KURS ISHI FONETIKA VA GRAFIKA ASOSLARINI O‘RGANISHDA PEDTEXNOLOGIYALARNI QO‘LLASH MUNDARIJA KIRISH… . I BOB “FONETIKA” va “GRAFIKA”BO’LIMINI O’QITISH METODIKASI 1.1.”Fonetika” va “Grafika” bo‘limini o‘qitishning maqsadi, vazifalari va tamoyillari. 1.2. Boshlang‘ich sinfda fonetika va grafikani o‘rganish uchun ona tili darslarida qo‘llaniladigan metodlar II BOB.FONETIKA VA GRAFIKA ASOSLARINI O‘RGATISH USLUBIYATI. KICHIK YOSHDAGI O‘QUVCHILARNING ONA TILINI O‘ZLASHTIRISHIDA FONETIKA BILIMINING AHAMIYATI. 2.1.Kichik yoshdagi o‘quvchilarning ona tilini o‘zlashtirishida fonetika va grafika bilimining ahamiyati. 2.2. Grafika (yozuv) va grafemalar. o`zbek yozuvi tarixidan. alfavit Xulosa… Foydalanilgan adabiyotlar Kirish. Kurs ishining dolzarbligi: “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunda ta’limning ravnaqi, uning insonparvarligi, ta’lim va tarbiya tizimining uzluksizligi, ilmiyligi va dunyoviyligi, ta’limda umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarning ustuvorligi, davlat ta’lim standari doirasida hammaning bilim olishi uchun imkoniyat yaratilishi ta’kidlab ko’rsatilgan.Boshlang’ich sinf ona tili o’qitishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslashgan. Bu vazifalar ko’p qirrali bo’lib, ularni bajarishda o’qituvchidan mas’uliyat va pedagogik mahorat talab etiladi. Bu vazifalarni bajarish jarayonida o’quvchilarni axloqiy, estetik, mehnat, ekologik jihatdan tarbiyalanib boriladi.Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni imloviy savodxonligi oshiriladi, nutqi rivojlantiriladi. Shu bilan birga ona tili ta’limi oldida quyidagi vazifalar turadi: - o’quvchilarni ijodiy va mustaqil fikrlashga o’rgatish; - o’z fikrini og’zaki va yozma shaklda to’g’ri va ravon bayon etishga o’rgatish; - yozuv qoidalariga rioya qilgan holda yozma nutqini shakllantirish. Dars jarayonida o’quvchilar bo’g’inlardan so’zlar, so’zlardan gaplar, gaplardan matn tuzishga o’rganadilar. So’zlarni bog’lab gaplar tuzish, so’zlarni butunicha sidirg’a o’qishni o’rganadilar. O’quvchilarga o’qish va yozish birga olib boriladi.Boshlang’ich sinflar ona tili ta’limi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlari o’zaro bog’liq holda o’rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, grafika, leksika, grammatika va so’z yasalishi haqida elementar bilimlar beriladi. Fanning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan bir butun hodisa sifatida o’rganishni taqozo etadi. Tilni o’rganishga bunday yondashish ta’lim jarayonini o’quvchilar nutqini o’stirish vazifasini hal etishga yo’naltirish imkonini beradi. Kurs ishining maqsadi: Dars jarayonida qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun o’qituvchi turli xil metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash jarayonlari-tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi. Kurs ishining vazifasi: Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. Darsning samaradorligini yanada oshiradi. Faqatgina o’qituvchi didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. Kurs ishining metadologik asoslari: Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish mctodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. “Fonetika va grafika” mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki tushunchani shaklantirish, o’quvchilar nutqini fe‟llar bilan boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish, o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bog’liq holda ayrim orfografik qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir-biri bog’liq holda hal etiladi. Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlang’ich sinf oquvchilari faqat uning muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligini hisobga olinadi. I BOB“FONETIKA” BO’LIMINI O’QITISH METODIKASI 1.1.”Fonetika” o’qitishning maqsadi, vazifalari va tamoyillari. Avvaliga biz bolalarimizga o‘rgatamiz, so’ngra o’zimiz ulardan o„rganamiz. Kimki buni xohlamas ekan, o’z davridan orqada qoladi. Y.Raynis O‘quvchilarining ’Fonetika” bo‘limi ta’limi jarayonida o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalar quyidagilar: -to‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) me’yorlarini o‘zlashtirish; -grafika. imlo qoidalari (harflarning shaklidan tortib toki har bir nutqiy shakl(qo‘shimcha. bo‘g‘in. so‘z. birikmava h.)ni xatosiz yozishgacha erishish; -nutq a’zolari va ularning faoliyati(ularning faoliyati bilan bog‘liq muammolar va nutq a’zolarini asrashning nutq madaniyati bilan uzviy bog‘liqligi va b.)ni o‘rganish; -nutq tovushlari va harflar. harf birikmalari talaffuzi va imlosini o‘zlashtirish; -unli va undosh tovushlarni farqlash, ularning so‘z tarkibidagi o‘rni va shu o‘rni bilan bog‘liq talaffuzidagi o‘zgarishlar va shu o‘zgarishlarning (yozuvda) imloga ta’sirini amaliy o‘zlashtirish; -jarangli va jarangsiz undoshlar talaffuzi va imlosini o‘zlashtirish. ular bilan bog‘liq ravishda so‘z tarkibida yuz beradigan tovushlarning almashinishini bilish; -ochiq va yopiq bo‘g‘inlar. ularning nutqqa ta’sirini amaliy o‘rganish; -bo‘g‘in ko‘chirish qoidalarida xatoga yo‘l qo‘ymaslikka erishish; -nutqda so’z urg’usini o’z o„rnida to’g’ri qo’llashga odatlanish. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarga unli va undosh tovushlar, unlilar va undoshlarning grafikasi, imlosi, ularning alifboda joylashish tartibi; jarangli va jarangsiz undoshlar talaffuzi hamda imlosi; bo’g’in va bo’g’in ko„chirish tartibi; so„z urg’usi kabilar bilan bog’liq amaliy ko’nikmalar singdiriladi. ”Fonetika” bo’limi ta’limida esa o’quvchilarning boshlang’ich sinflarda o’rganganlari izchil tarzda chuqurlashtiriladi va ularning yosh xususiyatlariga mos tarzda kengaytiriladi. ”Fonetika” bo’limi ta’limi ”Fonetika va grafika'”, „Nutq tovishi va harf'’.”Talaffuz va imlo"''Unli tovushlar va ularni ifodalovchi harflar sharh." Undosh tovushlar va ularning yozilishi„ .„Nutq a’zolarining tuzilishi„. "Nulq tovushlari va harflar"." Nutq tovushlarining hosil qilinishi yuzasidan lushuncha"." Hozirgi o‘zbek alifbosi„,„Alifbo tartibi haqida ma’lumot”. "Adabiy talaffuzning o‘ziga xos me’yorlari". "Og'zaki nutq”” va “yozma nutq”” tushunchalarining sharhi". Talaffuz me’yorlari va imlo me’yorlari haqida. Imlo lug‘atidan foydalanish qoidalari” kabi mavzularni qamrab oladi. ”Fonetika” - tilshunoslikda nutq tovushlarini o’rganuvchi bo’lim. Shuning uchun mazkur bo’lim bilan bog’liq soatlarni o’tishda asosiy e’tibor nutq tovushlarining hosil bo’lishi, yozma ifodasi, ularning ma’no farqlash xususiyati, bo’g’in hosil qilishi yoki urg’u qabul qilish qilmasligi bilan bog’liq amaliy ishlarga qaratiladi. ”Fonetika” ta’limi o’quvchiga grafika, orfografiya, orfoepiya me’yorlarini yahshi o’zlashtirib olishiga; adabiy talaffuz bilan shevalar talaffuzi o’rtasidagi farqni anglashga katta yordam beradi. Aslida, fonetika tilshunoslikning barcha bo’limlari bilan bevosita aloqador. Jumladan, ’Fonetika va grafika” mavzusi ta’limida o’quvchining boshlang’ich sinflarda o’rgangan nutq tovushlarining yozma ifodasi bilan bog„liq uquvi takomillashtiriladi. ’’Fonetika” ta’limida o„quvchi uchun so„zning tovush tomonini bilish, uning ma’nosini tushunish, nutq(og„zaki/ yozma)da ongli qo„llash uchun muhim. ’Fonetika va grafika’ mavzusi ta’limida quyidagi amaliy ishlardan foydalanish mumkin: 1- topshiriq. Berilgan so‘zlarni o‘qingva ularni quyidagijadvalga to ‘g‘ri imlosi va talaffuziga ko‘rajoylashtiring. Oila-oyila, blan-bilan, traktr-traktor, odob-adab, muomala- muomila, okean- okeyan, kitop-kitob, o‘tdi-o‘tti, avtobus-afto bus... Yozuvda talaffuzda oila,... oyila,... 2- topshiriq.Odob-adab so‘zlari asosida yasalgan qanday so‘zlarni bilasiz? Sizga ular bilan bog‘liq qanday darslar o‘tilishini eslang. Ular ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing. 3- topshiriq. Berilgan so‘zlarni o ‘qing va tavush hamda harf soni bir-biriga muvofiq keladigan/kelmaydigan so‘zlarni ajratib ikki ustunda yozing. Insof, shijoat, mardona, barkamol, ingliz, achchiq, kumush, tong, baralla, pud, toshloq, maysazor, zanglamoq, oshqovoq, an’anaviy... tavush va harf soni bir-biriga muvofiq so„zlar tavush va harf soni bir-biriga nomuvofiq so„zlar insof... shijoat,... 4-topshiriq. Yuqorida berilgan so‘zlar ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing va notanish bo‘lgan so‘zlarma’nosini lug‘atdan topib o‘qing. (Bu borada sizga qaysi lug‘atyordam berishini ayting.) Bu kabi topshiriqlarni bajartirishda o„qituvchi o„quvchilarning to„g„ri talaffuzi, imlo savodxonligi va husnixatiga alohida e’tbor qaratadi. ”Talaffuz va imlo” mavzusini o„rganishda asosiy e’tibor nutq tovushlarining ma’no farqlashdagi ahamiyatiga qaratiladi. Masalan, 1- topshiriq. Berilgan matnni o‘qing. Matn tarkibidagi so‘zlarning talaffuzi va imlosiga diqqat qiling. Talaffuzi va imlosi farqlanuvchi so‘zlarni ajratib daftaringizga yozing. Non hurmati Mirzo Ulug’bek mulozimlari bilan ketayotganida yo’l yoqasida yotgan bir burda nonni ko’rib qolibdi va darrov otdan tushib, uni qo’yniga solibdi. Mulozimlaridan biri: --Sultonim, nega bizga buyurmay, o’zingiz otdan tushdingiz? - deb so’raganida, u shunday javob beribdi: --Nonni birinchi bo’lib men ko’rdim. Shunday ekan, uni yerdan olishni boshqa birovga buyirish mening nonga nisbatan hurmatsizligim bo’lar edi. Nonning ulug’ligi oldida mening podsholigim nima bo’libdi? 2- topshiriq. Yuqoridagi matn tarkibida ishlatilgan mulozim, sulton so‘zlariningma’nosini lug‘atyordamida toping. 3- topshiriq. Berilgan talaffuzi bir-biriga yaqin so‘zlardan qaysi biri qavs ichidagi birliklar bilan aloqadorligini aniqlang. Abzal, afzal (egar, jabduq, uzangi, qayish, yugan); adib, adip (to‘n, chopon, yaktak, dasturxon, yoqa, etak); bolali, bolalik (farzandi bor, ota, ona); amir, amr (buyruq, farmon, qaror, farmoyish); asir, asr (davr, zamon, yuzyil); alo, a’lo (ustiga, tepasiga, yuqorisiga)... Bu kabi topshiriqlar o„quvchining til sezgirligini oshirishga, lug„at boyligini kengaytirishga xizmat qiladi. ”Unli tovushlar va ularni ifodalovchi harflar sharhi" mavzusi muhokamasida o’quvchi o’zbek tilida unlilar qatnashmagan so„zning uchramasligini bilsa, ba’zan shakli yaqin so’zlar tarkibida unlilarni almashtirish yangi ma’noli so’zlarni hosil qilishini bilsa, ulardan amaliy foydalana olsa, mazkur mavzu ta’limi mohiyatan ko’zlagan maqsadini ro’yobga chiqaradi. Bunda quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1- topshiriq. Berilgan so‘zlar tarkibidagi unlini qolgan 5ta unli o‘rtog‘i bilan almashtiring. Hosil bo‘lgan so‘z ma’nolarini tushuntiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing. Al, as, on, bar, tor, chat, chal, soz... Topshiriq berilganda o’quvchining ko’z o„ngiga 6ta unli harfni ko’zrgazmada ildirib qo’yish yoki doskaga yozib qo’yish zarur. O’quvchilar tomonidan topshiriq bajarilganda qariyib ellikka yaqin quyidagi so’zlar topiladi: al, ol, ul, oj, il, el; as, os, us, oj, es, is; on, an, un, ojn, in, en; bar, bor, bur, bod, bil, bel; tor, tar, tur, tod, tir, ter; chat, chot, chut, chad chit, chet; chal, chol, chul, chod, chil, chel; soz, saz(a), suz, sod, siz, sez... Agar bu so’zlarning ol, ul, un, en, bar, bor, bo‘r, bel, tor, tar, tur, ter, soz, suz, siz ko’rinishlari ikki yoki uch mazmunga ko„ra omonimik munosabat (ya’ni har bir omonimik shakl alohida, masalan, un (ovoz), un(moq), un (bug’doy mahsuloti) kabi) hosil qilshini inobatga olsak, topilgan so’zlar miqdori yetmishdan oshadi. Tabiiyki, ular orasida 5 - sinf o’quvchisi uchun lug„aviy ma’nosi notanish bo’lgan qator so’zlar (masalan, al, as, us, an, bar, bor, tar, chut, chul va h.) uchraydi. O’qituvchi imkoniyatga qarab bu so’zlarning ma’nosini bolaga lug’atdan toptirishi ham yoki shu so’zlar ishtirok etgan badiiy matn parchalarini ularga taqdim etib, lug„aviy ma’noni izohlatishi ham mumkin. (Albatta, bu o’qituvchi- muallimning mahorati, shijoatiga bog„liq.) ”Undosh tovushlar va ularning yozilishi" mavzusi ta’limida ham o’quvchilarning so’z boyligini oshirish imkoniyatlari nihoyatda ko’p va rang- barang. Ulardan ba’zilarini namuna siftida keltirib o’tamiz. 1-topshiriq. Berilgan so‘zlar tarkibidagi birinchi undoshni muqobillari bilan almashtiring. Hosil bo‘lgan so‘z ma’nolarini tushuntiring. Bog‘, loy, ko‘l, jo‘ra, karam, til, poda, qor, varrak, kim Agar berilgan so„zlarga e’tibor bersak, o’nta so’z ham o’quvchi uchun tushunarli bo’lgan oddiy so’zlar ekanligini ko’ramiz. Shu o’rinda o’quvchilarga mazkur topshiriqni bajartirish uchun ularni 4-5 o’quvchdan iborat kichik guruhlarga bo’lish ham samara beradi. *Bu o’rinda us, chut, chul so„zlari tuyani boshqarishda ishlatiladigan haydash- chaqirish undovlari sirasiga kiradi. Kichik guruhlar shu 10ta so„z boshidagi undoshni boshqa undoshlarga almashtirish natijasida qariyb 85ta yangi so’z topishadi, berilganlar bilan qo’shsak, ular miqdori 95ta bo’ladi. (Bular quyidagilar: bog‘, dog‘, sog‘, tog‘, yog‘, zog‘, chog‘, loy, boy, hoy, joy, moy, soy, toy, voy, yoy, choy; ko‘l, bo‘l, go‘l, ho‘l, mo‘l, qo‘l, so‘l, yo‘l, g‘o‘l, cho‘l; jo‘ra, ko‘ra, qo‘ra, so‘ra, to‘ra, g‘o‘ra, sho‘ra; karam, haram, qaram, taram, g‘aram; til, bil, dil, fil, gil, hil, mil, Nil, qil, sil, xil, yil, zil; poda, boda, loda, moda, soda, xoda, zoda, shoda; qor, bor, dor, kor, lor, mor, nor, sor, tor, xor, yor, zor, g‘or; varrak, karrak, narrak, parrak, tarrak, xarrak; kim, dim, him, jim, lim, mim, nim, Rim, sim, tim, zim, shim, chim...) Berilgan tovushdosh so’zlar ichida shakldoshlar (bog‘, sog‘, yog‘, chog‘, toy, voy, choy, bo‘l, ko‘ra, to‘ra, karam, taram, til, fil, qil, hil, zil, moda, soda, qor, bor, tor, yor, parrak, xarrak, sim, tim, chim); zid ma’nolilar (nim-lim, bog‘-cho‘l, boy- xor, hil-g‘o‘ra, bog‘-tog‘); uyadoshlar borligini inobatga olsak, so„zlar miqdori, taxminan, 120 tadan oshadi. Yuqorida ko„rsatilgan o„rtacha 30-35 foiz so„zlarning lug„aviy ma’nosi o„quvchi uchun tushunarli emas. Chunonchi, o„quvchi ”karam- poliz ekini” ekanligini yaxshi biladi. Ammo karam so„zining mavhum ot sifatidagi ma’nosini hamisha ham bilavermaydi. Zero, Karam [arabcha so’z]- muruvvat, marhamat, himmat, saxovat, yaxshilik kabi ma’nolarni ifodalaydi. Yoki xarrak so’zini olaylik: Xarrak I - qishloq sharoitida devorning balandroq (bo’y yetmas) joylarini loysuvoq qilishda oyoq ostiga qo’yiladigan taxta buyum. Xarrak II - milliy sozlarimizdan rubob, tanbur, qo’shtor kabilarning simini ko’tarib turuvchi (yog’ochdan yasalgan) kichik buyumcha. 2- topshiriq. Hosil bo‘lgan so‘zlar ishtirokida o‘zingiz bilgan maqol, topishmoq, tez aytish yoki she ‘riy misralarni eslang. Yaxshidan bog‘ qoladi, yomondan dog‘. (Maqol) Pak-pakana bo ‘yi bor, yetti qavat to‘ni bor. (karam) (Topishmoq) Daryodan oqib keladi shoda-shoda marvarid... (Qo’shiqdan) Qoziq ustida qor turmas. (tuxum) (Topishmoq) Bor boricha, yo‘q holicha. (Maqol) Intilganga tole yor. (Maqol) 3- topshiriq. "So'zdan so‘z yasaymiz" o‘yin-topshirig‘i asosida yangi so‘zlar hosil qiling. Gultojixo‘roz, yaxmalak, qo‘ni-qo‘shnichilik Bunda o’quvchilarga (kichik guruhlarga) ikki yoki uchta so’z taqdim etiladi. So’zdan so’z chiqarish topshiriladi. Eng ko’p so’z hosil qila olganlar g’olib sanaladi. O’quvchilar birgina gultojixo’roz so’zining tarkibidan kamida ellikta so„z hosil qiladilar. Masalan, gultojixo‘roz —gul, gil, guli, go‘r, gol, goj, ul, ur, uz, lot, lox, lor, toj, tol, tul, tug, tor, tozi, tur, to ‘r, tuz, to ‘l, ol, ot, or, oro, oz, jiz, jol, jo‘r, il, it, iz, xol, xoj, xor, o‘l, o‘t, o‘r, o‘z, rux, roz, rol, olu, xo‘roz, zor, zot, zol, zo‘r, toji, gultoj, tojigul, tojli... O’qituvchi ayrim so’zlarni o„quvchilar diqqatiga havola etib, bu so’zlardagi tovushlarning talaffuzini qiyoslash, unlilar va undoshlarning xususiyatlarini aniqlash, ularning talaffuzida ishtirok etadigan nutq a’zolarini belgilashni topshirishi mumkin. Kuzatishlar asosida o’quvchilar nutq tovushlarini hosil qilishda o’pka, tovush paychalari, bo’g’iz, og’iz bo’shlig’i, til, lablar, tishlar, pastki va yuqori jag’lar, burun ishtirok etishini aniqlaydilar. Shu o’rinda tovushlarning hosil bo’lish o’rinlari aks ettirilgan rasmlar yordamida yuqorida tilga olingan nutq uzvlarining qayerda joylashganligi va tovushlarning qayerda hosil bo’layotganligi aniqlanadi. O’quvchilar nutq tovushlari xususida zaruriy bilim, malaka, ko’nikmalar bilan qurollantirilgach, tovushning yozuvdagi aksi - harf haqida ma’lumotga ega bo’ladilar va “Alifbo" mavzusiga o’tiladi. Bu mavzuni o’rganishda boshlang’ich sinflarda egallangan bilimlar takrorlanadi; alilboni yoddan bilishning ahamiyati xususida savol- javob o’tkaziladi va berilgan so’zlarni alifbo tartibida tez joylashtirish bo’yicha musobaqalar tashkil etiladi. Mazkur mavzuni o’rganishda, ayniqsa, lug’atlar bilan ishlashga alohida e’tibor berish zarur bo’ladi. Zero, “Imlo lug’ati" o’quvchisining tez-tez murojaat etib turadigan ta’limiy manbasi bo’lishi lozim. Dars mashg’ulotini “Alifboni yoddan bilish shart(mi?)" mavzusida ijodiy matn yaratish bilan yakunlash ham foydali. "Nutq a’zolarining tuzilishi" mavzusi ta’limida o’quvchilar har bir nutq organining nutq tovushlarini hosil qilish bilan bog’liq jihatlarini bilishi zarur. “Nutq tovushlari nutq a’zolari orqali hosil boiadi" degan ma’lumotning o’ziyoq o’quvchidan “Anatomiya" yoki “Inson fiziologiyasi" o’quv predmetlaridan xabardorlikni talab etadi. O’quvchi, avvalo, qaysi nutq a’zosi o’z tanasining qaysi o’rnida joylashganligini, u nutq jarayonida qay darajada ishtirok etishi-yu, qanday vazifani bajarishini bilishi muhim. Chunki insonga nutq jarayonining qaysi o’rinlarida, qanday sharoitda ovozi tekis chiqishi yoki bo’g’ilib qolishini, ba’zan ovoz xirillab tomoq qirilishi sabablarini bilish umrining oxirigacha kerak bo’ladigan ma’lumotlardir. Telefon ixtirochisi bo’lgan fizik olim Bell tovush tezligi-yu, uning ko’tarilish darajasini aniqlagan, shuning uchun tovush tezligining o’lchov birligi uning nomi (detsibell) bilan bog’liq. Ammo muhimi bu emas. Asosiysi, shu mashhur fizik olim tomonidan taklif etigan tovush balandligi me’yorini inson yoshligidanoq bilishi va unga amal qilishi lozim. Ya’ni- suhbat jarayoni (me’yor)-40 db (detsibell) =madaniyatlilik belgisi; shovqinli holat (me’yordan oshish) - 80 db (detsibell) = madaniyatlilikdan chekinish belgisi; og‘riqli holat (me’yorning buzilishi) - 130 db (detsibell) = madaniyatsizlik belgisi. Bil’aks, boshqalar bilan muloqot, suhbat jarayonida tomoq pardasini yirtgudek holatda qichqirib gapirish kommunikantlar(ham so’zlovchi, ham tinglovchi)ning eshitish a’zolariga og’riq yetkazadi va bu so’zlovchining un paychalarini tiklanmas holatda zararlaydi yoki “o’ldiradi”. Demak, bola ona tili mashg’ulotida o’tiladigan shu birgina mavzuni chuqur o’zlashtirishi uchun ona tili~anatomiya~fiziologiya~fizika~ axloqshunoslikdan xabardor bo’lmog’i talab etilar ekan. Fanlararo aloqadorlik zanjiri shu o’rinda to’xtab qolmaydi. Istalgan nutq tovushi axborot yetkazish uchun mo„ljallangan. Xo„sh, nutq tovushlari bajarishi lozim bo„lgan vazifani yana nima “eplashi” mumkin. Albatta, telefon, internet, telegram, istagram va h. Demak, yuqoridagi fanlararo bog’liqlik zanjiriga “Informatika” o’quv predmeti ham qo’shiladi. Vaholanki, bu zanjirni yana davom ettirish mumkin. Maktabda o’quvchi ayni “yoshlikda olgan bilimini toshga o’yilgan nash kabi” bezashga fiziologik, psixologik, pedagogik jihatdan tayyor bo’lgan davrda ularga singdirilayotgan har bir bilim- malaka-ko’nikmani fanlararo bog’lash, o’quv predmetlari mohiyatini ijtimoiy hayotning yoki tabiatni, uning bir bo’lagi bo’lgan inson zotini o’rganishning turli qirralari deb tushuntirish kelajak avlod ongida olamni bir butun holatda “hazm qilinishi”ni ta’minlaydi. Shuningdek, maktabda o’qitiladigan o„quv predmetlarini bir-biriga yaqinlashtiradi, ularning bir-birini to’ldirishiga keng yo„l ochadi. ” Talaffuz me’yorlari va imlo me’yorlari haqida" mavzusi ta’limida quyidagi kabi topshiriqlardan foydalanish o’rinli: 1- topshiriq. To‘g‘ri talaffuzi berilgan so‘zlarni imlo qoidalariga asosan yozing. Shamba, Istambul, toqqa, maktap, go‘sh, milyon, gram, burin, urush(moq), tovla(moq), istirob, yombosh, yomma-yon, reyting, masxaravoz, darvozavon. Demak, shu o’rinda o’quvchilar talaffuz me’yorlari hamisha ham imlo me’yorlariga mos kelavermasligini yana bir bor esga oladilar va ularning daftarlarida talaffuz me’yorlariga mos so’zlar imlo me’yorlariga ko’ra quyidagicha yozadilar: Shanba, Istanbul, tog‘ga, maktab, go‘sht, million, gramm, burun, urish(moq), tobla(moq), iztirob, yonbosh, yonma-yon, reyting, masxaraboz, darvozabon. 2- topshiriq. Berilgan so‘zlar tarkibidagi qaysi tovushlar talaffuz va imloda moslashmadi. Shamba, Istambul, toqqa, maktap, go'sh-, milyon, gram-, burin, urush(moq), tovla(moq), istirob, yombosh, yomma-yon, reyting, masxaravoz, darvozavon. 3- topshiriq. Berilgan so‘zlar ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing. Ko’p bo’g’inli so’zlarning oldingi satrga sig’may qolgan qismi yozuvda keyingi satrga bo’g’inlab ko’chirilishi o’quvchiga boshlang’ich sinf ta’limidanoq ma’lum. Biroq o’quvchilarga ”Bo‘g‘in ko’chirilishi” mavzusi ta’limida singdirilishi muhim bo’lgan jihatlar bor: -tarkibida tutuq belgisi ishlatilgan so„zlar bo„g„in ko„chirilganda mazkur belgi oldingi bo’g’inda qoldiriladi: ma’-na-vi-yat, mash"-al, me ’-mor, ne ’-mat kabi; -so’zning bosh yoki oxirgi bo’g’ini bir harfdan iborat bo’lsa, ular alohida oldingi satrda qoldirilmaydi yoki bir harfdan iborat bo’g’in yolg’iz o’zi keyingi satrga ko’chirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan; mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi; -o’zlashma so’zlarning bo’g’inlari chegarasida, odatda, unlidan keyin ikki undosh kelsa, har ikkala undosh ham keyingi bo’g’inga ko’chadi, mabodo, uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko’chiriladi. Masalan, lek-si-ko-gra-fi-ya, tipo-gra-fiya, mono-grafiya, ste-no-gram-ma, exo-grafiya; te-le-sent-trik, elek-tron, ma-gis-trant, silin-drik va b.; -ba’zan o’z qatlamga tegishli yasama so’zlar tarkibida ham uch undosh yonma-yon kelishi mumkin. Bunday hollarda ikki undosh oldingi bo’g’in tarkibida qoladi: baxt-li, rahm-dil, ali-ment-chi, dot- sent-lik... -o’zbek tilida bir tovushni ko’rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng)mavjud, ular birgalikda ko’chiriladi: qa-mish-li, ya-ra-shish, pe- shayvon, pe-shona, mai- shat, qo-choq, pi-choq, bal-chiq, si-ngil, de- ngiz, ta-nga, teng-dosh, bo-ri-ngiz-lar kabi. 1- topshiriq. Lug‘at diktant tarkibidan bo‘g‘in soni birdan ortiq bo‘lsa-da, bo‘g‘in ko‘chirilmaydigan so‘zlarni ajratibyozing. O’qituvchi tomonidan o’rtacha 20-25 so’zdan iborat lug’at diktant o’qib beriladi. O’quvchi ular orasidan topshiriq shartiga mos so’zlarni tanlab, ajratib daftariga yozishi zarur. Lug’at diktant quyidagi so’zlardan iborat bo’lishi mumkin: Tabiat, akajon, onasiga, mudofaa, egalik, samimiyat, ichida, sabzavot, jizza, amaki, xomaki, akademik, ko‘klam, ulama, uxlamoq, ola, sababiyat, oliyjanob, burj, aziz, ovozdor, uvada, egik, ozoda, urug‘ 2- topshiriq. Lug‘at diktant tarkibidan daftaringizga ajratib yozilgan so‘zlardan qatnashtirib kichik bog‘lanishli matn tuzishga harakat qiling va tuzgan matningizga sarlavha toping. Ko‘klam Ko‘klamda tabiat yashnaydi. Oliyjanob bobodehqon yerga sabzavot urug‘larini qadaydi. Gullar ochiladi. Bolalar aziz onasiga gul taqdim etishga oshiqishadi. Aslida, o’quvchiga tarqoq so’zlardan bog’lanishli matn tuzdirish orqali ularning so’z ma’nosini tushunish darajasi, bir-biriga mazmunan ko’pam yaqin bo’lmagan so’zlarni bir ma’no ipiga tizib, kichik matn yarata olish qobiliyati sinovdan o’tkaziladi. 3- topshiriq. Lug‘at diktant tarkibidagi har bir so‘zning muqobili(ma’nodoshi)ni toping. Tabiat, borliq, atrof-muhit.......... Bu kabi ijodiy-amaliy topshiriqlar o„quvchilarni qiziqtiradi, asosiysi, ularning so’z zahirasiga yangi-yangi so’zlarni qo’shadi. 1.2. Boshlang‘ich sinfda fonetika va grafikani o‘rganish uchun ona tili darslarida qo‘llaniladigan metodlar Ona tilini o‘qitishda o‘qituvchi bilan o‘quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog‘liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. “Metod” – o‘qituvchi va o‘quvchilar hamkorligida tashkil etilayotgan ta’lim jarayonida qo‘yilgan maqsadga erishish usulidir. Lekin u tadqiqotchilar tomonidan turlicha sharhlanadi. Metodika – shaxsga bilim berish, uning ma’lumotini oshirish, ta’lim samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi fanlar majmuidir. XIX-XX asrlarning oxirgi yillariga qadar o‘qitish metodlari sifatida tushuntirish-bayon metodi, suhbat metodi, analiz-sintez metodi, mustaqil ish metodi, induktiv va deduktiv metodlar ona tili ta’limi darslarini tashkil etishda ko‘proq qo‘llanilib kelindi. Bayon qilish metodi ona tili darslarida qo‘llangan asosiy metodlardan biri bo‘lgan. Bunda o‘qituvchi bayon qilishdan oldin o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan bilimlarini aniqlabolgan. Bu o‘quvchilarni o‘qituvchibayonini kuzatib, tinglab borishga, faol bo‘lishga undagan. O‘qituvchining bayoni, ya’ni bayon qilishmetodida grammatik mavzuning xususiyatidan kelib chiqib, o‘qituvchi ma’lumotlarni o‘z so‘zlari bilan bayon qilib bergan. Bunda o‘qituvchi zimmasiga o‘rganilayotgan grammatik mavzuning muhimo‘rinlarini aniq, lo‘nda, misollar tahlili bilan izchil bayon qilibberish vazifasi yuklangan. Boshlang‘ich sinflarda bayon qilish metodi o‘quvchilarning yoshi va eslab qolish holatidan kelib chiqqan holda 3-5 daqiqaga mo‘ljallangan. Bayon qilish metodini qo‘llash holatlari hozir ham uchraydi. Suhbat metodi boshlang‘ich sinflarda ona tilini o‘qitishda keng qo‘llaniladigan va shu bosqich o‘quvchilari tabiatiga mos metod sanaladi. Suhbat metodi savol-javob metodi deb ham yuritilgan. Suhbat metodi o‘qituvchidanmavzuning xususiyatini o‘zida aks ettirgan o‘quv materialini topishni, grammatik mavzuning muhim belgilarini aniqlash, ularning o‘xshash va farqli jihatlariniajratish,o‘xshash va farqli jihatlariga qarabguruhlash, umumlashtirishga, xulosa chiqarishga yo‘naltirilgan savollar tuzishni, ularni o‘quvchilarga izchil beribborishni talabetadi. Boshlang‘ich sinflarda suhbat metodining muammoli o‘qitish metodi sifatida qo‘llanilishi ta’limda o‘quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Muammoli o‘qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dj. Dyun 1894 yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o‘quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o‘qituvchining topshirig‘i bilan o‘quvchining oldiga biror muammo qo‘yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. Bu muammoni o‘quvchi oldin egallagan bilimlari asosida hal etadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining hayotiy tajribalari kamligi sababli o‘qituvchi muammoni hal qilishga yordamlashuvchi savollar beradi. Muammoni o‘quvchi hal qila olmasa, uni o‘qituvchining hal qilishiga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinfda muammoli o‘qitish metodi yarim izlanishli metod deb ham yuritiladi. Masalan, muammoli o‘qitish metodini leksik-semantik va grammatik mashqlarni tashkil etishda ham qo‘llash mumkin. Bu metoddan 1-sinfdan boshlab foydalanish mumkin. Bu metodni “Tovush va harf” mavzusini o‘rganayotganda tovushning so‘z ma’nosini farqlashdagi vazifasini tushuntirishda, “So‘z ma’nosi”, “Nutq va gap” mavzularini o‘rganishda ham qo‘llash mumkin. Masalan, “So‘z ma’nosi” mavzusini o‘rganish uchun xattaxtaga turli ma’nodagi, ya’ni turli so‘z turkumiga kiradigan so‘zlar aralash holda yozib qo‘yiladi. O‘quvchilar bilan qo‘yidagicha savol-javob tashkil qilinadi: So‘zlar: kitob, qurdi, shifokor, sakkiz, qizil, qalam, o‘qidi, yashil, binokor, o‘nta, o‘qituvchi, sakkiz. So‘zlarni o‘qing. – Birinchi so‘z nimani bildiryapti? Narsanimi, shaxsnimi? – Bu so‘zga qanday savol beramiz? – Ikkinchi so‘z harakatni bildiryaptimi yoki narsanimi? – Bu so‘zga qaysi so‘roqni beramiz? – Qaysi so‘zlar miqdorni bildiryapti? – Bu so‘zlarga qaysi so‘roqni beramiz? – Qaysi so‘zlar rangni bildiryapti? – Bu so‘zga qaysi so‘roqni beramiz? So‘zlar ichidan shaxsni(kasb egasini) bildirayotgan so‘zlarnitopib, bir ustun qilib yozing. – Ikkinchi ustunga narsani bildirgan so‘zlarni topib yozing. – Uchinchi ustunga harakatni bildirgan so‘zlarni topib yozing va hok. O‘quvchilar topshiriqni o‘qituvchi yordamida bajarib bo‘lgach, muammoli savol o‘rtaga tashlanadi: – Yuqoridagi so‘zlar nimasiga ko‘ra farqlanyapti? O‘quvchilar “ma’nosiga ko‘ra” degan fikrni ayta olmasalar, o‘qituvchi bu muammoni hal qiladi: – Bu so‘zlar ma’nosiga ko‘ra va so‘roqlariga ko‘ra farq qiladi. O‘ylang, so‘zlarni qaysi xususiyatlariga ko‘ra guruhlarga ajratamiz? So‘zlarni nechta guruhga ajratish mumkin? Savol-javoblardan ko‘rinib turibdiki, o‘quvchilar bilan suhbat rivojlantirilib borilyapti va o‘quvchilar suhbat davomida yangi-yangi ma’lumotlarni egallab bormoqdalar. 3-4-sinflarga o‘tganda bunday suhbatlar oxirida o‘quvchilarning o‘zlari xulosa chiqaradilar. Bunday suhbatlarda o‘quvchilarning yoshi, saviyasidan tashqari, vaqt ham hisobga olinadi. Suhbat uzoq davom etsa, o‘quvchilar charchab qoladilar, o‘zlashtirish darajasi ham susayadi. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o‘rganilgan mavzuni mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo‘llaniladi. O‘quvchilar o‘qituvchining topshirig‘i bilan mustaqil ishlarni og‘zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko‘p vaqtni olmasligi, o‘quvchilar kuchi etadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Mustaqil ishlash uchun topshiriq 1-sinfdan boshlab beriladi va u asta-sekin marakkablashtirilib boriladi. 1-sinfda “Yozgan so‘zlaringizni lug‘atdan tekshiring”, “Rasmga qarab sabzavot nomlarini alifbo tartibida yozing”, “Rasmni kuzating. Unda tasvirlangan narsalarni aniqlang va ularning nomini yozing” kabi topshiriqlar beriladi. Masalan, 88- mashqda“O‘lkamdabahor” mavzusida syujetli rasm berilgan. O‘quvchilar rasmni kuzatib, narsa nomlarini yozadilar. Bunda bir o‘quvchi 5ta, ikkinchi o‘quvchi 10ta va hokazo so‘z yozishi mumkin. Aslida rasmda 30 tadan ortiq narsa tasvirlangan: tog‘, osmon, bulut, qor, terak,tol, o‘rik, ko‘ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch, bosh, qir, dala, o‘t, gul, qo‘l, oyoq, quloq, ko‘z, burun, yuz, og‘iz, barmoq, bo‘yin, qorin, yubka, jemper, daraxt va hokazo. Bu o‘quvchilarning e’tibor bilan kuzatishga – kuzatuvchanlikka o‘rgatadi. Analiz-sintez metodi savod o‘rgatish darslariga rus-tuzem maktablari va tatar o‘qituvchilarining faoliyati orqali kirib kelgan. Ona tili ta’limi jarayoniga analiz- tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, o‘rganilgan grammatik tushunchaning yangi qirralarini ochish va mustahkamlash maqsadida tadbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo‘lishidir. Sintez qismlarga bo‘lib o‘rganilgan grammatik materialni yaxlitlashdir. Masalan, ot, sifat, fe’l, son kabi so‘z turkumlari o‘rganilayotganda ularga oid so‘zlar berilib, ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so‘zlardan gap tuzish, aralash berilgan gaplarni voqealar rivoji asosida tartiblashtirib matn tuzish, mazmunan tahlil qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon bo‘ladi. Analiz-sintez metodida ham o‘quvchilarni faollashtirish o‘qituvchining o‘quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog‘liq bo‘ladi. Indukstiya metodida o‘quvchilar o‘qituvchi tavsiya etgan til dalillarini kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi. Dedukstiya metodida o‘quvchi tayyor qoida – ta’rif bilan tanishadi va uning mohiyatini til dalillari asosida ochadi. Bu metodlarning samarasi o‘qituvchining savol-topshiriqlari mazmuni grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo‘naltirilganligiga, izchilligiga, faoliyatni tashkil etish shakllariga, o‘quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi lug‘atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog‘liq bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda yuqoridagi barcha metodlarning muvaffaqiyati o‘qituvchining beradigan savol-topshiriqlariga bog‘liq. Yo‘l-yo‘lakay duch kelgan savollar bilan kichik yoshdagi o‘quvchining anglash faoliyatini ishga solish kutilgan natijani bermaydi. So‘ngi yillar davomida ta’lim tizimiga an’anaviy metodlar bilan birga pedagogik texnologiya, zamonaviy pedagogik texnologiya, o‘qitish texnologiyasi kabi tushunchalar kirib keldi. Bular mazmunan bir ma’noni anglatishini pedagoglar o‘z tadqiqot ishlarida qayd etmoqdalar. Savol va topshiriqlar: 1.Boshlang‘ich sinflarda ona tili kursiniigmazmuniniizohlang. 2. «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» dasturi bo‘limlari (“Tovushlar va harflar”, “So‘z”, “Gap”, “Bog‘lanishli nutq”)ni chuqur o‘rganib, uning chizmasini tuzing. Sinfdan-sinfga ko‘chgan sari har bir bo‘lim materiali qiyinlashib borishini kuzating. 3. Kichik yoshdagi o‘quvchilarda ona tili o‘qitish jarayonida ilmiy dunyoqarash qanday shakllantiriladi? 4. Maktabda fonetika, leksika, so‘z yasalishi va grammatikani bir-biri bilan bog‘liq holda o‘rganishning lingvistik asoslarini izohlang. 5. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida qo‘llaniladigan usullarni ta’riflang. 6.Darsga qanday umumiy talablarqo‘yiladi? II BOB.FONETIKA VA GRAFIKA ASOSLARINI O‘RGATISH USLUBIYATI. KICHIK YOSHDAGI O‘QUVCHILARNING ONA TILINI O‘ZLASHTIRISHIDA FONETIKA BILIMINING AHAMIYATI. O‘QUVCHILARDA SO‘ZNING TOVUSH VA HARF TARKIBI HAQIDAGI BOSHLANG‘ICH TASAVVURINI SHAKLLANTIRISH. 2.1.Kichik yoshdagi o‘quvchilarning ona tilini o‘zlashtirishida fonetika va grafika bilimining ahamiyati. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan holda I sinf o‘quvchilari savod o‘rganish davrida o‘qishni va yozishni bilib oladilar; b) fonetik bilim so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish (tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, urg‘uli bo‘g‘inni ajratish, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi; v) fonetik bilim morfologik va so‘z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o‘quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo‘ladi; g) fonetik bilim gapni ohangiga ko‘ra to‘g‘ri aytish, logik urg‘u va gap qurilishidagi to‘xtamlarga rioya qilish uchun zarur; d) so‘zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va nutqda ongli qo‘llash uchun muhimdir; hózir va hozir, átlas va atlás so‘zlari manosidagi farq faqat urg‘u orqali ajratiladi. So‘zning tovush tomonini tasavvur qilish so‘zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va qo‘llash uchun zarur. O‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so‘zni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda ko‘pincha so‘zni tovush tomondan tahlil qilishdan foydalanadi. Maktab dasturiga muvofiq, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fonetik-grafik ko‘nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo‘q jarangli va jufti yo‘q jarangsiz undoshlar; so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, urg‘uli bo‘g‘inni ajratish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o‘zlashtiradilar, ammo ular maxsus o‘qigunlariga qadar so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lishni, so‘zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. I sinf o‘quvchilarida so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish, bo‘g‘inlarga bo‘lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish ko‘nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o‘z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so‘z tarkibida bir- biriga ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o‘zlashtirishga imkon beradi. I sinfda fonetika va grafikani o‘rganishga katta o‘rin beriladi, chunki o‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi. Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilantanishtirish Tovush murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich sinflarda unga ta’rif berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to‘g‘ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda etakchi usul so‘zdagi tovushlarniig talaffuzi hamda so‘zning leksik ma’nosi so‘zdagi tovushlarning tarkibiga bog‘liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ota, kul, gul, qora, qara kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so‘zlar har xil lug‘aviy ma’noni ifodalaydi. So‘zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o‘rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so‘z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so‘zni tovush tomonidan tahlil qilishga o‘rganadilar, ya’ni so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘ladilar, so‘zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi. So‘zning tovush tarkibini to‘g‘ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay yoki o‘rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o‘rgatishdan so‘ng ham so‘zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so‘zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko‘nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur. Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo‘linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o‘quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi: 1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og‘iz bo‘shlig‘idan erkin ravishda o‘tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchraydi); 2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi); 3) bo‘g‘in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo‘g‘in hosil qiladi, undosh tovushlar bo‘g‘in hosil qilmaydi). O‘quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo‘l qo‘ymaslik, aksincha, 1- sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko‘nikmasini o‘stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni o‘zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o‘zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini o‘stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o‘rganadilar. O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar bilan ifodalanadi. 1-sinf o‘quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim: a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz; b) harfni ko‘ramiz, o‘qiymiz va yozamiz; v) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi. O‘quvchilar ko‘pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul qo‘yadilar. Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o‘rgatish zarur: 1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin (masalan, maktab so‘zidagi b harfi p tovushini, maktabim so‘zidagi b harfi b tovushini ifodalaydi); 2) jo‘ja, jajji so‘zlaridagi j tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal, vijdon so‘zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg‘aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi; 3) tong, keng so‘zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng)ikki harf birikmasi (ng) bilan ifodalanadi; 4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy). Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o‘quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko‘rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir – paqir, gul – kul, dil – til, zina – sina, joy – choy kabi so‘zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini b-p, v-f, g- k, d-t, z-s, j-ch tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib qo‘yiladi: Jufti bor jarangli undoshlar:b, v, g, d, z, j, җ, g‘ Jufti bor jarangsiz undoshlar:p, f, k, t, s, ch, sh, x. Jufti yo‘q jarangli va jufti yo‘q jarangsiz undoshlar bilan ham o‘quvchilar har xil fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni kuzatish jarayonidatanishtiriladi. Buning uchun o‘quvchilar so‘z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko‘l, bilim, otam, olmos; quyon, bino; shifoner, fabrika; tong, singil; qo‘y, kiyik kabi so‘zlardagijarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilarva l, m, n, r, ng,y jarangli undosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya’ni jarangli undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti yo‘qligini (jufti yo‘q jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o‘xshash usuldao‘quvchilar q, h undoshlari talaffuzqilinganda, faqat shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti yo‘qligini (jufti yo‘q jarangsiz undoshtovushekanini) bilib oladilar. Kuzatishnatijasi xattaxtaga quyidagi ko‘rinishda yoziladi (yoki kartonda tayyorlangan ko‘rgazma ko‘rsatiladi): Jufti yo‘q, jarangli undoshlar:l, m, n, r, ng,y Jufti yo‘q jarangsiz undoshlar:q, h Bolalar jufti yo‘q jarangli undosh tovush so‘zning oxirida kelganda ham alifbodagi xuddi shu harf yozilishini, ya’ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini bilib olishlari etarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so‘z oxirida kelganda, bun- day moslik bo‘lmaydi, ya’ni ko‘pincha uning jarangsiz jufti talaffuz qilinadi (maktap, ozot kabi). Bunday so‘zlar o‘zbek tilida ko‘p bo‘lgani uchun I sinfdanoq o‘quvchilarni ularning ayrimlari bilan tanishtirish zaruriyati tug‘iladi. Dasturga ko‘ra, I sinf o‘quvchilari bva d jarangli undoshi so‘z oxirida kelganda, uning jarangsiz jufti p va t talaffuz qilinishi bilan va bunday so‘zlarning yozilishini qanday tekshirish bilan tanishtiriladi. Ularning talaffuzi va yozilishini tekshirishda fonetikaga asoslaniladi. O‘quvchilar fonetik bilimlariga asoslangan holda, jufti bor jarangli undoshlarning yozilishini quyidagicha tushuntiradilar: – Kitob so‘zi oxirida jufti bor undosh tovushni eshityapman, shuning uchun so‘zni tekshirish kerak. Shu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so‘z tanlayman: kitobi. Kitobi so‘zida b tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob so‘zida b harfini yozaman. Bunday muhokama yuritish uchun o‘quvchilar quyidagi bilim va ko‘nikmalarni egallashlari kerak: 1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish. 2. So‘z oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti eshitilishi, shuning uchun bunday so‘zlarnitekshirish kerakligini bilish. 3. Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush bilan almashmasligini bilish. Undosh tovushdan so‘ng unli tovush kelgan so‘z tekshiruvchi so‘z bo‘la olishini bilish. 4. Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so‘zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi – kitob, maqsadi – maqsad, maqsadga). Shunday qilib, o‘quvchilar qanday so‘zlar tekshirishni talab qilishi va uning sababini, qanday so‘zlar tekshiruvchi so‘z hisoblanadi va nima uchunligini bilishlari zarur. O‘qituvchi qanday so‘zlar tekshirishni talab qilishini tushuntirish uchun jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushi bo‘lgan so‘zlar ustida kuzatish o‘tkazadi: maktabim – maktab, tuzi – tuz kabi. O‘quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so‘zlarni va so‘zdagi jarangsiz undosh tovush o‘ziga mos harf bilan ifodalanishini taqqoslash bilan so‘zning oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u so‘z tekshirishni talab qilishiga ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun o‘quvchilar tekshiruvchi so‘zni tekshiriladigan so‘zdan doim oldin yozadilar: avlodi – avlod, kitobi – kitob. Bo‘g‘in ustida ishlash Bo‘g‘in murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich sinflarda uning qoidasi berilmaydi. Dasturgako‘ra, o‘quvchilarda so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish ko‘nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi. O‘quvchilar so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lishda so‘zda nechta unli bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘ladi, degan tushunchaga asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod o‘rgatish davridayoq hosil qiladilar. Bolalar yozilgan so‘zdan dastlab unli harfni topadilar, keyin so‘zda nechta unli bo‘lsa, uni shuncha qism (bo‘g‘in)ga bo‘ladilar. I sinfda o‘quv yilining birinchi yarmida og‘zaki va yozma tarzda bo‘g‘inlarga bo‘lish, shuningdek, o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra, muayyan bo‘g‘inli so‘z tanlash mashqlari har kuni o‘tkaziladi. So‘zni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri va tez bo‘lish ko‘nikmasini hosil qilish 1-sinfda o‘tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi. O‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko‘nikmaga tayanadilar. O‘zbek grafikasida bo‘g‘in tamoyili etakchi tamoyil hisoblanadi. O‘quvchi so‘zni to‘g‘ri yozish uchun uni avval bo‘g‘inlarga bo‘ladi. Bo‘g‘inlardagi tovushlarning o‘zaro bir-biriga ta’sirini aniqlaydi, undosh va unli tovushlarni ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. O‘quvchi quyidagicha muhokama yuritadi: – “Vatan” so‘zida ikki bo‘g‘in bor. Birinchi bo‘g‘inga va; ya’ni v, a harflarini yozaman, ikkinchi bo‘g‘inga tan: ya’ni t, a, n harflarini yozaman. O‘quvchi so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, bo‘g‘indagi har bir tovushning o‘rnini, tartibini aniq ko‘z oldiga keltirib, bo‘g‘inlab aytish ko‘nikmasiga ega bo‘lsa, so‘zdagi harflarni tushirib qoldirmay, o‘rnini almashtirmay yoza oladi. Shuning uchun bo‘g‘in ustida ishlashga so‘zni bo‘g‘inlab ko‘chirib yozish, bo‘g‘inlab diktovka bilan yozish (bo‘g‘inlab izohlab yozish) mashqlarini ham kiritish lozim. Ikkinchidan, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish ko‘nikmasi o‘quvchilar uchun so‘zning oldingi qatorga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab to‘g‘ri ko‘chirish uchun zarur. O‘quvchilar “So‘zlar bir yo‘ldan ikkinchi yo‘lga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi” va “Bir harfdan iborat bo‘g‘inni oldingi yo‘lda qoldirib yoki keyingi yo‘lga ko‘chirib bo‘lmaydi” degan asosiy bo‘g‘in ko‘chirish qoidalarini I sinfdayoq o‘rganadilar. Oddiy tuyulgan birinchi qoida ham so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, bo‘g‘in ko‘chirish qoidasiga mos keladigan maktab, Ra’no, singil kabi so‘zlar misolida juda ko‘p mashqlar bilan mustahkamlashni talab etadi. Bolalar, ayniqsa, singil, ko‘ngil, tongi kabi so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lishda qiynaladilar, chunki bu so‘zlarda bitta jarangli undosh tovush ng harf birikmasi bilan ifodalanadi. Bu so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lishda bu ikki harf sing-lim, ko‘ng-lim, tong-gi so‘zlaridagi kabi oldingi bo‘g‘inda qolishi, yoki si-ngil, ko‘-ngil, to-ngi so‘zlaridagi kabi keyingi bo‘g‘inga ko‘chirilishi kerak (Bir tovushni ifodalagan harfni ikkiga bo‘lib bo‘lmaydi). Keyingi qoida esa aka, ota, oila, mudofaa, mutolaa kabi so‘zlar misolida yanada ko‘proq mashq bilan o‘rgatish va mustahkamlashni talab etadi. Bu qoidalar keyingi sinflarda yangi murakkabroq so‘zlar misolida mustahkamlab boriladi. Dasturga ko‘ra, tutuq belgili (ma’no, sun’iy kabi) so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lish va ko‘chirishda tutuq belgisi har doim birinchi bo‘g‘inda bo‘lishi, katta, ikki kabi ikkita bir xil undoshli so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lganda ikkita bir xil undoshning biri oldingi bo‘g‘inda qolishi, ikkinchisi keyingi bo‘g‘inga o‘tishi (kat-ta, ik-ki kabi) o‘quvchilarga 2-sinfdayoq o‘rgatiladi1. 2.2. GRAFIKA (YOZUV) VA GRAFEMALAR. O`ZBEK YOZUVI TARIXIDAN. ALFAVIT Grafika (grekcha grapho – yozmoq degani) tilshunoslikning bir bo’limi bo’lib, unda fonetik-fonologik, leksik va morfologik birliklarni ifodalash uchun qo`llanadigan optik-grafik (ingl. optic – qaraydigan, ko`radigan degani2) belgilar haqida so`z yuritiladi. Bu belgilar grafema deb ataladi. Masalan, fonetik birlik bo`lgan fonemani ifodalash uchun harflardan (a fonemasi uchun a grafemasi olingan va h.), leksik birlik bo`lgan leksemalarni farqlash uchun tutuq belgisidan (sher – hayvon, she’r – adabiy atama, janr turi), morfoloik birlik bo`lgan morfemani ifodalash uchun raqamdan (son turkumiga mansub “olti” so`zini ifodalash uchun “6” raqami olingan) foydalaniladi. Grafemalar quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1 Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangicha tahrirdagi o‘quv dasturi. //“Boshlang‘ich ta’lim”, 2005.– № 5. 26-bet 2 Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр.528. 1. Harflarga asoslangan grafemalar tilda mavjud bo`lgan fonetik- fonologik birliklarni ifodalovchi grafemalardir. Masalan, nodir so`zidagi beshta fonemani ifodalash uchun beshta grafema [n], [o], [d], [i], [r] ishlatiladi. Bunday grafemalar tarkibiga ko`ra bir necha guruhlarga ajraladi. Lotin yozuviga asoslangan yangi o`zbek grafikasidagi grafemalar tarkiban ikki guruhga bo`linadi: 1) monografemalar bir harfdan iborat bo`ladi: a, b, d… 2) digraflar ikki harf qo`shilmasidan iborat: ng, ch, sh. 2. Tinish belgilariga asoslangan grafemalar nutqning mazmuniy tomonini yozuvda ifodalash uchun qo`llanadigan belgilardir. Bu belgilar quyidagi vazifalarni bajarishga mo`ljallangan: 1) muloqot jarayonini yozuvda to`g`ri aks ettiradi: Bahor! (his-hayajon); Bahor? (so`roq). 2) gaplarni tarkib jihatidan farqlashga xizmat qiladi: Karimjon (ega) bugun ham kelmadimi? Karimjon (undalma), bugun ham kelmadimi? 3) uslubiy qulaylikka xizmat qiladi: “Toshkentdan Nukusga qatnaydigan poyezd keldi” deyish o`rniga “Toshkent - Nukus” poyezdi keldi” deb yozilsa, tire tufayli usluban qulay, ixcham bo`ladi. 4) yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi: Agronom? Nima?! - Nosirov shunaqangi qattiq baqirdiki, nazarimda olis- olislardagi tog'lar ham larzaga kelib silkingandek bo'ldi.(X.To`xtaboyev) So`roq va undov belgilarining birga qo`llanishi shu so`z orqali ham so`roq, ham taajjublanish, ham hayajon ifodalanganini aks ettirgan. Shuni aytish joizki, “Grafika” bo`limida tinish belgilari faqat grafemalar sifatida tasnif qilinadi, ularning qo`llanish o`rinlari “Punktuatsiya” bo`limida o`rganiladi. 3. Raqamlarga asoslangan grafemalar miqdor va tartib tushunchalarini yozuvda aks ettirish uchun qo`llanadigan grafemalardir. Hozirgi o`zbek yozuvida ishlatiladigan raqamlar ikki guruhga bo`linadi: 1) arab raqamlari avval Hindistonda yaratilib, keyinchalik buyuk vatandoshimiz Muhammad Xorazmiy xizmatlari tufayli Arabiston, Ispaniya va butun Yevropaga tarqalgan raqamlardir: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 100, 1000, 100000, 1000000, 1000000000 kabi. 2) rim raqamlari eramizdan besh asr oldin etrusk qabilalari tomonidan yaratilgan va qadimgi rimliklar qo`llagan raqamlardir: I (bir), V (besh), X (o'n), L (ellik), C (yuz), D (besh yuz), M (ming). Raqamlarga asoslangan grafemalar asosan matematika faniga tegishli bo`lsa ham, tilga oid leksema va morfemalarni ifodalash uchun xizmat qilganligi tufayli “Grafika” bo`limida ham o`rganiladi. 4. Ramziy belgilarga (simvollarga) asoslangan grafemalar ilm-fan (shu jumladan, tilshunoslikda ham) sohasida qo`llanadigan maxsus belgilar tizimi: 1) matematik faniga oid ramziy belgilar - √ (ildiz), - (ayiruv), + (qo‘shuv), x (ko‘paytiruv), : (bo‘luv), x (iks), (katta), < (kichik) va boshqalar; b) astronomiyaga oid ramziy belgilar - ʘ (Quyosh), ♂ (Mars), ♀ (Venera), ђ (Saturn) va boshqalar; d) tilshunoslikka oid ramziy belgilar - < > (o`tish belgisi), // (ajratish belgisi), : - fonemaning cho`ziqlik belgisi; e) moliyaga oid ramziy belgilar – $ (dollar), € (yevro), £(funt sterling). Kompyuterning yozuv vositasi sifatida qo`llanishi natijasida juda ko`p miqdordagi ramziy belgilar yozuv tizimiga kirib keldi. Bu compyuter bilan ishlaydigan har bir insonga tanishdir, shuning uchun ularning barchasini keltirishga hojat yo`q deb hisoblaymiz. 19-§. Yozuv haqida umumiy ma’lumot Yozuv insoniyat tomonidan qilingan buyuk kashfiyotlardan biridir. U insonga oz fikrini uzoq masofaga va uzoq davrga yetkazishda yordam beradigan qulay vositadir. Demak, yozuv insonning ma’lum axborotni zamon va makon ichida bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga yetkazish zaruriyatidan kelib chiqqan. Albatta, yozuv birdaniga paydo bo`lgan emas. Dastlabki “maktub”lar hozirgi yozuvdan juda katta farq qilgan. Buyuk bobokalonimiz, g`azal mulkining sultoni Alisher Navoiy o`zining “Saddi Iskandariy” dostonida ana shunday “maktub”lardan biri haqida hikoya qiladi. Eron shohi Doro Iskandarga o`z elchisi orqali uchta narsa: chavgon tayog`i, koptok va bir idishda kunjut donalarini jo`natadi. Bunda chavgon tayog`i va koptokning ma’nosi: “Sen, Iskandar , hali men bilan jang qilishga yoshlik qilasan, yaxshisi, chavgon (hozirgi chim ustidagi xokkeyga o`xshagan o`yin) o`ynab yuraver”. Idishdagi kunjutning ma’nosi: “Mening qo`shinim shu idishdagi kunjut donalaridek son-sanoqsiz, sen unga bas kelolmaysan”. Iskandar esa bularni boshqacha talqin qiladi: “Koptok - yer shari va u mening qo`limda”. Iskandar, shunday deya, bir necha tovuq keltirishni buyuradi va ular kunjut donalarini bitta qo`ymay yeb tugatishadi. Ma’nosi: “Mening qo`shinim senikini bitta qoldirmay qirib tashlaydi”. Bu yerda har bir narsa ramziy ma’noga ega: koptok va chavgon – o`yin yoki koptok – yer shari; kunjut donalari – askarlar va h. Ba’zan narsalar ramziy ma’no ifodalamasdan, shartli belgi vazifasini bajargan. 7-rasmda peruliklarning kipu nomli xati, 8-rasmda esa irokez qabilasining vampum nomli yozuvlari ana shunga misol bo`la oladi: 7-rasm. Peruliklarning kipu yozuvi. 8-rasm. Irokezlarning vampum yozuvi. Yozuvning turlari Yozuvni taraqqiyot bosqichlari bo`yicha to`rtta turga ajratsa bo`ladi. Bular quyidagilardir: 1. Piktografik yozuv Piktografik (lot. pictus – chizilgan va yunon. grapho – yozaman)3 yozuv rasmlarga asoslangan yozuv turidir va uning birliklariga piktogramma deyiladi. Bu yozuv namunalari quyidagi rasmlarda berilgan: 9- rasm. Piktogramma. Eskimos-ovchining “kundaligi”. Mazmuni: “Odam ovga chiqqan, hayvon terisini qo`lga kiritgan, keyin yana bittasini topgan, morj ovlagan, boshqa ovchi bilan qayiqda suzgan, tunni o`tkazgan”. 10- rasm. Piktogramma. Hindularning prezidentga “arznomasi”. Mazmuni: “Turna, Uchta suvsar, Ayiq, Dengiz odami va Dengiz mushugi qabilalari yagona qalb jo`shqinligi ila Turna qabilasi boshlig`iga ko`llar hududiga ko`chib o`tishga ruxsat berish haqida prezidentdan iltimos qilishni topshiradi”. Ikkinchi piktogrammani o`qish qiyinroq, chunki unda “yagona qalb jo`shqinligi ila”, “prezidentdan iltimos qilishni” kabi mavhum tushunchalar ham berilgan. Piktografik yozuv quyidagi xususiyatlarga ega: 1) piktogrammalarda hayotiy vaziyatlarni (ov, safar) aks ettiruvchi rasmlar ifodalanadi; 3 М.Ирисқулов. Тилшуносликка кириш. “Ўқитувчи” нашриёти, -Т,: 1992, 218-бет