Fosfororganikalıq birikpeler (FOB) Reje: 1. Ximiyalıq preparatlar toparınıń ulıwma qásiyetleri. 2. Fosfororganikalıq pesticidlerdiń tásir etiw mexanizmi. 3. Qollanıw múddetleri hám usılları. Pestitsidlerdi klassifikatsiyalawda ja`nliklerdin` (nasekoma) awıl xojalıg`ı eginlerine zıyan beretug`ın tu`rlerine qarsı qollanılatug`ın preapatlardı insektitsitler, kenelerge qarsı isletiletug`ın tu`rlerine akaratsidler, sonday-aq shırınjalarg`a qarsı qollanılatug`ın preparatlarg`a afitsidler dep atalatug`ınlıg`ın tolıq bilemiz. Preparatlardın` ta`sir etiw mexanizmlerine baylanıslı ruxsat etilgen tu`rleri qollanıw waqtına, mug`darına, biologiyalıq organizmlerdin` fazalarına baylanıslı ta`sir etiw da`rejesi belgilenedi. Insektitsidler toparına kiretug`ın pestitsidlerdin` ta`sir etiwshi zatları ja`nliklerden kemiriwshi sovkalarg`a, g`awasha sovkası, karadrina, fitonomus qon`ızı, aq qanat, kenelerge, kapusta mo`line, qawın shıbınına qarsı ta`sir etedi. Bunday insektitsidlerden bizin` jag`dayımızda en` ko`p qolllanılatug`ın tu`rlerine avaunt, 15 % s.k. (ta`sir etiwshi zatı indoksakarb), applaud, 25 % a.p. (buprofezin), benzofosfat, 30 % a.p., zolon 35 % k.e., fozalon (fozalon) , Bi -58, 40 % k.e (dimtetoat), buldok, 25 % k.e. (beta tsiflutrin), detsis, 25 % k.e. (deltametrin), karate, 5 % k.e. (lyambdatsigalotrin), karboros, 50 % k.e., fufanon, 57 % k.e.(malation), konfidor, 20 % k.e. (imidakloprid), nurell-D, 55 % k.e. (tsipermetrin+ xlorprifos), sumi-alfa, 5 % k.e. (esfenvalerat), tsiraks 25 % k.e. (tsipermetrin) h.t.b. atap o`tiw mu`mkin. Preparatlardın` ko`pshiligi insektitsidlik qa`siyetlerinen tısqarı bir waqıtta afitsidler bolıp esaplanadı. Zıyankeslerdin`, olar zıyan keltiretug`ın o`simliklerinin` tu`rlerine baylanıslı ha`r qıylı mug`darları qollanıladı. Pestitsidlerdi qollanılatug`ın ob`ektlerine baylanıslı arnawlı akaratsidler ha`m insektoakaratsidler bolıp bo`linedi. Quramındag`ı ta`sir etiwshi zatı kenelerge ta`sir etetug`ın arnawlı akaritsidlerden o`rmekshi kene, tomattın zan kenesine, miywelerde ushırasatug`ın ha`r qıylı kenelerge qarsı to`mendegi preparatlar ken` qollanıladı. Rogor-S, 40 % k.e. (dimetoat), vertimek, 18 % k.e. (abamektin), grizli, 36 % k.e. (xlorfenopir), zum, 10 % k.e. (etoksazol), mitak, 20 % k.e. (amitrats), nissoran, 5 % k.e. (geksitiazoks), omayt, 57 % k.e., uzmayt, 30 % s.p. (propargit), segra, 80 % s.p. (sera), h.t.b . payda bolg`an keselliklerge qarsı qollanılıp kiyatır. Ko`rsetilgenlerden ayırımları (Bi -58, benzofosfat, nurell-D h.t.b.) insektoakaratsidlik qa`siyetine iye pestitsidler esaplanıp, bir waqıtta ja`nliklerdin`, kenelerdin` zıyanlı tu`rlerine ku`shli ta`sir etedi.. Pestitsidlerdin` joqarıdag`ı qoyılg`an talaplar tiykarında, na`tiyjeli qollanıw ushın olardın` ximiyalıq quramın esapqa alıw za`ru`r. Bizin` jag`dayımızda organik zatlardan alıng`an xlororganik, fosfororganik insektoakaritsidler ximiyalıq gu`res ilajının` rawajlanıw etapları boyınsha ken` tu`rde qollanılıp kiyatır. Fosfororganik (bazudin, dursban, karbofos, fosfamid, fozalon, mitaq, neoron, omayt h.t.b.) preparatlar fosfat, pirofosfat ha`m tiofosfat kislotalarının` quramalı efirleri yaki amidlerinen turadı. Insektoakaritsidlik qa`siyetlerine iye bolıp ta`sir etiw arqalı ken`, tez tarqalıp zıyansız zatqa aylanadı. Ko`pshiligi sistemlı ta`sir etkenlikten paydalı entomofaglardı kemirek zıyanlaydı. Organizmde toplanıw qa`siyeti kemirek, sarıplanıw mug`darı azıraq, kemshilik tamanı ıssı qanlı haywanlarg`a, adamg`a ku`shli ta`sir etedi, zıyankeslerde shıdamlı populyatsiyası tez payda bolg`an. Sonlıqtanda bul toparg`a kiretug`ın preparatlardın` biologiyalıq paydalılıg`ı pa`seyip atırg`anlıg`ı baqlanbaqta. Pestitsidlerden eritpe tayarlaw ushın olardın` tu`rlerine, ta`sir etiwshi zatlarına, isletiw usıllarına ha`m apparaturalarg`a baylanıslı ha`r qıylı usıllar isletiledi. En` ko`p qollanılatugın usıl suwda eritip bu`rkiw jolı menen isletiw. Kerekli mug`darı o`lshep alınıp az mug`dardag`ı suwg`a eritiledi (karbofostan gektarın 1 litr isletiw kerek bolsa, 1 litr preparat 5 litr suwg`a aralastırılıp eritiledi). Eritpe OVX-28 agregatı ja`rdeminde sebiletug`ın bolsa, arnawlı ıdıstag`ı 200-300 litr suwg`a qosılıp aralastırıladı ha`m ku`shli ventilyator arqalı samal ja`rdeminde mayda tamshılarg`a aylandırılıp o`simliklerge bu`rkiledi. Aerozol xalına keltiriw ushın az mug`dardag`ı suwg`a (1 litrden 50 litrge deyin) eritilip arnawlı u`skene ja`rdeminde mayda tamshılarg`a aylandırıp sebiledi. Aralasıwshı parashok halındag`ı pestitsidler suwda ha`m shan` halına keltirilip hawag`a, topıraqqa isletiledi. Insektoakaratsidlerdi qollanıwdın` o`zine ta`n ayırmashılıg`ın esapqa alıp biologiyalıq ha`m zıyanlı ob`ektlerdin` tu`rlerine baylanıslı qollanıw usılların tan`lap alınadı. Jabıq orınlardag`ı zıyankeslerge karsı insektoakaritsidler eki maqsette qollanıladı : Birinshisi awıl xojalıg`ı eginleri tuxımları, o`nimleri saqlanıp atırg`an skladlardı zıyansızlandırıw (dezinfektsiya). O`nim alıp kelmesten aldın profilaktika maqsetinde insektoakaratsidlerdi suwda eritip ku`shli basım astında diywallar, basqa a`sbap-u`skeneler tolıq juwıladı. Sonday-aq ayırım da`nekerlengen tu`rleri (sera) sklad ishinde jag`ılıp dem alıw jolların zıyanlaytug`ın gaz bo`lip shıg`arıladı. Usıl skladlarg`a tuxım ha`m basqada azıqlık zatlardı alıp kelgennen keyinde ko`plep qollanıladı. Zıyankeslerge qarsı insektoakaritsidlerdi qollanıwdag`ı ko`birek islenetug`ın usıl ıssıxanalarda o`siriletug`ın o`simliklerdin` zıyankeslerine qarsı qollanıw. Zıyankeslerdin` tiykarg`ı bo`legi o`simliklerde, topıraqta jaylasatug`ınlıg`ın esapqa alıp olarg`a qarsı eritpeler tayarlanıp isletiledi. Topıraqta jasawshı xrushlar, kemiriwshi sovka qurtlarına qarsı insektitsidler aldamshı jem iretinde azıqlıq zatlarına aralastırlıp yaki suwg`a eritilip topıraqqa shashılıp aralastırıladı. O`simlikler ko`gerip shıqqannan baslap isletiletug`ın preparatlardan eritpe tayarlaw jasıl denesinin` jag`daylarına baylanıslı ha`r qıylı mug`darda boladı. Da`slepki fazalarında gektarına 200-300 litr suwg`a, o`nim pisiwden aldın yaki jasıl denesi artqannan keyin 400-600 l., ha`tte 1000 litr suwg`a eritip isletiledi. Jabıq orınlardag`ı isletiw o`zgeshelikleri sonnan ibarat preparattın` qollanıw mug`darı joqarı (eki-u`sh ma`rte zıyat) bolıp, ortalıqtag`ı qolaysızlıqlardı esapqa alıp ko`binshe qolda alıp ju`riletug`ın burkkshiler ja`rdeminde isletiledi. Insektoakaritsidlerdi ashıq hawada isletiw o`simlik tu`rine, zıyanlı ob`ektlerge baylanıslı tu`rlishe usıllardı a`melge asırıladı. Birinshi usıl topıraqtag`ı zıyankeslerge qarsı aldamshı jemler tayarlanadı. Bul ushın gu`njara 50 kg alınıp, insektitsidler menen da`rilenip atızg`a shashıladı. Sonday-aq aralasıwshı parashoklar tu`rinde shıg`arılg`anları topıraqqa aralastırıladı. Bul usıl a`tirapqa ko`birek zıyanlı ta`sir etetug`ınlıg`ın esapqa alıp o`ndiristen shıg`arılıp, az mug`darda qollanılmaqta. Vegetatsiya da`wirinde zıyankeslerge insektoakaritsidlerdi qollanıw en` ko`birek mug`darda suwda eritiw arqalı a`melge asırıladı. Bul ushın insektoakaritsidlerdin` tu`rleri, kerekli mug`darı alınıp kishi ko`lemli suwda eritip son`ınan agregatlarg`a quyıladı. Paxta, biyday, salı, ovosh- palız, ot-jemlik, ha`m basqa eginlerdin` zıyankeslerine qarsı gektarına 200-400 litr suwg`a eritilip arnawlı burkkishler ja`rdeminde isletiledi. Sorawlar: - Insektitsidlerdin` tu`rlerin atap o`tin`? - Akaratsidler olardın` ayırmashılıq tamanları? - Fosfororganikalıq insektoakaritsidlerdi qollanıwdı ko`rsetin`? - Vegetatsiya da`wirinde qollanıw usılları, tu`rleri, abzallıqların ko`rsetin`?