F.LIST IJODI. (1811-1886)
Reja:
1. F.List ijodining jahon musiqa madaniyati tarixidagi ahamiyati.
2. F,Listning tarjimai holi .
3. F. List fortepiano musiqasining ahamiyati .
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar : Skertso, noktyurn, mazurka,
simfoniya, opera, professional, sonata, oratoriya, divertisment, vokal, rechitativ,
element, ballada, polonez, ekspromt, etyud, fantaziya, transkriptsiya, abstraktsiya,
monotematizm, parafraza, funktsiya, serenada, graf, kontsert, fortepiano uslubiyoti,
shakl.
1-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Ferents.List ijodining jahon
musiqa madaniyati tarixidagi ahamiyati xaqida tushuntirib berish.
Identiv o’quv maqsadlari:
1.1. Ferents.List ijodining jahon musiqa madaniyati tarixidagi ahamiyati xaqida
tushuntirib beradi.
1-asosiy masalaning bayoni:
1.F.List ijodining jahon musiqa madaniyati tarixidagi ahamiyati. Ferents List
XIX asrning novatori, pianinochi va dirijer, venger xalqining g’ururi, muzika jamoat
arbobidir. Ammo List ko’p umrini Frantsiya va Germaniyada o’tkazdi, uning taqdiri
shuni taqozo etdi. Uning Frantsiya va Germaniya bo’lib o’tgan hayoti davomidagi
orttirgan tajribasi unga musiqaning yangi ochilmagan qirralarini ochib berdi. Shu
bilan birga List Frantsiya va Germaniya musiqa madaniyatiga ham o’z hissasini
qo’shdi, desak mubolag’a bo’lmas. Ferents List 22-oktyabr 1811-yili Estergazi
shaxridagi venger knyazlari oilasida dunyoga keldi. Yoshligidan fortepiano chalishni
mashq qila boshladi. Ferents List ijodining asosiy yo’nalishi fortepiano ijrochiligi va
fortepiano uchun yaratilgan asarlardir. Zamonaviy ijrochilik va ijodiyotiga List
o’zining fortepiano uchun yozilgan simfonik risolalari bilan yangilik olib kirdi. List
o’zining fortepiano uchun yozilgan asarlarida fortepianoning barcha registrlaridan
keng foydalangan. 20-30 yillarda pianinochilar orasida opera parafrazalaridan
foydalanish udumga aylanib qoldi. List ham mana shu zamonaviy udumga asoslanib,
Motsart, Veber, Guno, Vagner, Verdi operalari ohanglaridan foydalangan holda,
fortepiano uchun kontsert fantaziyalarini yoza boshladi. List Sentning “Letuchiy
gollandets”, Vagnerning “Trubadur”, “Aida “ operalaridan, Guno “Faust” operasidagi
vals, Glinkaning “Ruslan va Lyudmila”sidan Chernomor marshi, Chaykovskiyning “
Evgeniy Onegin” operasidan polonezini fortepiano uchun qayta ishladi. Opera va
simfonik muzikalaridan tashqari Listni organ musiqasi ham befarq qoldirmagan.
Uning organ uchun 6 prelyudiya va fuga transkriptsiyalari bor. Listning vokal va
fortepiano uchun yozilan asarlari ham bor. Shu bilan birga List fortepiano uchun
etyudlar ham yaratgan. 1851-yilda nashrdan chiqqan “ yuqori ijrochilik etyudlari”
juda katta omad olib keldi. “ Peyzaj” “Mazepa”, “Pervomu godu stranstviy”
,”Blujdayuhie ogni” kabi etyudlari bor.
Nazorat topshiriqlari:
1.1.1. F.List ijodining jahon musiqa madaniyati tarixidagi ahamiyatiga izoh bering.
1.1.2. F.List ijodining asosiy yo’nalishi xaqida ma’lumot bering.
1.1.3. Kompozitorning mashhur operalar ohanglaridan foydalanib yaratgan
transkriptsiyalari xaqida bayon qiling.
2-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Ferents.Listning tarjimai holi
xaqida tushuntirib berish.
Identiv o’quv maqsadlari:
2.1. Ferents Listning tarjimai holini bayon qiladi.
2.1. Ferents Listning yaratgan musiqiy asarlariga izoh beradi.
2-asosiy masalaning bayoni:
Kompozitorning tarjimai holi. FERENTs LIST (1811-1886) Ferents List —
buyuk venger kompozitori, pianinochi, dirijyor, Vengriya musiqa san’ati rivojiga
katta hissa qo’shgan jamoat arbobi. Listning taqdiri shunday bo’ldiki, u Vengriyani
erta tark etdi va umrining ko’p yillarini Frantsiya va Germaniyada o’tkazdi.
San’atkor List doimo o’zining venger ekanligini ta’kidlagan. U o’z xalqi, Vatani
bilan faxrlanib, doimo venger musiqa madaniyatini qo’llab-quvvatlagan va
rivojlantirishga harakat qilgan. Hayoti davomida List venger mavzusiga ko’p
murojaat qilgan. U yaratgan asarlar: «Venger uslubidagi qaxramonlik marshi»,
«Vengriya» kantatasi, bir nechta «Venger milliy kuylari» daftarlari, vatan obrazlari
bilan bog’liq uchta simfonik poema, («Qaxramonlar xaqida girya», «Vengriya»,
«Gunnlar jangi»), xalq ohanglari qo’llanilgan erkin shaklli venger rapsodiyalari,
Vengriya
mashhur
arboblarining
(Sh.
Petefi,
M.
Vereshmarti)
musiqiy
xarakteristikasidan iborat “Venger portretlari” fortepiano uchun mo’ljallangan
qo’shiqlar turkumi. Venger mavzularini damli cholg’ular uchun maxsus yozilgan
asarlarida xam eshitish mumkin: «Gran ibodati», «Muqaddas Elizaveta xaqida
afsona», «Vengertoj kiyish marosimi messasi». va boshqalar. Listning Vengriya bilan
bo’lgan aloqalari xaqida uning vengr lo’lilari musiqasi xaqidagi kitobida va uning
Budapeshtdagi milliy musiqa akademiyasi birinchi prezidenti etib tayinlanishi (1875)
guvohlik beradi.
List — musiqiy romantizmning eng yorqin namoyandasi. U kompozitor sifatida
turli g’oyaviy qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar va romantik estetikaning ta’sirini xam
boshidan o’tkazgan edi. Listning o’zi xam ziddiyatlardan xoli emas edi. Ijod qarama-
qarshiligi bir tomondan dasturiylikka, musiqaning aniq obrazliligiga intilishida
ko’rinsa, ikkinchi tomondan bu vazifalarni bajarishda reallikdan uzoqlashish
namoyon bo’ladi.
Listning dasturiylikka munosabati progressiv hodisa edi.
Bastakor o’z san’ati bilan uni qadrlaydiganlarning tor doirasi bilan cheklanmay,
tinglovchilarning keng ommasi biian so’zlashishni istardi. Chuqur fikrlar va
tuyg’ularni gavdalanttrishga harakat qilib, u ko’pincha abstraktsiya, noaniq falsafa
to’qish holatiga tushib qolar va shu sababli beixtiyor tarzda o’z asarlarining ta’sir
doirasini cheklab qo’yardi. Lekin ularning eng yaxshilarida dasturning bunday
umumiy noaniqligi va noravshanlik engib o’tilardi: List yaratgan musiqa namunalari
aniq va tu-shunarli, mavzusi ta’sirli va ravshan, shakli aniq. Dasturiy an’analar
Listning ko’plab transkriptsiyalarida ko’zga tashlanadi, negaki, ular opera va
romanslarning aniq syujeti bilan bevosita bog’liq. Listning venger xalq xayoti
manzaralarini aks ettiruvchi rapsodiyalari xam dasturiy hisoblanadi.
Listning
dasturiylik
tamoyillari
Berlioznikidan
farq
qiladi.
Berlioz
simfoniyasida syujet rivojini bayoniy uslubga bersa, Listni ko’proq asosiy poetik
g’oyaning umumlashmasi qiziqtiradi.
O’zining rang-barang topilmalari bilan List melodika sohasini kengaytirgan
holda bir vaqtning o’zida u garmoniya sohasida xam yangiliklar kiritadi. List
«simfonik poema» janri va «monotematizm», deb ataluvchi musiqiy rifojlanish
usullarining yaratuvchisi bo’lib hisoblangan. Listning fortepiano texnikasi, faktura
sohasidagi muvaffaqiyatlari ahamiyatlidir, negaki, List daho darajasidagi ijrochi
bo’lgan va tarixda unga etadigani bo’lmagan.
Ferents List 1811-yil 22-oktabrda Doboryan qishlog’ida (Vengriya)
dunyoga kelgan. Bolaligida lo’lilar ohanglari va venger deh-qonlarining quvnoq
qo’shiqlariga maftun bo’lib qolgan. Listning otasi, graf Estergazining katta er-mulkida
boshqaruvchi, havaskor musiqachi bo’lgan va o’g’lining musiqaga qiziqishini
rag’batlantirardi. Aynan u bolaga fortepiano chalish asoslarini o’rgatgan. 9 yoshida
Ferents qo’shni Shoprone shaharchasida o’zining birinchi kontsertini beradi. Tez
orada u Esterxazining ajoyib qasriga taklif etiladi. Bolakayning ijro mahorati graf
mehmonlarini shunchalik hayratlantirdiki, bir nechta zodagonlar Listning musiqiy
ta’lim olishi uchun pul to’lash istagini bildirishdi. Ferentsni Venaga yuborishdi, u erda
kompozitsiyani A. Saleridan va fortepianoni Evropaning yirik pedagogi K. Chernidan
o’rgandi.
Listning Venadagi debyuti 1822-yil 1-dekabrda bo’lib o’tdi. Tanqidchilar
hayratda qolishdi va shundan e’tiboran, List uchun shuhrat va to’la zallar ta’minlandi.
U mashhur noshir A. Diabellidan vals mavzusiga variatsiyalar yozish taklifini oladi,
shunday qilib, yosh musiqachi noshir xuddi shu iltimos bilan murojaat qilgan buyuk
Betxoven va Shubert davrasiga qo’shilib qoldi. Shunga qaramay List (xorijlik sifatida)
Parij konservatoriyasiga qabul qilinmagan va o’z bilimini oshirish maqsadida to’lovli
darslarga qatnadi. List musiqa nazariyasi bo’yicha Parijda italyan operasi
kapelmeystri F. Pauer va konservatoriya professori chex A. Reyxdan ta’lim oldi.
Listning dastlabki kompozitorlik tajribalaridan biri 1825-yili Grand Operada
qo’yilgan «Don Sancho yoki muxabbat qasri» operasi bo’ldi. Bu vaqtda u kontsertlar
bilan Frantsiya va Angliyaga bir qator safarlarni amalga oshirdi. Otasining o’limidan
so’ng (1827) List dars bera boshladi. o’sha paytda yosh bastakorlar G. Berlioz va F.
Shopen bilan tanishdi. Ularning san’ati Listga katta ta’sir ko’rsatdi: u Berliozning
partiturasidagi milliy-mahalliy boylikni «fortepiano tiliga o’girish» xamda
Shopenning mayin lirizmini o’zining jo’shqin temperamenti bilan qo’shib olib
borishni uddalay olardi. List Shopenga bag’ishlangan ko’plab nozik va aniq tavsiflar
va kuzatishlardan iborat bo’lgan kitob yozadi.
1830-yil boshida italiyalik virtuoz skripkachi N. Paganini Listning eng yaxshi
ko’rgan san’atkoriga aylandi. List o’sha darajada ajoyib fortepiano uslubini yaratishni
maqsad qilib oldi va xatto, Paganining kontsert estradasida o’zini tutishidagi ayrim
xususiyatlariga taqlid qilardi. Endi List virtuoz pianinochi sifatida raqobatchiga ega
emasdi.
List hissiyotli va jozibali odam bo’lgan. Uning xar bir kontserti xaqiqiy tomoshaga
aylanardi. List butun Evropaning idealiga aylandi va kontsert safarlariga uch yil
davomida muttasil baland va ommaviy muhokama etiluvchi «romanlar»ga hamroxlik
qildi. 1834-yil List grafinya Mari d Agu (keyinchalik Daniel Stern taxallusi bilan
yozuvchi sifatida chiqish qildi) bilan birgalikdagi hayotni boshladi. Ularning
turmushida uch farzand — o’g’il va ikki qiz tug’ildi. Farzandlarining kichigi Kozima
buyuk pianist va dirijyor G. Fon Bulovga turmushga chiqqan, keyin esa R. Vagnerning
rafiqasi bo’lgan.
1835-yildan 1839-yilgacha List Mari d Agu bilan Shveytsariyadan
Italiyagacha katta sayohatni amalga oshirgan. o’zining Shveytsariya xaqidagi
taassurotlarini List «Sayohatchi albomi» ( 1835—1836) nomi bilan fortepiano asarlari
turkumida gavdalantirgan. Bu turkum to’rt bo’limdan iborat. Birinchi qism —
«Taassurot va poetik kechinmalar» ettita p’esadan tashkil topgan: «Lion», «Buloqda»,
«Vallenshtadt ko’lida», «Jeneva qo’ng’iroqlari»; «Oberman vodiysi», «Vilgelm
Tellning butxonasi», «Psalom». «Sayohatchi albomi»ning ikkinchi qismi «Alp
yaylovlari gullari» nomini olgan; uchinchi qism — «Parafrazalar».
1837-yilning may oyida List Mari d Agu bilan Italiyaga jo’nadi. Uyg’onish
davri italyan san’ati yodgorliklari ta’siri ostida List tomonidan keyinchalik
«Sayohatning ikkinchi yili» shaklida qayta ishlangan asarlar yaratildi: «Nikoh»
(Rafael surati bo’yicha), «Mutafakkir» (Mikelanjelo haykali bo’yicha); uchta
«Petrarka soneti», «Danteni o’qigach».sonata-fantaziyasi va xokazo.
Serunum kontsert faoliyati 1839—1847-yillar qayd etilgan. List Avstriya,
Belgiya, Angliya, Frantsiya, Vengriya, Shotlandiya, Rossiyada chiqish qildi va 1849-
yilda kontsertlar turkumini berdi. Undan tushgan mablag’ni Bonn shahridagi
Betxoven yodgorligini barpo etish uchun sarflandi. Mazkur kontsertlarda List
tomonidan ijro etilgan asarlar ko’lami cheksiz: shaxsiy transkriptsiyadagi turli opera
uvertyuralari, «Don Juan», «Figaroning uylanishi», «Iblis Robert», «Gugenotalar»,
«Norma» operalari mavzulariga parafrazlar, Betxovenning Beshinchi, Ettinchi
simfoniyalari, Paganini kaprizlari, Bax, Betxoven, Shopen, Shubert, Shumanlar
asarlari va ko’plab shaxsiy asarlar (Vengr rapsodiyalari, «Petrarka sonetlari» va
boshqalar).
1842-yil aprelda List Peterburgda chiqish qildi, 1843-yil mayda esa
Peterburg va Moskvada. 1847-yil List Ukrainada (Kiev, Odessa), Moldaviyada, Qora
dengizdan Turkiyaga o’tib, Konstantinopolda kontsert berdi, keyin esa Ukrainaga
qaytdi, bu erdagi Elizavetgrad shahrida pianist-virtuozning sayohatlari davri yakuniga
etdi. 1839-yil Mari d Agu bilan ajrashgach, List polyak pomeshigining qizi Karolina
Vitgenshteyn bilan uchrashadi. 1848-yilning boshida List Karolina Vitgenshteyn
bilan birgalikda Germaniyaga, Veymar shahriga kelib joylashadi.
Kichik nemis shaharchasi Veymar bir vaqtlar gullab-yashnagan madaniy
markaz bo’lgan va List unga san’at poytaxti sharafini qaytarishni orzu qilgan. List
Veymar opera teatri dirijyori etib tayinlandi. Opera teatriga o’n yillik rahbarligi
davrida List turli bastakorlarning operalarini ko’plab sahnalashtirish ishlarini amalga
oshirdi: Glyukning «Orfey», «Altsesta», «Armida», Meyerberning «Gugenotlar»i,
Betxovenning «Fidelio»si, Motsartning «Don Juan» va «Sexrli nay»i, Rossinining
«Vilgelm Tell» va «Otello»si, Veberning «Freyshyuts» va «Evrianta»si. Veymarda
List o’z zamondoshlari operasini targ’ib etar edi: 1852-yili u Berliozning «Benvenutto
Chellini», 1855-yili esa Shumanning «Genoveva» operalarini qo’ydi. Vagnerning
«Tangeyzer» (1849), «Loengrin» (1850), «Uchar gollandiyalik» (1853) operalari
qo’yildi.
List Frantsiyada Berliozning romantik uslubi tushunilmagan bir paytda bu
bastakor musiqasi kunlarini uyushtiradi. List tomonidan Berliozning asarlari ijro etildi
(«Fantastik simfoniya», «Garold Italiyada», «Romeo va Juletta», «Faustni qoralash»,
«Rim kamavali»). 1856-yilda Motsart tavalludining 100 yilligi munosabati bilan List
Venada dirijyorlik qildi.
Listning adabiy faoliyati yangi musiqani bosma so’z bilan faol targ’ib
qilishida namoyon bo’ldi. U Berliozning «Garold Italiyada»si, Vagnerning
«Tangeyzer», «Uchar gollandiyalik», «Loengrin» operalariga bag’ishlangan
maqolalari katta tadqiqot bo’lib, ularda sanab o’tilgan bastakorlar ijodi va ularning
asarlari tahlili berilgan. Veymarda Listning ikki kitobi yozilgan: «Shopen» (1849)
va.«Vengr lo’lilari» musiqasi xaqida (1854).
Veymar davrida List pedagoglik faoliyati bilan faol shug’ullangan.
Ommaviy chiqishlardan voz kechgach, List o’zini yosh musiqachilarni tarbiyalashga
bag’ishladi. List o’quvchilari qatorida etuk pianinochi va dirijyor Gans Bulov,
pianinochi Karl Tauzig, bastakorlar Petr Komelius va Ioaksim Rafflar bo’lgan. Butun
umri davomida List 337-nafar o’quvchini tarbiyalagan. Ular orasida rossiyalik
o’quvchilar xam bo’lgan (Aleksandr Ziloti, Vera Timanova).
1854-yili List Veymarda «Yangi Veymar uyushmasi»ni tuzdi, 1861-yili
«Umumnemis musiqa uyushmasi»ga asos soldi. Ularning vazifasi yangi, ilg’or
musiqa san’ati g’oyasini yoyish va buyuk bastakorlar
— eskilari va
zamonaviylarining ijodini targ’ib etish bo’ldi. Veymarda List chex musiqasining
buyuk klassigi Bedrjix Smetana, Ioganns Brams, vengr skripkachisi Edde Remini, rus
bastakorlari A.N. Serov, A.G. Rubinshteyn va boshqalar bilan uchrashadi.
Veymar davrida 12 ta simfonik poema (13 tasidan), 15 ta vengr rapsodiya (19
tasidan), fortepiano kontsertlarining yangi tahriri, «Oliy mahorat etyudlari» va
«Paganini kaprizlari bo’yicha etyudlar» yozildi. h-moll sonatasi xam shu davrda ijod
qilingan.
Listning
12
ta
simfonik
poemasi
dasturiy
musiqaning
go’zal
namunalaridandir. Unda musiqiy obrazlar va ularning tadriji poetik xamda
ma’naviy-falsafiy g’oyalar bilan bog’lanib ketgan. List bir qismli shaklda yozilgan
yirik dasturiy asar bo’lgan yangi romantik janr — «simfonik poema» yaratuvchisi
bo’ldi. Simfonik poemalarda List tomonidan gavdalantirilgan obrazlar doirasi juda
kengdir. Viktor Gyugoning she’rlariga yozilgan «Tog’da eshitganlarim» simfonik
poemasida tabiatning ulug’vorligi, insoniy iztiroblar va kechinmalarga zid qo’yishdek
romantik g’oyalarni mujassamlashtiradi.
Gyotening yuz yillik yubileyiga yozilgan «Tasso» simfonik poemasida
Tassoning hayotligidagi iztiroblari va uning vafotidan so’ng ulug’ iste’dodining
zafarli tantanasi tasvirlanadi. «Orfey» (1854) simfonik poemasi Glyukning
Veymardagi «Orfey» operasi postonovkasiga uvertyura sifatida yozilgan. Mazkur
simfonik poemada List san’at ramziga aylangan frakiyalik xonanda Orfey xaqidagi
mashhur qadimgi yunon afsonasini gavdalantirdi. «Prometey» (1850) simfonik
poemasi dastlab Garderning «Prometeyning ozod etilishi» dramasi postanovkasiga
uvertyura edi. Bu asar xudolardan olovni o’g’irlab, odamlarga tuhfa etgan yunon
afsonasi qahramoni Prometeyning azamat obrazi bilan uyg’un. «Prelyudlar» simfonik
poemasi avval Lamartin she’ri asosida yaratilgan bo’lib, Jozef Otranning matni
asosidagi to’rt erkaklar xoriga kirish tarzida yaratilgan edi. Keyinroq uni qayta ishlash
asnosida mustaqil simfonik poemaga aylantirish jarayonida List Lamartinning «Poetik
mushohadalar» she’rini tanlaydi va uning matni musiqaga ko’proq mos kelishini
anglab etadi.
Listning boshqa simfonik poemalarini sanab o’tamiz: «Mazepa» (1851, Viktor
Gyugo bo’yicha), «Bayram jarangi» (1853), «Qaxramon xaqida yig’i-yo’qlov»
(1850—1854), «Vengriya» (1854), «Gamlet» (1858, Shekspir tragediyasi bo’yicha),
«Gunnlar jangi» (1857, nemis rassomi Vilgelm Kaulbax freskasi bo’yicha), «Ideallar»
(1857, Shiller bo’yicha).
Veymar davrida ikki dasturiy simfoniya yozilgan: 1854-yilda «Faust»
simfoniyasi, u uch qismdan iborat: «Faust», «Gretxen», «Mefistofel». 1857-yilda
Dantening «Ilohiy komediya»si bo’yicha ikki qismdan iborat simfoniya yozilgan:
«Do’zax» va «Arosat». Shuningdek, Lenauning «Faustdan ikki epizod», «Tungi
namoyish» va «Mefisto-vals» (1860) yozilgan.
Rim va ikkinchi Veymar davri 1861-yilda List knyaginya Vitgenshteyn
bilan nikohini ilojsiz qilib qo’yayotgan bir qator siyosiy va diniy xarakterdagi
g’ovlarni bartaraf etishga umid qilib, Rimga otlandi. Rim katolik cherkovi ularning
ittifoqiga fotiha berishdan bosh tortgach, g’ayratli musiqachi charchagan va hayotdan
hafsalasi pir bo’lgan holda tarki dunyo qildi. 1865-yil List abbatlik darajasini qabul
qildi va bir necha yirik diniy asarlar yozdi: «Muqaddas Elizaveta» (1862), «Xristos»
(1866) oratoriyalari, «Vengr tojlanish messasi» (1867).
Rim davrida List dunyoviy yo’nalishda xam musiqa yozgan: «O’rmon
shovqini» va «Gnomlar yurishi» mashhur fortepiano etyudlari (1862), «Ispan
rapsodiyasi» (1863), Betxoven, Verdi va Vagner asarlari transkriptsiyalari.
1869-yili List Veymarga qaytdi, bastakor ijodining so’nggi davri boshlandi. Bu
davrda List Vena, Parij, Budapeshtga borib turar edi. Vatani, Budapeshtda u milliy
musiqa akademiyasining birinchi prezidenti va o’qituvchisi etib tayinlangan (1875).
Veymarda Listning oldiga ko’psonli o’quvchilar kelishar edi: A. Ziloti, Sofya Metner,
Vera Timanova. Listning huzurida A. P. Borodin bir necha marta bo’lgan. List
