qismi qishloqlarda yashar, milliy boylikning 2/3 qismi shu sohada yuzaga keltirilar edi. Dehqonlarning ahvoli tobora yomonlashdi, qishloq xo'jaligining tushkunligi esa eng yuqori cho'qqiga ko'tarildi. Asosan mayda dehqon xo'jaliklaridan iborat Fransiyada yangi, nisbatan samarali kapitalistik sinf - fermerlar ham paydo bo'lib, tobora rivojlandi. Islohotlarni amalga oshirish sust bordi, feodal majburiyatlar tobora oshdi. Oqibatda dehqonlarning norozilik harakati kuchaydi. Mamlakatning moliyaviy ahvoli fojiali edi. Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining rivoji feodal iqtisodiy munosabatlar bilan qarama-qarshilikka uchradi. Burjua inqilobiga olib keladigan omillar ko'paydi. Feodal tuzumga qarshi kurash g'oyasi fiziokratlar va ularning asoschisi F.Kenening iqtisodiy ta'limotida asosiy o'rinni egalladi. Bu ta'limot fermerlar sinfini himoya qildi, ishlab chiqarishni, asosan qishloq xo'jaligini mamlakatni og'ir ahvoldan chiqarishning bosh yo'li deb belgiladi. Tabiiy qonun-qoidalarga amal qilish kerakligi, shu yo'l bilan mamlakat boyligini orttirish mumkinligi ko'rsatib berildi. Fransiyadagi qishloq xo'jaligining ahvoli va uni yaxshilash tadbirlari tadqiqotlarning asosi bo'ldi (P.Buagilber ham shu masalaga katta e'tibor bergan edi). Ekspluatasiyaning asosiy shakli obrok bo'lib, u pul va natural mahsulot shaklida olingan. Deyarli barcha haydaladigan er, yaylov va o'rmonlarning 80 foizi dvoryanlarga tegishli edi. Obrok shampar - don sifatida to'langan va hosilning 25 foizini tashkil etgan. Ijaraga olingan erning yarim hosili er egalariga (pomeshchikka) to'langan. 1789 yilda (inqilob boshlangan yil) Fransiyada ikki million xonavayron bo'lgan dehqon bor edi, bu paytda soliq doimo oshib borgan. Agrar masalani hal etish fiziokratlarning asosiy vazifasi bo'lib qoldi. Ular qishloq xo'jaligini mamlakat boyligining asosi deb tushundilar. Fiziokratlarning muhim tomoni shuki, ular merkantilistlardan farq qilib, o'z tadqiqotlarini iqtisodiyotning muomala sohasidan ishlab chiqarish sohasiga ko'chirdilar. Olimlar iborasi bilan aytganda ular «zamonaviy siyosiy iqtisodning haqiqiy otalari» edilar. Ularning xizmati shundaki, o'sha davr dunyoqarashi doirasida kapitalning dastlabki tahlilini berishdi. Bu ularni boshqalardan ajratib turuvchi asosiy masala edi. Ammo fiziokratlar ishlab chiqarish sohasini faqat qishloq xo'jaligi sohasi bilan cheklab qo'ygan edilar (Fransiyaning ta'siri), ular sanoat (hunarmandchilik)ni samarasiz soha deb bilganlar. Bu ta'limot, garchi uning ko'pgina xatolari bo'lsa ham (bu haqda quyida gapiriladi), haqiqatga yaqinlashish borasida navbatdagi muhim qadam hisoblanadi. O'sha davrda Fransiyada olib borilgan iqtisodiy siyosat (Kolberning merkantilizmi) qattiq tanqid qilinadi. Lyudovik XIV o'rniga kelgan yangi qirol Lyudovik XV ham eski siyosatni davom ettirdi, Fransiya Angliya bilan etti yillik urush olib borib, unda engildi, Kanadadan va Sharqdagi bir qancha mustamlakalaridan ajraldi, oqibatda Evropadagi ikkinchi darajali davlatga aylandi. Shu sharoitda bu ahvoldan chiqish yo'li tabiatdan qidirildi. Fiziokratlarning dasturi bo'yicha Fransiyadagi feodalizm qoldiqlari tugatilishi, fiskal (soliq) tizimni rasionalizasiya qilib, rentadan yagona soliq olinishi, mayda er uchastkalari birlashtirilib, don savdosidagi barcha proteksionistik to'siqlar bartaraf etilishi kerak edi, oddiyroq qilib aytganda, Angliyadagi qishloq xo'jaligiga xos ish yuritish taklif etildi. 2. F.Kene - fiziokratizm ta'limotining asoschisi. Uning «Iqtisodiy jadval» asaridagi g'oyalar. Fransua Kene (1694-1774 yy.) har tomonlama keng bilimli olim bo'lib, Versal yaqinida kambag'al dehqon oilasida dunyoga keldi, u yoshligidan medisinaga havas qo'ydi, qishloq jarrohidan dars oldi, medisina amaliyoti unga shuhrat keltirdi. Dvoryan unvoniga ega bo'ldi va Versal saroyig'a (Lyudovik XV qirol saroyiga) o'tdi. 1718 yilda vrachlik kasbini oldi. 1744 yilda medisina doktori ilmiy darajasiga erishdi, 1752 yildan esa Lyudovik XV xonadonida tabiblik qildi (Leybmedik). Medisina va biologiyaga oid ko'pgina asarlar yaratdi. Eng muhimi shuki, u oltmish yoshdan boshlab iqtisodiyot muammolari bilan bevosita shug'ullana boshladi. F.Kene Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, F.Kenening iqtisodiy g'oyalari qirol saroyida - Versalda yuzaga keldi. Bu yerda u umrining deyarli oxirigacha yashadi va ijod qildi. Bizningcha, bu erda ob'ektiv iqtisodiy informasiya etarli bo'lgan va olim ulardan yaxshi foydalanib o'z ta'limotlarini yaratgan. 1766 yilda Adam Smit ham uning mehmoni va suhbatdoshi bo'lgan edi. Didro va D`Alamber tomonidan chop etilgan «Qomus»da F.Kenening dastlabki iqtisodiy maqolalari: «Fermerlar», «Don», «Aholi», «Soliqlar» paydo bo'ldi (1756-1757yy). 1758 yilda uning asosiy va eng muhim asari - «Iqtisodiy jadval» kitobi dunyoga keldi. F.Kene bu asarlarida fiziokratizm maktabi F.Kene asoslarini yaratdi, uning nazariy va siyosiy dasturini ta'riflab berdi. Uning ishini va tadqiqotlarini XVIII asrning ikkinchi yarmida Fransiyaning taniqli davlat arbobi A.Tyurgo (1727-1781 yy.) davom ettirdi. Fiziokratizm g'oyalarini (ayniqsa F.Kene ta'limotini) Dyupon de Nemur, D`Alamber, V.Mirabo, G.Letron va boshqalar keng targ'ib etdilar. Shunday qilib, haqiqiy fiziokratlar maktabi yoki o'sha davr tili bilan aytganda «iqtisodchilar maktabi» tarkib topdi. Uning eng rivojlangan davri XVIII asrning 60-70 yillariga to'g'ri keladi. Qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi muammolari tadqiqot predmeti sifatida qaraladi. Shu bilan birga, xalq xo'jaligi tarmoqlarining o'zaro chambarchas bog'liqligi deyarli e'tiborga olinmaydi. F.Kene «tabiiy tartib» konsepsiyasini ilgari surdi, bu olimning uslubiy platformasi edi («tabiiy huquq» konsepsiyasini eslang), bunda u paydo bo'layotgan va tobora mustahkamlanayotgan dahlsiz xususiy mulkni tushundi, iqtisodiyot erkin raqobat asosida rivojlanishini, bozor bahosining stixiyali o'zgarishi, ya'ni davlatning aralashuvini inkor etadigan jarayonni qo'llab-quvvatladi, boylikning adolatli taqsimlanishini istar edi. Iqtisodiy rivojlanish odamlarning istak-hohishiga bog'liq bo'lmagan tabiiy jarayon bo'lib, uning ma'lum qonuniyatlarga bo'ysunishini tan olish fiziokratlarning so'zsiz yutug'i edi. Bu qonunlar ularning fikricha tarixiy bo'lmay, abadiy qonunlar deb qaralgan edi. Shu sababli ishlab chiqarishning kapitalistik (bozor) shakli tabiiy va abadiy ishlab chiqarish shakli deb hisoblangan (hozirgi rivojlanish buni ko'p jihatdan isbotlamoqda). F.Kene almashuvning ekvivalentligi ta'limotini ilgari surdi. U almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, demak, almashuv jarayoni hech narsa ishlab chiqarmaydi, deb hisoblagan. Erkin raqobat sharoitida almashuv sohasida teng miqdorli qiymatlarning almashuvi ro'y beradi. Bu qiymat tovarlarda ular bozorlarga kirmasdan oldin ham mavjud bo'ladi (V.Pettining tovar qiymati faqat almashuv paytida paydo bo'ladi, degan fikri noto'g'ridir). Bundan kelib chiqadiki, almashuv jarayonida boylik yaratilmaydi va foyda paydo bo'lmaydi. Almashuvning ekvivalentligi to'g'risidagi ta'limot merkan-tilistlarning qarashlarini inkor etish uchun nazariy asos bo'ldi. Bu holat shu bilan birga fiziokratlardan boylik manbaini muomala sohasidan tashqarida izlashni taqozo etdi. Ammo F.Kene miqdorli qiymatlarning almashuvi sababini to'g'ri tushuntirib bera olmadi, chunki qiymat nazariyasi hali to'la ishlab chiqilmagan edi va u qiymatni ishlab chiqarish harajatlari bilan aynan bir deb hisobladi. Fiziokratlarning iqtisodiy tizimida «sof mahsulot» to'g'risidagi ta'limot markaziy o'rinni egallaydi. F.Kene yalpi ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish harajatlari o'rtasidagi farqni sof mahsulot deb bilgan, boshqacha qilib aytganda bu ishlab chiqarish chiqimlaridan oshiqcha mahsulotdir. F.Kene «sof mahsulot» faqat qishloq xo'jaligida, dehqonchilikda yaratiladi, bu sohada tabiat kuchlari ta'sirida iste'mol qiymatlari miqdori ko'payadi, deb ta'kidlaydi. Sanoatda esa iste'mol qiymatlari faqat turli kombinasiyalarga uchraydi, mehnat jarayonida dehqonchilikda yaratilgan mahsulotning shakli o'zgaradi, lekin uning miqdori ko'paymaydi, shuning uchun «sof mahsulot» paydo bo'lmaydi va boylik yaratilmaydi (kuchli, ammo noto'g'ri mantiq bor). A.Smitning fikricha, shu asosda hunarmandlar (sanoatchilar) unumsiz, foyda bermaydigan sinf deb qaralgan. Aslida esa fiziokratlar bu sinfning borligini tan oladilar, uni unumsiz emas, balki foydaga sof qo'shimcha daromad keltirmaydigan sinf deb qaraganlar. A.Tyurgo esa bu sinfga yuqori baho berib, «haq to'lanadigan sinf» deb qaraydi. Fiziokratlar qiymatni iste'mol qiymatiga, hatto tabiat mahsulotiga tenglashtirganlar (almashuv qiymati ham bor). Ularni faqat miqdoriy soha, ya'ni ishlab chiqarish jarayonida olingan iste'mol qiymatlarining ortiqcha qiymati (iste'mol qilingandan ortig'i) qiziqtirgan. Bu narsa asosan dehqonchilikda aniq namoyon bo'ladi. Ammo F.Kene ta'limotining boshqa tomoni ham bor, uning fikricha «sof mahsulot» miqdori ishlab chiqarish chiqimlarining miqdoriga bog'liqdir, bu chiqimlarga xom ashyo sarflari, materiallar va ish haqi kiradi. Materiallarning qiymati belgilanganligi tufayli, ish haqi tirikchilikning minimum harajatlariga keltirilgan ekan, «sof mahsulot» (qo'shimcha qiymat) qo'shimcha mehnatning samarasi sifatida yuzaga keladi. Shunday qilib, fiziokratlarda qo'shimcha qiymat tushunchasi qarama-qarshi xarakterga ega. Ular uni tabiatning sof hadyasi hamdir, ya'ni dehqonlarning qo'shimcha mehnati natijasidir, deb qaraganlar (qo'shimcha qiymat yaratishda tabiat ham ishtirok etadi). Fiziokratlarning bunday fikrlashi qiymatning ijtimoiy tabiatini tushunmaslikdan va qiymat tushunchasini iste'mol qiymati bilan qorishtirib yuborish oqibatida yuzaga keldi. Foyda tushunchasi mustaqil kategoriyaga ajratilmagan, hatto inkor etilgan. Renta qo'shimcha qiymatning yagona shakli sifatida qabul qilingan ekan, foyda ishlab chiqarish chiqimlarining faqat ajralmas qismi bo'lishi mumkin edi. Ular foydani ish haqining shakli sifatida qaraganlar, foyda go'yoki odatdagi ish haqidan o'zining kattaroq miqdori bilan farq qilgan va u kapitalistlar tomonidan foyda sifatida to'la iste'mol qilingan. Fiziokratlarning «unumli» va «unumsiz» mehnat to'g'risidagi ta'limoti «sof mahsulot» to'g'risidagi ta'limot bilan chambarchas bog'liq bo'lib, uning mantiqiy davomi deb hisoblanadi. Merkantilistlardan farqli ravishda ular «sof mahsulot» yaratuvchi mehnat unumli bo'ladi, ya'ni qo'shimcha qiymatni yaratadi, degan edilar. Bu unumli mehnatning tabiati to'g'risidagi masalaga prinsipial to'g'ri yondashish yo'li edi. Ammo renta qo'shimcha qiymatning yakkayu-yagona aniq shakli sifatida tan olinganligi sababli dehqon mehnati birdan-bir unumli mehnat deb hisoblanadi, ishlab chiqarishning boshqa sohalaridagi (sanoatda ham) mehnat «unumsiz», ya'ni samarasiz deyiladi. Bundan dehqonchilik mehnatini boshqa mehnat turlariga qarshi qo'yish asossizdir, chunki yollanma mehnat ishlab chiqarishning qaysi sohasida qo'llanmasin, qo'shimcha qiymat yaratadi, demak bu ham mehnat, bu soha ham unumli mehnatdir. F.Kene «sof mahsulot» to'g'risidagi o'z qarashlari asosida jamiyatni uch sinfga bo'ladi: unumli sinf (fermerlar), er egalari sinfi va unumsiz sinf (bu sinfni u sanoatchilar sinfi deb ham ataydi). Unumli sinfga dehqonchilikdagi barcha xodimlar, qishloq xo'jalik ishchilari ham, fermerlar ham, ya'ni uningcha «sof mahsulot» yaratuvchilarning hammasi kiradi. Yer egalari «sof mahsulot» yaratmaganligiga qaramasdan, shu bilan birga bu mahsulotning iste'molchilari hisoblanadi, chunki ular uni ijara to'lovi sifatida oladilar. Samarasiz, «unumsiz» sinf vakillari esa dehqonchilikdan boshqa tarmoqlarda ishlaydi (sanoat, savdo, xizmat sohasi). Ular «sof mahsulot» yaratmaydilar. Jamiyatning sinfiy tuzilishi to'g'risidagi bu ta'limotning asosiy kamchiligi shuki, F.Kene yangi jamiyatning asosiy sinflarini ko'ra bilmaydi, to'g'rirog'i bunga tarixiy sharoit halaqit beradi. Bu tizimda yollanma ishchilar bilan kapitalistlar birlashtirilgan. Fransiyada o'sha davrda kam bo'lsa ham, proletariat sinfi mavjud edi, lekin kapitalistik munosabatlar rivojlanmaganidan burjua jamiyatining boshqa sinflarga qarshi tura oladigan mustaqil sinfiga ajralmagan edi. Sinflar to'g'risidagi ta'limotning bu kamchiliklaridan qat'i nazar, jamiyatni sinflarga bo'lishning iqtisodiy belgilarini aniqlash va iqtisodiy asoslarini ko'rsatishga urinish ijobiy voqea hisoblanadi. Fiziokratlarning muhim xizmatlaridan biri shuki, ular birinchilardan bo'lib, kapital tushunchasini tahlil qilishgan. Asarlarida bevosita «kapital» so'zi qo'llanilmagan, ammo erlarning zaxini qochirish, ya'ni er sifatini yaxshilash, qurilish, ot, plug, borona uchun ma'lum tipdagi dastlabki avans (bo'nak) hamda urug'lik va ishchi-batraklarga beriladigan avans boshqacha ekanligi aniq belgilanadi. Chunki birinchisiga qilingan harajat bir necha yilda bir marta bo'lib, o'z-o'zini asta- sekin qoplaydi (asosiy kapital), ikkinchisi esa yiliga yoki doim bo'lib, har bir hosil tufayli qoplangan. Shu sababli F.Kene ularni dastlabki avans (hozirgi zamon nuqtai nazaridan asosiy kapital) va yillik avans (aylanma kapital) deb atadi. Bu g'oya A.Smit tomonidan rivojlantirildi. Bu o'sha davr uchun buyuk kashfiyot edi. Shunisi muhimki, aylanma kapital bilan birga asosiy kapital ham doim harakatda deb qaraladi. Dehqonchilikda qo'llaniladigan kapitalning moddiy elementlariga qishloq xo'jaligi qurollari va inventar, mol, urug'lik, odamlarning tirikchilik vositalari va boshqalar kiritilgan. F.Kene merkantilistlardan farqli ravishda (ular kapitalni pul bilan aynan bir deb hisoblaganlar), pullarning o'zi emas, balki pulga olinadigan ishlab chiqarish vositalari kapital hisoblanadi, deydi. Ammo kapitalning bu moddiy elementlari umumiy mehnat jarayonining oddiy elementlari sifatida, kapitalistik ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan ijtimoiy shaklidan ajralgan holda qaraladi, oqibatda kapital abadiy, ya'ni tarixiy bo'lmagan kategoriya deb ko'rsatiladi. Ishlab chiqarish chiqimlari (harajatlari)ni tadqiq qilish orqali kapitalning tashkil etuvchi qismlarini ajratish imkoni paydo bo'ldi, bunda kapitalning (oborot) aylanish xarakteri hisobga olindi. Kapitalning bir qismi boshlang'ich avans (bo'nak) hisoblanib, unga qishloq xo'jalik inventari, qurilish, mol va boshqalarga ketgan sarflar kiradi, shulardan 10 foizi yillik amortizasiya hisoblangan, yillik avans deb atalgan kapitalning boshqa qismiga urug'lik olish, asosiy qishloq xo'jalik ishlari, ishchi kuchi uchun harajatlar kiradi. Boshlang'ich avans bilan bog'liq kapital sarfi ishlab chiqarish sikli bir qancha (qator yillar) ichida to'la aylansa, yillik avansga sarflangan kapital esa bir ishlab chiqarish sikli (bir yil) davomida to'la aylanadi. Bu erda amalda doimiy va aylanma kapital to'g'risidagi g'oya berilgan, ammo bu tushunchalar boshqa so'zlarda ifoda etilgan, xolos. Shunisi diqqatga sazovorki, F.Kene kapitalni asosiy va aylanma kapitalga bo'lganda faqat ishlab chiqarish kapitali bilan bog'lagan holda bergan, uni muomala kapitali (savdo kapitali) bilan qo'shib yubormagan. Shu sababli u pul va tovarni ishlab chiqarish kapitalining biror tarkibiy qismiga kiritmasdan, to'g'ri fikr yuritgan. Shunday qilib, fiziokratlar asosiy va aylanma kapitalga oid muammoni nazariy jihatdan echishga asos soldilar. F.Kene iqtisodiyot tarixida takror ishlab chiqarish jarayonini va yalpi ijtimoiy mahsulot muomalasini butunicha ko'rsatish uchun birinchilardan bo'lib urinib ko'rdi. U o'sha davr jamiyati fuqarolarini uch sinfga bo'ladi: birinchisi - unumli sinf (fermerlar); ikkinchisi - mulkdorlar sinfi (pomeshchik, cherkov...) va uchinchisi - unumsiz sinf (hunarmand, ishchi va savdo xodimlari). Bu jarayon sxematik ravishda «Iqtisodiy jadval»da tasvirlangan. Unda mamlakatda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotning aylanishi orqali qanday taqsimlanishi ko'rsatilgan, buning oqibatida ishlab chiqarishning avvalgi hajmida qayta boshlash uchun shart-sharoitlar yaratiladi. «Iqtisodiy jadval»ning bir necha variantlari mavjud, biri Versalda 1758-1759 yillarda chop etilgan. 1894 yilda bu jadvalning boshqa varianti topildi. Birinchi variant bo'yicha (2-chizmaga qarang) kapital aylanishi quyidagicha ro'y beradi. Qishloq xo'jaligida yaratilgan jami qimmat 5 mingga teng bo'lib, shundan 3 mingi erni ishlashga ketgan xarajatdir. Fermerlar etishtirilgan mahsulotning 2/5 qismidan aylanma kapital uchun foydalanadilar, 1/5 qismi unumsiz sinfga sotiladi va unga asosiy kapitalni (asbob-anjomni) ta'mirlash uchun kerakli asbob-uskuna olinadi. Bu erda fermerlar faqat «boshqarish uchun haq olganliklari» sababli unumdor narsa fermer mehnati emas, balki erdir. Qoldiq esa er egasiga renta sifatida to'lanadi. Yer egalari o'zlarining 2 minglik daromadining yarmini sanoat tovarlari olishga sarf qiladilar, «unumsiz sinf» 2 mingga xom ashyo va qishloq xo'jaligi mahsulotlari sotib oladi. Bu jarayon natural ko'rinishda ham namoyon bo'lishi mumkin. Bunda 3/5 qism mahsulot muomalaga kiritiladi, undan xuddi pul shaklida ham foydalanish mumkin. Unda jarayon boshidan fermerlar iqtisodiyotdagi 2 ming pul massasiga ega bo'ladilar. Erdan foydalanish huquqiga ega bo'lish uchun bu summa egalariga (er ularniki) beriladi, ular esa bu summani oziq-ovqat mahsulotlari (1 ming) va sanoat tovarlari (1 ming) olish uchun sarflaydilar; endi fermerlar olingan 1 mingni asosiy kapitalni qoplash uchun hunarmandlarga (unumsiz sinfga) beradilar, ular esa olingan 2 mingni qishloq xo'jalik mahsulotlari olish uchun sarflaydilar. Oqibatda fermerlar 3 ming oladilar va 1 mingni sarflaydilar (qoldiq 2 ming); shu yo'l bilan boshlang'ich holatga qaytadilar. «Unumsiz» sektorning sof mahsuloti 0 ga teng, yangi ishlab chiqarish sikli boshlanishi bilan 2 ming pul shaklida yana er egalariga (renta) beriladi. Barcha aytilgan fikrlar bir yil uchundir, lekin uni oylar bo'yicha ham tahlil etish mumkin. Bu hozirgi davrdagi taniqli iqtisodchi V.Leontevning «xarajatlar - chiqarishlar» jadvalini eslatadi. Xuddi Leontev tizimidek ma'lum boylikni yaratish uchun kerakli barcha omillardan cheklangan aniq nisbatda foydalaniladi, mazkur sektorning mahsulot qiymati boshqa sektorning umumiy to'lovlari bilan to'la qoplanadi. "Yillik Yer egasi Unimsiz sinf boo'nak" daromadi bo'naklari 2 ming 2 ming 1 ming 1 ming 1 ming 1 ming 1 ming 1 ming Yillik bo’naklarining 2 ming qoplanishi Yakun 5 ming 2 ming Izoh. Strelkalar xarajatlar- Bundan bir ming kelasi yil ning yunalishini kursatadi aylanma kapital sifatida reinvestitsiya kilinadi 1-chizma. F.Kenening iqtisodiy jadvali (birinchi varianti) Yer egasi daromadi va bosh- Langich bunak foizlarini tulash uchun foydalaniladigan summalar 1-jadval Iqtisodyotdagi uch tarmoqning o’zaro bog’liqligi Ishlab chiqarish X a r i d I II III Ishlab chiqarishning bir yillik hajmi Fermerlar 2 1 2 5 Er egalari 2 0 0 2 Hunarmandlar 1 1 0 2 Yakuniy xarid 5 2 2 9 Bu jadvalda uch tarmoq (sektor)ning o'zaro bog'liqligi ko'rsatib berilgan. Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, jadvalning boshqa variantida ham oddiy takror ishlab chiqarish qarab chiqilgan (boshlang'ich va oxirgi holat teng). Hayotda odatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ro'y beradi. F.Kenening asosiy vazifasi qirol va er egalarini jamiyat asosi sifatida saqlab qolish edi. Ammo u mulkdorlar sinfini birinchi o'ringa qo'ya olmas edi, chunki bu olimning dehqonchilikning ustunligi haqidagi fiziokratik konsepsiyasiga qarshi chiqar edi. Bundan tashqari u asosiy tamoyilni - sinflarning ishlab chiqarish vositalariga munosabatini inkor etadi. Jadvalda F.Kene iqtisodiy ta'limotining asosiy tomonlari: uning «sof mahsulot» va «kapital», unumli va unumsiz sinflar to'g'risidagi ta'limoti aks etgan; unda muallifning kapitalistik ishlab chiqarish usulining himoyachisi sifatidagi sinfiy pozisiyasi ham ko'rinib turibdi. F.Kene takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishga kirishganda baholarning o'zgarmasligini asos qilib oladi (bunda almashuv ekvivalentlik tamoyili asosida ro'y beryapti deb faraz qilinadi). Bu jarayon tashqi bozordan abstraksiya qilinadi (ya'ni bu hodisa faqat ichki bozor sharoitida ro'y beryapti deb qarash kerak). Qishloq xo'jalik yilining oxiri hosil yig'ib olish tugallangan davr muomala (aylanish) momentining boshlang'ich punkti qilib olingan. Dehqonchilik yalpi mahsulotining qiymati 5 mlrd livr (1799 yilgacha amal qilgan o'sha davrdagi Fransiya pul birligi) bo'lib (4 mlrd oziq-ovqat, 1 mlrd xomashyo), u unumli sinf vakillariga (fermerlarga) tegishli, shundan 1 mlrd sarflangan asosiy kapital qiymatini qoplaydi. Jami asosiy kapital («boshlang'ich avans») 10 mlrd livrga teng deb qabul qilinsa, u ta'mirlashga (amortizasiyaga) muhtoj, ya'ni har yili o'zining boshlang'ich qiymatiga nisbatan 10 foiz eyiladi (eskiradi) deb hisoblanadi. Aylanma kapital («yillik avans») 2 mlrd, «sof mahsulot» qiymati 2 mlrd, «unumsiz sinf» o'tgan davr mobaynida ishlab chiqilgan 2 mlrd livrlik mahsulotga ega. Shunday qilib, yalpi ijtimoiy mahsulot 7 mlrd livrga teng (5 mlrd + 2 mlrd). Undan tashqari fermerlar qo'lida naqd 2 mlrd livr pul ham bor (5 mlrd + 2 mlrd + 2 mlrd = 9 mlrd), ular bu summani muomala - aylanish boshlanguncha er egalariga ijara haqi, ya'ni renta to'lab qo'ygan edilar. Xo'sh, bu variantda yaratilgan mahsulotning realizasiya va aylanish jarayoni qanday amalga oshadi? «Iqtisodiy jadval»ning shartlariga ko'ra bu jarayon besh aktdan iborat bo'lib, har biri 1 mlrd livrga tengdir. 1. Mulkdorlar «unumli sinf»dan 1 mlrd livrlik oziq-ovqat mahsulotlari sotib oladilar. Natijada bu operasiyada qishloq xo'jaligi mahsulotining 1/5 qismi realizasiya qilinadi, er egalarining mulki muomala sohasidan iste'mol sohasiga o'tadi. 2. Mulkdorlar «unumsiz sinf»dan 1 mlrd livrlik sanoat mahsulotlari sotib oladilar. «Unumsiz sinf» shu bilan o'z mahsulotining yarmini realizasiya qiladi. 3. «Unumsiz sinf» mulkdorlardan olgan puliga «unumli sinf»dan iste'mol uchun kerakli mahsulotni oladi. Shu yo'l bilan qishloq xo'jaligi mahsulotining yana 1/5 qismi realizasiya qilinadi. 4. «Unumli sinf» «unumsiz sinf»dan olgan 1 mlrd livrga uning o'zidan («unumsiz sinf»dan) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarini oladi. Ular asosiy kapitalning eyilgan, ishdan chiqqan elementlarini qayta tiklash uchun kerak. Bu operasiya oqibatida («unumsiz sinf»ning) sanoat mahsulotining ikkinchi yarmi realizasiya qilinadi. 5. Aylanish jarayonining beshinchi, yakunlovchi aktida «unumsiz sinf» «unumli sinf»dan 1 mlrd livrlik qishloq xo'jalik xom ashyosi xarid qiladi. Umumiy ijtimoiy mahsulotning aylanish natijalariga ko'ra sinflar o'rtasida 3 mlrd livrlik qishloq xo'jalik mahsuloti va 2 mlrd livrlik sanoat buyumlari realizasiya qilindi. «Unumli sinf» ixtiyorida qolgan 2 mlrd livrlik mahsulot barcha sinflar o'rtasidagi muomalaga kirmaydi, u faqat shu sinf doirasida aylanadi (jadvalda bunday aylanish berilmagan). Bu mahsulot qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi jarayonida sarflangan urug' va oziq-ovqat mahsulotlari o'rnini qoplaydi. «Unumli sinf» tomonidan sotib olingan sanoat tovarlaridan asosiy kapitalning sarflangan qismini qoplash uchun foydalaniladi. Naqd pul 2 mlrd livrlik muomala (aylanish) natijasida «unumli sinf» qo'liga qaytishi mumkin, ammo bu pul yana keyingi muddat uchun ijara haqi sifatida er egalari qo'liga kelib tushadi. Shunday qilib, yangi ishlab chiqarish siklini boshlash, ishlab chiqarishni joriy etish uchun zaruriy shart- sharoitlar yaratildi. Ammo u ilgarigi hajmda, ya'ni oddiy takror ishlab chiqarish uchun mos keladi. Jadvalda keltirilgan raqamlar haqiqatga yaqin, ularni F.Kene qirol mahkamasidan olgan bo'lishi aniq. Fermerlar Muldorlar Sanoatchilar (unumli sinf) (yer egalari) (unumsiz sinf) 5 mlrd 2 mlrd 2 mlrd Pul Pul Qishloq Xo’jalik mahsulotlari Sanoat mollari 1 mlrd 1 mlrd Pul Qishloq Xo’jalik mahsulotlari 1 mlrd Pul Ishlab chiqarih Vositalari 1 mlrd Pul Qishloq 1 mlrd xo’jalik mahsulotlari 2-chizma. F.Kenening iqtisodiy jadvali (2-variant) «Iqtisodiy jadval»da takroriy ishlab chiqarishni tahlil qilish asosida olingan muhim ilmiy qisqacha xulosalar shundaki, unda ayrim-ayrim oldi-sotdi aktlari qarab chiqilmasdan, ko'plab individual aktlar sinflar o'rtasidagi muomalaga birlashtirilgan. Ana shu sinflar o'rtasidagi muomala F.Kene tadqiqotining predmeti edi. Olim aylanish (muomala)ni takror ishlab chiqarish jarayonining shakli sifatida, pul muomalasini esa kapitalning aylanish momenti sifatidagina qarab chiqishga uringan. F. Kene iqtisodiyot tarixida birinchi bo'lib makroekonomik modellashtirishni amalga oshirgan edi. F.Kenening ijodi nihoyatda yuqori baholangan edi. Fransuz iqtisodchisi Mirabo V.R. (1715-1789) fikricha, dunyo paydo bo'lganidan buyon asosan uchta kashfiyot siyosiy jamiyatlar mustahkamlanishiga ko'mak bergan: 1) yozuv; 2) tanga; 3) «Iqtisodiy jadval». F.Kene ta'limotida bir qancha kamchiliklar mavjud, sinflar to'g'risidagi g'oyada izchillik va ilmiylik yo'q. Sanoatchilar («unumsiz sinf») ishlab chiqarish vositalaridan mahrum etilgan (chunki mahsulotning hammasi sotib yuboriladi) va ularda ishlab chiqarishni qaytadan boshlash imkoniyati yo'q (vaholanki, hunarmandlar asosiy kapitalga ega). Ammo F.Kenening jadvali iqtisodiyot tarixida birinchi marta natural, ya'ni tovar va pul holidagi moddiy ne'matlarning makroekonomik zanjiridir. Undagi g'oyalar bo'lajak iqtisodiy modellarning kurtagi bo'lib qoldi. 3. A.Tyurgo va uning iqtisodiy ta'limoti F.Kenening g'oyalari Ann Rober Jak Tyurgo (1727-1781 yy.) tomonidan davom ettirildi va chuqurlashtirildi. Ammo u o'zini F.Kene shogirdi yoki davomchisi deb hisoblamagan. U Parijda normand dvoryanlar oilasida tug'ildi, Sarbonnaning Teologiya (diniy) fakultetini tugatdi, ammo bu sohada ishlamadi. 1751 yildan Parij parlamentining chinovnigi, 1761-1774 yillarda Limojda intendant (harbiy qismda xo'jalik mudiri), 1774-1776 yillarda moliya bosh nazoratchisi, qirol Lyudovik XVI davrida moliya vaziri sifatida bir qancha antifeodal islohotlar o'tkazdi (don savdosidagi cheklashni yo'q qildi, savdo gildiyalarini tugatdi...), ammo bu o'zgarishlar Tyurgo iste'foga chiqqach, bekor qilindi. U ham F.Kene singari Didro, D`Alamber va ularning yordamchilari tomonidan chiqarilayotgan «Qomus»ga bir nechta falsafiy va iqtisodiy maqolalar yozdi. A.Tyurgo hayoti va ijodida progressiv chinovnik Vensan Gurne katta rol o'ynadi. U fiziokratlardan ancha farqli ravishda sanoat va savdoning mamlakat ravnaqidagi rolini to'g'ri tushundi. Sof bozor iqtisodiyotidagi mashhur laissez faire, laissez passer (bu tamoyilga ko'ra, iqtisodiyot davlat aralashuvisiz rivojlanishi kerak) tamoyili birinchi bor shu tadqiqotchi tomonidan ilgari surilgan degan fikr bor. U boshqalar qatori hunarmandchilikdagi sex cheklashlariga qarshi chiqdi, erkin raqobatni qo'llab-quvvatladi. A.Tyurgo V.Gurne (u 1759 yilda vafot etdi) bilan F.Kene xuzurida ko'p bo'lgan, u ular bilan asosiy masalalarda maslakdosh bo'lsa ham, ko'p sohalarda boshqacha fikr yuritar edi. A.Tyurgo Parijda A.Smit bilan ham uchrashgan. A.R.J.Tyurgo A.Tyurgoning iqtisodiy qarashlari uning 1766 yilda yozilgan (1769-1770 yillarda chop etilgan) «Boylikning paydo bo'lishi va taqsimlanishi to'g'risidagi mulohazalar» asarida nisbatan to'la yoritilgan. U Kene fikrlarini faqat targ'ibot qilish bilan cheklanmadi, uni rivojlantirdi. U kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarini ancha chuqur tushundi, A. Tyurgo feodalizmni islohotlar o'tkazish yo'li bilan yaxshilash mumkin degan fikrga ishonmadi (Kene ishongan), kapitalizm feodalizm kobig'ida vujudga keladi va g'alaba qiladi degan g'oyani ilgari surdi. Bu kitob aslida Parijga o'qishga kelgan ikki xitoylik uchun darslik sifatida yozilgan va 100 ta aniq tezisdan iborat (V.Petti uslubi), ammo ba'zi qoidalar aksioma (isbot talab etmaydigan qoida)dan iborat. Bu iqtisodiy teoremalar aniq uch qismga bo'linadi. 31 ta tezis (teorema) fiziokratik g'oyalar majmuidan iborat (ustoz F.Kenening ta'siri). Ammo «sof mahsulot» nazariyasi F.Kenedan boshqacharoq talqin etiladi, aslini olganda bu erda qo'shimcha qiymat haqida gap boradi va bu mahsulot tabiatning sof in'omidan dehqon mehnati bilan yuzaga keladigan ortiqcha mahsulot sifatida qaraladi hamda asosiy ishlab chiqarish vositasi bo'lgan er egasi tomonidan o'zlashtiriladi. Keyingi 17 ta teorema qiymat, baho va pulga bag'ishlangan. A.Tyurgoning bu sohadagi fikrlari o'ziga xos xarakterga ega va qiymatning mehnat nazariyasidan ancha yiroq. Uningcha almashuv qiymati va tovarning bahosi tovarlar nisbati, almashuvda ishtirok etayotgan shaxslar, sotuvchi va oluvchi istagining intensivligi bilan aniqlanadi (marjinalistik talqin). Ammo A.Tyurgoning bu g'oyasi uning ta'limotiga hech ham mos kelmas edi. Oxirgi 52 ta teoremada A.Tyurgoning tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan asosiy iqtisodiy g'oyalari keltiriladi. Yuqorida aytilganidek, fiziokratlar jamiyatni uch sinfga bo'ladilar. A.Tyurgo esa jamiyatni sinflarga boshqacharoq ajratadi, «unumsiz» sanoatchilar sinfini u ikki qismga bo'ladi: birinchisiga tadbirkor manufakturistlar, fabrika egalari kiradi, ular katta kapital egalari sifatida namoyon bo'lib, o'z avans, ya'ni bo'naklari yordamida ish joyi yaratadilar va uni foyda olish uchun sarflaydilar. Ikkinchilari - bu oddiy hunarmandlar bo'lib (ishchilar), ular o'z qo'l kuchlari hisobiga ish haqi oladilar (ishlab chiqarish vositalaridan mahrum). A.Tyurgo ish haqini V.Petti va F.Kene kabi tirikchilik uchun zarur minimum mablag'lar asosida hal etadi, ammo Kenedan farqli ravishda nega shunday bo'lishi kerakligining mexanizmini tushuntirib bermoqchi bo'ladi. Uning asosiy dalili shuki, mehnatga talab taklifga nisbatan kamayib boradi, ishchilar o'rtasida raqobat boradi. Xuddi shu kabi er egalari sinfi ham fabrikantlar kabi ikki razryadga ajratiladi, bular avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va faqat ish haqi oluvchi oddiy ishchilardir. Bu katta ijobiy voqea, chunki Fransiyada bu sinflar mavjud edi. Demak, A.Tyurgo bo'yicha jamiyatda besh sinf mavjud, bu haqiqatga yaqindir. U yollanma ishchida qo'l kuchidan boshqa ishlab chiqarish vositalari yo'qligini ochib beradi, kun kechirish uchun u o'z mehnatini boshqalarga sotishi zarurligini ko'rsatadi. A.Tyurgoning bunday fikrga kelishida vaqtning ham ta'siri bor, chunki u Kenedan keyinroq yashadi. Tyurgoning ta'limotida pul, qiymat, sinflar va daromad nazariyalari tahlil etiladi. Uning fikricha, oltin, pul ham, agar ular miqdori oshib ketsa, boshqa tovarlar kabi o'z qimmatini (foydalilik- naflik) yo'qotishi mumkin (marjinalistik g'oya). Pulning miqdori jamiyatdagi ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarga mos kelishi shart. U shuni qayd etadiki, «milliy boyligi» bu avvalo erlar va ulardan olinadigan «sof mahsulot»dir. Bu olim ham qiymatning sarf-xarajat konsepsiyasini qo'llaydi. Noyoblikka e'tibor berib, tovar xarid etishda eng muhim element deb qaraladi (marjinalizm mavzusiga qarang). A.Tyurgo boshqalar kabi erkin sohibkorlik mehnatini qo'llab-quvvatladi, dehqonchilik qo'shimcha, ya'ni sof mahsulot manbai ekanligini (bu fikr Keneniki) tan olgan holda sanoat va savdoga ham ko'p e'tibor qiladi. U kapitalni Kenega nisbatan ancha chuqur va to'la tahlil etdi. Kene kapital deganda asosan natural (mahsulot) shaklidagi bo'naklar summasi (xomashyo, mehnat haqi va boshqalar)ni tushungan, shu sababli uning tizimida kapital jamiyatdagi sinflar o'rtasidagi mahsulotlar taqsimoti muammosi bilan chambarchas bog'lanmagan. Kenening tizimida foyda o'rni yo'q; kapitalist faqat «ish haqi olgan», bu «ish haqi»ning qanday vujudga kelishi ham tahlil etilmagan. Bu sohada A.Tyurgo ancha ilgarilab ketadi. U foydani chetlab o'ta olmaydi, hatto to'g'ri tuyg'u asosida uni tadqiq etishni sanoat kapitalistidan boshlaydi; bu erda foydaning kelib chiqishi haqiqatdan ham aniqroq ko'rinadi, vaholanki boshqa fiziokratlar (Kene ham) «barcha ortiqcha mahsulot erdan kelib chiqadi» degan noto'g'ri aqidaga asoslanadilar. U o'z ustozlari va maslakdoshlaridan «tabiiy tartib» konsepsiyasini buzayotganligi uchun kechirim ham so'rab qo'yadi, chunki u tahlilni sanoatdan boshlaydi va dehqonchilikni keyin qarab chiqadi. Ammo uning uzri noo'rindir, aksincha u muammoni echishga to'g'ri yondashgan; yollanma ishchi kuchidan foydalanuvchi fermer kapitalist o'z kapitalidan kam deganda xuddi fabrikant singari foyda olishi va renta sifatida er egasiga berishi kerak bo'lgan ma'lum ortiqcha (qo'shimcha)ni ham olishi kerak. Eng ajoyib teorema 62-tezis bo'lib, unga ko'ra ishlab chiqarishga qo'yilgan kapital o'z-o'zidan ortib borish qobiliyatiga egadir. Xo'sh, o'z-o'zidan ortib borish darajasi va nisbatlari nima bilan belgilanadi? A.Tyurgo kapital tomonidan yaratiladigan mahsulot qiymati nimadan iborat ekanligini tushuntirmoqchi bo'ladi (aslida kapital emas, balki mazkur kapital asosida harakatga keladigan mehnat yaratuvchidir). Avvalo, uning fikricha, mahsulot qiymati kapital sarflarini, shuningdek, ishchilarning ish haqini qoplashi kerak. Qolgan qismi (aslida qo'shimcha qiymat) uch qismga ajraladi: birinchisi, foyda bo'lib, kapitalist pul kapitalining egasi sifatida «hech qanday mehnatsiz» olishi mumkin bo'lgan daromadga teng. Bu ssuda (pul) foiziga mos foydadir. Foydaning ikkinchi qismi fabrika yoki ferma ochishga tavakkal qilgan kapitalistning «mehnati, tavakkalchiligi va san'atini» to'lashga sarf etiladi. Bu tadbirkorlik daromadidir. Shunday qilib, aslida A.Tyurgo sanoat foydasining ssuda va funksional kapitalga bo'linishini ko'rsatib berdi. Agar pul foizi past bo'lsa, bilingki, bu kapitalning ortiqchaligi oqibati hamdir, deydi u. Foydaning uchinchi qismi rentadir. U faqat dehqonchilikda band kapitalistlar uchun mavjuddir. So'zsiz, bu tahlil iqtisodiyot fanida aytilgan yangicha g'oyadir. Ammo olimning keyingi fikrlari izchil bo'lmay, yana fiziokratizm qobig'iga qaytadi. Boshida foydani foizdan chiqaradi, bu minimum bo'lib, unga har bir kapitalist egalik qilish huquqiga ega. Agar kapitalist idorasida xotirjam o'tirmasdan fabrikaning faoliyatiga yoki qishloq xo'jaligida batraklar ishiga boshchilik qilsa, unga ma'lum qo'shimcha, o'ziga xos maosh beriladi. Foiz oxir-oqibatda er rentasiga tenglashtiriladi, chunki kapital bilan eng oson bajariladigan operasiya bu er uchastkasi olish va uni hech tashvishsiz ijaraga topshirishdir. Endi qo'shimcha qiymatning asosiy shakli er rentasi bo'lib qoldi, qolgani esa uning hosilalaridir. Yana butun jamiyat faqat er yaratadigan «ish haqida o'tirgan» bo'lib chiqadi. Yuqorida aytilganidek, A.Tyurgo nazariyotchi olim bo'lishdan tashqari amaliyotchi chinovnik edi. U qirol Lyudovik XVI davrida moliya vaziri bo'lib ham ishladi, o'zining bir qancha ilg'or g'oyalarini ilgari surishga intildi. U birinchi bo'lib davlat moliyasini sog'lomlashtirishga harakat qildi, bu sohada uzoq muddatli dastur tuzib chiqdi, unga ko'ra er egaligidan tushadigan daromadlardan olingan soliqlar tizimi tugatilishi kerak edi. Umuman u sanoat va savdodagi odil bo'lmagan soliqlarni tartibga solishga kirishdi. U byudjet chiqimlarini cheklashga intildi, bundan saroy xodimlarining ortiqcha sarf-harajatlarini keskin kamaytirish mo'ljallandi va bu sohada ma'lum yutuqlarga erishildi. A.Tyurgoning muhim muvaffaqiyatlaridan biri shuki, u don va unga erkin savdoni kiritdi, bu sohadagi monopoliyaga chek qo'ydi. Bu ishlar nihoyatda og'ir kechdi, chunki feodalizm ildizlari hali kuchli edi, bu kuchlar yangilikka tish-tirnogi bilan qarshi turdi. A.Tyurgo 1776 yilning 12 mayida (yilga e'tibor bering, shu yili A.Smitning «Xalqlar boyligi» asari chop etildi) iste'foga chiqishga majbur bo'ldi. Eski tuzum davom etdi, barcha ijobiy ishlar inkor etildi, demak, hali ularni amalga oshirish uchun kerakli shart-sharoitlar mavjud emas edi. Nazariyot va amaliyot bir ekadan bosh chiqara olmadi. 1778 yili A.Tyurgo amerikalik do'sti Franklinga atab o'zining so'nggi iqtisodiy asari bo'lgan «Soliqlar to'g'risidagi esdaliklar»ini yozadi. Olimning zamondoshi E.Kondilyak (1715-1780) tomonidan 1776 y qimmatga oid sub'ektiv qarash ilgari surildi. Uning fikricha, qimmat bu buyumda emas, balki unga biz berayotgan bahoga bog'liq. Bu baho esa bizning talab – ehtiyojlarimizga bog'liq: baho ana shu talabga qarab yo ortadi yo pasayadi. Narsalarning qimmati uning noyobligi bilan oshadi va mo'l ko'lligi bilan pasayadi. Deyarli 100 yil avval aytilgan bu g'oya XIX asr 70-yillaridagiga marjinalistlar tomonidan isbotlandi. Istisodchilar butun asr davomida qiymatning insonlar hohishidan qat'iy nazar substansiyasi (ob'ektiv asosi) nimada degan savolga javob izladilar. Bu kashfiyot tufayli fiziokratlarning savdo (almashuv) sohasida boylik yaratilmaydi, chunki almashuvda teng qiymatlar almashadi degan g'oyalarini chippakka chiqardi. Aksincha, bozorga unga kerakmas buyum bilan kelgan xaridor o'ziga ko'proq foydali boylikni olib qaytadi, ya'ni kamroq nafli narsa o'rniga ko'prog'i olib ketadi, deb ta'kidlaydi olim (bu fikrlar «Marjinalizm» bobida to'la qaraladi). Shu yerda xalqimizning maqollarida ham shunday g'oyalar allaqachon mavjudligini aytib o'tmoqchimiz. Masalan, «Oldingdan oqqan suvning qadri yo'q», «Shakarning ozi shirin», «Bemaza qovunning urug'i ko'p bo'ladi» va boshqalar. Bu g'oyalar to'g'riligini marjinalistlar isbotlab berdilar. 4. Fiziokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri A.Smit o'z vaqtida «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo'lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g'oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi», - deb aytgan edi. Bu ta'limotning merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan er boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini olib tashlashni taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlar boylik tezisi to'g'risida fikr yuritib, boylik - bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratiladigan iste'mol qiymatlaridir, deydilar. Bu tezis ham A.Smit tomonidan qabul qilingan. Ishlab chiqarish va taqsimot jarayoniga xos umumiy mehnat doktrinasi, ishlab chiqarishning takroriyligiga alohida urg'u berilishi katta yutuq hisoblanadi. Kapital va uning ikki qismga ajratilishi (asosiy va aylanma) takror ishlab chiqarish, erkin sohibkorlik to'g'risidagi g'oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy ta'limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini asosan to'g'ri hal etib berdilar. Mehnat bilan birga erning boylik asosi deb qabul qilinishida davr ta'siri kuchlidir. Chunki mamlakatdagi asosiy sinf dehqonlar bo'lib, asosiy boylik qishloq xo'jaligida yaratilayotgan edi. Qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabatlariga o'tish va ayniqsa dehqonlarni turli-tuman soliq va yig'imlardan ozod qilish zarurligi, yagona soliq tizimiga o'tish kerakligi to'g'risidagi fikr nihoyatda qimmatlidir. Sobiq SSSRda yangi iqtisodiy siyosatda bu usul qo'l kelgan. Chunki, har bir sohibkor va tadbirkor shaxsiy manfaatdorlik bo'lgan taqdirdagina ishlab chiqarishni rivojlantirishga intiladi. Takror ishlab chiqarish va realizasiya jarayoni uzluksiz davom etishi, xalq xo'jaligi tarmoqlarining ma'lum proporsiyalarini saqlagan holda ro'y berishi mumkinligi aniqlab berildi. F.Kene misolida uch sektor o'rtasidagi munosabatlar keltirilgan. Amalda, ayniqsa hozirgi davrda esa bu sektorlar miqdori xiyla ko'p bo'lib, ular o'rtasidagi aloqalar V.Leontevning «xrajatlar - chiqarish» tizimida N ta tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Ko'rinib turibdiki, bu g'oyaning kurtaklari fiziokratlarning asarlarida ko'ringan. Hozirgi davrda buni tarmoqlararo balans deb yuritiladi va u makroekonomik tahlilda va umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyatga egadir. O'sha paytda bo'lajak iqtisodiy modellarning asoslari vujudga kelgan edi. Bu g'oya klassik iqtisodiy maktab ta'limoti zanjirining muhim ajralmas qismi sifatida muhim o'rinni egallaydi. Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlari nuqtai nazaridan fiziokratizm g'oyalari o'z ahamiyatini tezda yo'qotdi va o'tkinchi xarakterga ega bo'ldi, chunki jahondagi ijtimoiy va iqtisodiy hayotdagi o'zgarishlar nisbatan mukammal g'oyalar ishlab chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro'y berdi. Ayniqsa boylikning asosi (sof mahsulot) faqat qishloq xo'jaligi sohasi bilan chambarchas bog'liq qilib cheklab qo'yilganligi to'g'risidagi xato tez namoyon bo'lib qoldi, sanoat inqilobi natijasida ro'y bergan o'zgarishlar tufayli fiziokratizm g'oyalari unutilayozdi. Bu holat iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning so'nishini eslatadi. QISQACHA XULOSALAR XVIII asrning o'rtalarida Fransiyada iqtisodiy ta'limotlar tarixida fiziokratizm yo'nalishi yuzaga keldi. Bu ta'limot klassik iqtisodiy maktabning tarkibiy, butun zanjirning ajralmas qismi sifatida muhim ahamiyatga egadir. Bu oqimning asosiy vakillari F.Kene va A.Tyurgo mamlakatdagi o'sha davr iqtisodiy holatini har tomonlama tahlil etib, iqtisodiyotning muhim kategoriyalari bo'yicha qimmatli fikrlarni berdilar. Ular fermerlarni himoya qilgan holda avvalo merkantilizmdan voz kechib, boylikning asosiy manbai mehnat va er ekanligini ko'rsatdilar. «Tabiiy tartib» konsepsiyasi asosida «unumli mehnat», «sof mahsulot», kapital to'g'risidagi ta'limotlar ilgari surildi. Kapitalistik munosabat, xususiy mulk, erkin baholar, erkin raqobat, davlatning iqtisodga kam aralashuvi «tabiiy hol» deb tan olindi. Ularning fikricha, qiymat iste'mol qiymati bo'lib, hatto tabiat, er in'omi sifatida talqin etiladi. Shundan dehqonchilikdan boshqa sanoat, savdo va xizmat tarmoqlari unumsiz soha deb qaraladi. Bunday noto'g'ri fikrning paydo bo'lishi Fransiyaning o'sha davrdagi iqtisodiy ahvoli (agrar mamlakat) bilan bog'liqdir. Kapital tushunchasining kiritilishi va uning boshlang'ich va yillik bo'nak kabi ikki qismga bo'linishi iqtisodiyot tarixida muhim qadamdir. Shundan doimiy va aylanma kapital g'oyalari ham kelib chiqadi. F.Kenening asosiy «Iqtisodiy jadval» asarida jamiyatdagi sinflar masalasi ko'tariladi, ammo bunda ba'zi kamchiliklar bor, uni A.Tyurgo rivojlantirib, o'sha davr uchun to'g'ri qisqacha xulosalarlar chiqaradi. Takror (uzluksiz) ishlab chiqarish jarayoni va yalpi ijtimoiy mahsulot muomalasi birinchi bor kun tartibiga qo'yiladi. Oddiy takror ishlab chiqarish chizmasi beriladi va tayyor mahsulotning aylanish tamoyillari ko'rsatiladi, bu o'sha davr uchun katta kashfiyot edi. Tarmoqlar, ya'ni sektorlararo taqsimotning aniq proporsiyalari bo'lishi zarurligi qayd etiladi, ma'lumki bu tamoyil hozirgi davrda ham muhim. Olim va davlat arbobi A.Tyurgoning iqtisodiy g'oyalari ancha mukammal bo'lib, o'sha davrdagi jamiyat va iqtisodiyotdagi jarayonlarni ancha izchil tahlil etadi va sanoatda kapitalistlar va yollanma ishchilar mavjudligi hamda beshta sinf borligi e'tirof etiladi. Bu qisqacha xulosalar to'g'ri qisqacha xulosalardir. A.Tyurgo sanoat va xizmat sohalariga ijobiy yondashadi. U kapital va qo'shimcha mahsulot (qiymat) masalalarini ancha mukammal hal etadi, sanoat, ssuda va kapital haqida fikr yuritadi, lekin oxir-oqibatda fiziokratizm qobig'idan chiqa olmaydi, qo'shimcha mahsulotning asosiy shakli yana erga, er rentasiga qaytadi. A.Tyurgo davlat chinovnigi, aniqrog'i moliya vaziri sifatida ham bir qancha iqtisodiy islohotlarni o'tkazishga erishadi. Ammo mamlakatdagi ijtimoiy tuzum bu islohotlarga to'siq edi. Hozirgi davr tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarini qo'lladilar, ammo ularning g'oyasi asosan qishloq xo'jaligi bilan cheklab qo'yildi, barcha fikrlarda mukammallik etishmas edi. Bu vazifalar esa keyingi olimlar tomonidan hal etildi. Asosiy tushuncha va iboralar Fiziokratizm; F.Kene; tabiiy tartib konsepsiyasi; erkin bozor munosabatlari; unumli va unumsiz mehnat; sof mahsulot; kapital; «Iqtisodiy jadval»; oddiy takror ishlab chiqarish; A.Tyurgo; qiymat tarkibi; sof bozor iqtisodiyoti; sinflar; E.Kondilyak; sub'ektiv o'lchovi. Nazorat va mulohoza uchun savollar 1. Fiziokratizm so'zining mazmuni va bu ta'limotning asosi nima, uning muhim xususiyatlari nimadan iborat? 2. F.Kene hayoti va ijodining o'ziga xos tomonlarini ko'rsatib bering. U qaysi sinf manfaatlarini himoya qiladi? 3. «Tabiiy tartib» konsepsiyasi, «sof mahsulot», «unumli» va «unumsiz» mehnat, «unumli» va «unumsiz» sinf, «qo'shimcha mahsulot» tushunchalariga xarakteristika bering. 4. F.Kenening asosiy asari qanday nomlanadi, u qachon yozilgan va uning asosiy mazmuni nimani ko'rsatadi? Takror ishlab chiqarish jarayoni qanday sikllardan o'tadi? Jadvalni izohlab bering. 5. Kapitalga qanday izoh beriladi, uning bo'laklari jadvalda nimani bildiradi? 6. Nima uchun va qanday sabab bilan sanoat sohalari «unumsiz» deb sanaladi? 7. F.Kenening qaysi g'oyalari hozirgi davr iqtisodchilari tomonidan foydalanilmoqda? 8. A.Tyurgoning hayoti va ijodidagi asosiy xususiyatlar nima? Uning bosh asari qanday nomlanadi va u qachon yozilgan? 9. A.Tyurgo jamiyatni qaysi sinflarga bo'ldi? Uning F.Kenedan farqi nimada namoyon bo'ladi? Sizningcha qaysi olimning fikri to'g'riroq? 10. A.Tyurgo tomonidan kapitalning izohi, ishlab chiqarishga qo'yilgan kapitalning o'z-o'zidan o'sib borish qobiliyati qanday tushuntiriladi? 11. Olim davlat xizmatchisi sifatida qanday islohotlarni amalga oshirmoqchi bo'ldi? 12. Fiziokratizm ta'limotining kamchiliklari nimadan iborat, buning sabablarini Siz qanday izohlaysiz? 13. Fiziokratizmning ahamiyati va tarixiy taqdiri to'g'risida nima deya olasiz? E.Kondilyakning dastlabki marjinalistik g'oyalari nimalardan iborat?