FOYDALI QAZILMALARNI YER OSTI USULIDA QAZIB OLISH IMKONIYATLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

825,8 KB


FOYDALI QAZILMALARNI YER OSTI USULIDA QAZIB OLISH IMKONIYATLARI FOYDALI QAZILMALARNI YER OSTI USULIDA QAZIB OLISH IMKONIYATLARI 2 MUNDARIJA I. KIRISH……………………………………………………………....3 II. ASOSIY QISM……………………………………………………....4 1. Kon lahimlari haqida ma’lumot………………………………..4 2. Mustahkamlash materiallari………………………………...…10 3. Kon bosimini boshqarish…………………………………...….18 4. Kon lahimlarini shamollatish va ularning qo’llanishi…………20 III. Xulosa …………………………………………………………....….22 IV. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………23 2 MUNDARIJA I. KIRISH……………………………………………………………....3 II. ASOSIY QISM……………………………………………………....4 1. Kon lahimlari haqida ma’lumot………………………………..4 2. Mustahkamlash materiallari………………………………...…10 3. Kon bosimini boshqarish…………………………………...….18 4. Kon lahimlarini shamollatish va ularning qo’llanishi…………20 III. Xulosa …………………………………………………………....….22 IV. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………23 3 I. KIRISH Konchilik insoniyat faoliyatining asosiy koʻrinishlaridan biri boʻlib, hayot darajasi va ishlab chiqarishning oʻsishini ta'minlaydi. Kon ishlari sanoatning yetakchi tarmog'i sifatida konlarni izlab topish, ularni qazib chiqarish qazib olingan xomashyoni dastlabki qayta ishlash, konchilik korxonalarini qurish va turli vazifalarni bajarishga mo'ljallangan yerosti inshootlarini barpo etish kabilarni oʻz ichiga oladi. Foydali qazilma konlarini yerosti, ochiq, geotexnologik va boshqa usullarda qazib chiqarish tamoyillarini oʻzlashtirish mazkur fanning asosiy vazifasi hisoblanadi. Konchilik sanoati kon ishlari tarkibini tashkil qiluvchi boʻgʻin sifatida foydali qazilma konlarini qazib olish va dastlabki boyitish ishlarini amalga oshiradi hamda mamlakat xalq xoʻjaligiga yoqilgʻi (koʻmir, yonuvchi slaneslar, torf, neft, tabiiy gaz), qora, rangli, siyrak va radioaktif metall rudalari , kon kimyo xom - ashyolari , qurilish materiallari va boshqa xomashyolarni yetkazib beradi Yuqorida sanab oʻtilgan xomashyo va minerallarni dunyo miqyosida qazib chiqarish ekspertlar hisobi boʻyicha 160-180 mlrd. t kon massasini tashkil qiladi . Hozirgi vaqtda har yili yerostidan 8 mlrd. t yoqilgʻi 570 mln. t qora metall rudasi , 170 mln. t rangli metall rudasi 620 mln. t industrial mineral xomashyo qazib olinmoqda Biroq zamonaviy texnika va texnologiya qazib olingan kon massasining atigi 3-5 % idangina foydalanishni ta'minlamoq da , xolos. Qolgan 95-97 % i sanoat chiqindisi hisoblanadi Konchilik sanoatining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyoti mudofaa quvvati va mustaqilligini mustah-kamlashda muhim ahamiyatga egadir. Oʻzbekiston Respublikasi konchilik sanoati bo'yicha rivojlangan mamlakatlar qatorida yetakchi o'rinlarda turadi 3 I. KIRISH Konchilik insoniyat faoliyatining asosiy koʻrinishlaridan biri boʻlib, hayot darajasi va ishlab chiqarishning oʻsishini ta'minlaydi. Kon ishlari sanoatning yetakchi tarmog'i sifatida konlarni izlab topish, ularni qazib chiqarish qazib olingan xomashyoni dastlabki qayta ishlash, konchilik korxonalarini qurish va turli vazifalarni bajarishga mo'ljallangan yerosti inshootlarini barpo etish kabilarni oʻz ichiga oladi. Foydali qazilma konlarini yerosti, ochiq, geotexnologik va boshqa usullarda qazib chiqarish tamoyillarini oʻzlashtirish mazkur fanning asosiy vazifasi hisoblanadi. Konchilik sanoati kon ishlari tarkibini tashkil qiluvchi boʻgʻin sifatida foydali qazilma konlarini qazib olish va dastlabki boyitish ishlarini amalga oshiradi hamda mamlakat xalq xoʻjaligiga yoqilgʻi (koʻmir, yonuvchi slaneslar, torf, neft, tabiiy gaz), qora, rangli, siyrak va radioaktif metall rudalari , kon kimyo xom - ashyolari , qurilish materiallari va boshqa xomashyolarni yetkazib beradi Yuqorida sanab oʻtilgan xomashyo va minerallarni dunyo miqyosida qazib chiqarish ekspertlar hisobi boʻyicha 160-180 mlrd. t kon massasini tashkil qiladi . Hozirgi vaqtda har yili yerostidan 8 mlrd. t yoqilgʻi 570 mln. t qora metall rudasi , 170 mln. t rangli metall rudasi 620 mln. t industrial mineral xomashyo qazib olinmoqda Biroq zamonaviy texnika va texnologiya qazib olingan kon massasining atigi 3-5 % idangina foydalanishni ta'minlamoq da , xolos. Qolgan 95-97 % i sanoat chiqindisi hisoblanadi Konchilik sanoatining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyoti mudofaa quvvati va mustaqilligini mustah-kamlashda muhim ahamiyatga egadir. Oʻzbekiston Respublikasi konchilik sanoati bo'yicha rivojlangan mamlakatlar qatorida yetakchi o'rinlarda turadi 4 II. Asosiy qism Kon lahimlari haqida ma’lumot Foydali qazilmalardan turli maqsadlarda foydalanish faqat ularni massivdan ajratib olib, yer yuziga chiqarib berilgandan so’nggina amalga oshirilishi mumkin. Foydali qazilmalarni qazishga tayorlash, massivdan ajratib olish, tashish, yer yuziga chiqarish va boshqa jarayonlar bilan bog’liq ishlar majmuyi kon ishlari deyiladi. Yer qobig’ida kon ishlarini olib boorish natijasida foydali qazilma tanasi va kon jinslari orasida sun’iy bo’shliqlar hosil bo’ladi. Bu bo’shliqlar kon lahimlari deyiladi. Kon lahimlari bajaradigan vazifasiga koʻra oʻrganish va kon qazish (ekspluatatsion) lahimlariga ajratiladi . Konlarni qazib chiqarish 3 ta bosqichda amalga oshiriladi : konni ochish , shaxta maydonini qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish . Shunga ko'ra ekspluatatsion kon lahimlari ham uchga, ya'ni kapital (kon ochuvchi), kon tayyorlov ( zaxiraning bir qismini qazishga tayyorlovchi ) va qazish (foydali qazilmani bevosita qazib olishga tegishli ) lahimlariga boʻlinadi . O'tilgan joyga nisbatan kon lahimlari ochiq va yerosti kon lahimlariga ajraladi . Ochiq kon lahimlari yer yuzida , yerosti lahimlari esa , kon jinslari orasida barpo etiladi. Yer qobig'ida joylashishi bo'yicha kon lahimlari vertikal , gorizontal va qiya bo'lishi mumkin . Ular bevosita yer yuzi bilan tutashgan va tutashmagan bo'lishi 4 II. Asosiy qism Kon lahimlari haqida ma’lumot Foydali qazilmalardan turli maqsadlarda foydalanish faqat ularni massivdan ajratib olib, yer yuziga chiqarib berilgandan so’nggina amalga oshirilishi mumkin. Foydali qazilmalarni qazishga tayorlash, massivdan ajratib olish, tashish, yer yuziga chiqarish va boshqa jarayonlar bilan bog’liq ishlar majmuyi kon ishlari deyiladi. Yer qobig’ida kon ishlarini olib boorish natijasida foydali qazilma tanasi va kon jinslari orasida sun’iy bo’shliqlar hosil bo’ladi. Bu bo’shliqlar kon lahimlari deyiladi. Kon lahimlari bajaradigan vazifasiga koʻra oʻrganish va kon qazish (ekspluatatsion) lahimlariga ajratiladi . Konlarni qazib chiqarish 3 ta bosqichda amalga oshiriladi : konni ochish , shaxta maydonini qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish . Shunga ko'ra ekspluatatsion kon lahimlari ham uchga, ya'ni kapital (kon ochuvchi), kon tayyorlov ( zaxiraning bir qismini qazishga tayyorlovchi ) va qazish (foydali qazilmani bevosita qazib olishga tegishli ) lahimlariga boʻlinadi . O'tilgan joyga nisbatan kon lahimlari ochiq va yerosti kon lahimlariga ajraladi . Ochiq kon lahimlari yer yuzida , yerosti lahimlari esa , kon jinslari orasida barpo etiladi. Yer qobig'ida joylashishi bo'yicha kon lahimlari vertikal , gorizontal va qiya bo'lishi mumkin . Ular bevosita yer yuzi bilan tutashgan va tutashmagan bo'lishi 5 mumkin (1.6 - rasm) . Vertikal kon lahimlari Vertikal kon lahimlari stvollar, gezenklar, ko’r stvollar, rudatushirgichlardan tashkil topgan bo’lib ularning ayrimlari yer yuzi bilan bevosita tutashgan va ayrimlari tutashmagan bo’ladi. Vertikal stvol – bevosita yer yuzi bilan tutashadigan va konni ochish uchun oʻtiladigan kon lahimi . Stvollar bosh va yordamchi boʻlishi mumkin . Bosh shaxtadan ( rudnikdan ) qazib olingan foydali qazilmani yer yuziga chiqarib berishga xizmat qiladi . Yordamchi stvol esa , odamlar , materiallarni , uskunalarni shaxtaga tushirish va yer yuziga ko'tarish , shaxtani shamollatish kabi ishlarni bajarishga xizmat qiladi . Stvolning yer yuzi bilan tutashgan joyini stvol og'zi va uning stvol atrof inshootlari gorizontidan pastki qismini zumf deyiladi . 5 mumkin (1.6 - rasm) . Vertikal kon lahimlari Vertikal kon lahimlari stvollar, gezenklar, ko’r stvollar, rudatushirgichlardan tashkil topgan bo’lib ularning ayrimlari yer yuzi bilan bevosita tutashgan va ayrimlari tutashmagan bo’ladi. Vertikal stvol – bevosita yer yuzi bilan tutashadigan va konni ochish uchun oʻtiladigan kon lahimi . Stvollar bosh va yordamchi boʻlishi mumkin . Bosh shaxtadan ( rudnikdan ) qazib olingan foydali qazilmani yer yuziga chiqarib berishga xizmat qiladi . Yordamchi stvol esa , odamlar , materiallarni , uskunalarni shaxtaga tushirish va yer yuziga ko'tarish , shaxtani shamollatish kabi ishlarni bajarishga xizmat qiladi . Stvolning yer yuzi bilan tutashgan joyini stvol og'zi va uning stvol atrof inshootlari gorizontidan pastki qismini zumf deyiladi . 6 Vertikal stvollar aylana , to'g'ri to'rtburchak yoki ellips simon , ko'ndalang kesim yuzali boʻlishi mumkin . Ko'r stvol - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan , yuk larni pastki gorizontdan yuqori gorizontga ko'tarish uchun xizmat qiladigan vertikal kon lahimi . Koʻr stvollar bosh stvol orqali ochilgan soʻnggi gorizontdan pastda joylashgan foydali qazilmani ochish uchun barpo etiladi . Gezenk - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan , foydali qazilma va boshqa yuklarni oʻz ogʻirlik kuchi ta'sirida yuqo ridan pastga tushirishga xizmat qiladigan vertikal kon lahimi . Shurf - yer yuzi bilan bevosita tutashadigan , uncha chuqur boʻlmagan va kichik ko'ndalang kesim yuzasiga ega boʻlgan vertikal kon lahimi . Shurflar konlarni oʻrganish , shaxta va rudniklarni shamollatish , materiallarni shaxta ichiga tushirish kabi ishlarni amalga oshirishga xizmat qiladi . Rudatushirgich – yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan yoki tutashadigan , kichik ko'ndalang kesim yuzasiga ega boʻlgan va yuqori gorizontdan pastki gorizontga qazib olingan rudani oʻz og'irlik kuchi ta'sirida tushirishga xizmat qiladigan vertikal kon lahimi ( ayrim hollarda qiya boʻlishi ham mumkin ) . Agar foydali qazilma koni faqat yerosti usulida qazib olinadigan boʻlsa , rudatushirgich yer yuzi bilan tutashmaydi . Konning yuqori qismi ochiq usulda , pastki gorizontlari yerosti usulida qazib olinadigan hollarda rudatushirgich yer yuzi bilan ochiq kon lahimlari orqali tutashadi . Gorizontal kon lahimlari Shtolnyalar kvershlaglar , shtreklar , proseklar , ortlar va tonnellar gorizontal kon lahimlari boʻlib , ularning ba'zilari konni ochuvchi , ba'zilari esa , konni qazishga tayyorlovchi lahimlar hisoblanadi . Shtolnya - bevosita yer yuzi bilan tutashadigan gorizontal kon lahimi . Shtolnya konlari oʻrganish yoki foydali qazilma yotqizigʻini ochish maqsadida barpo etiladi . 6 Vertikal stvollar aylana , to'g'ri to'rtburchak yoki ellips simon , ko'ndalang kesim yuzali boʻlishi mumkin . Ko'r stvol - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan , yuk larni pastki gorizontdan yuqori gorizontga ko'tarish uchun xizmat qiladigan vertikal kon lahimi . Koʻr stvollar bosh stvol orqali ochilgan soʻnggi gorizontdan pastda joylashgan foydali qazilmani ochish uchun barpo etiladi . Gezenk - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan , foydali qazilma va boshqa yuklarni oʻz ogʻirlik kuchi ta'sirida yuqo ridan pastga tushirishga xizmat qiladigan vertikal kon lahimi . Shurf - yer yuzi bilan bevosita tutashadigan , uncha chuqur boʻlmagan va kichik ko'ndalang kesim yuzasiga ega boʻlgan vertikal kon lahimi . Shurflar konlarni oʻrganish , shaxta va rudniklarni shamollatish , materiallarni shaxta ichiga tushirish kabi ishlarni amalga oshirishga xizmat qiladi . Rudatushirgich – yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan yoki tutashadigan , kichik ko'ndalang kesim yuzasiga ega boʻlgan va yuqori gorizontdan pastki gorizontga qazib olingan rudani oʻz og'irlik kuchi ta'sirida tushirishga xizmat qiladigan vertikal kon lahimi ( ayrim hollarda qiya boʻlishi ham mumkin ) . Agar foydali qazilma koni faqat yerosti usulida qazib olinadigan boʻlsa , rudatushirgich yer yuzi bilan tutashmaydi . Konning yuqori qismi ochiq usulda , pastki gorizontlari yerosti usulida qazib olinadigan hollarda rudatushirgich yer yuzi bilan ochiq kon lahimlari orqali tutashadi . Gorizontal kon lahimlari Shtolnyalar kvershlaglar , shtreklar , proseklar , ortlar va tonnellar gorizontal kon lahimlari boʻlib , ularning ba'zilari konni ochuvchi , ba'zilari esa , konni qazishga tayyorlovchi lahimlar hisoblanadi . Shtolnya - bevosita yer yuzi bilan tutashadigan gorizontal kon lahimi . Shtolnya konlari oʻrganish yoki foydali qazilma yotqizigʻini ochish maqsadida barpo etiladi . 7 Tonnel - har ikki tomoni yer yuzi bilan bevosita tutasha digan yerosti gorizontal kon lahimi bo'lib , asosan , transport ishlarini bajarishga xizmat qiladi . Kvershlag – kon yotqiziqlari cho’ziqligiga perpendikulyar o’tkaziladigan yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gorizontal kon lahimi. Kvershlaglar, odatda, ochuvchi kon lahimlari sirasiga kiradi va qazib olingan foydali qazilmalarni, materiallarni, ishchilarni, uskunalarni tashish bilan bir qatorda shaxtani shamollatish ishlariga xizmat qiladi. Shtrek - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gori zontal kon lahimi boʻlib , shaxta maydonidagi foydali qazilma zaxirasining bir qismini qazishga tayyorlash uchun barpo etiladi . Shtreklar kon yotqizig'i qiya joylashgan boʻlsa , u holda faqat yotqiziq ( qatlam ) cho'ziqligi bo‘yicha , gorizontal joylashgan bo'lsa , istalgan yo'nalishda o'tilishi mumkin . Shtreklar bajara digan vazifalariga ko'ra bosh , oraliq , tashish , shamollatish , konveyer va boshqa nomlar bilan yuritiladi . Prosek - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan , shtrekka parallel o'tiladigan gorizontal kon lahimi . Prosek shtrekni shamollatish va kesma ishlarini bajarish maqsadida o'tiladi . Ort - qalin ko'mir qatlamlari yoki ruda yotqiziqlarining gorizontal qalinligi bo'yicha o'tiladigan gorizontal kon lahimi . Tutashtirma bir - biriga yaqin joylashgan qiya lahimlarni o'zaro tutashtiruvchi gorizontal kon lahimi . Gorizontal kon lahimlarining ko'ndalang kesim yuzasi to'g'ri to'rtburchak , trapetsiyasimon , qiyiq burchakli , gumbaz simon aylana va boshqa shakllarda bo'lishi mumkin. 7 Tonnel - har ikki tomoni yer yuzi bilan bevosita tutasha digan yerosti gorizontal kon lahimi bo'lib , asosan , transport ishlarini bajarishga xizmat qiladi . Kvershlag – kon yotqiziqlari cho’ziqligiga perpendikulyar o’tkaziladigan yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gorizontal kon lahimi. Kvershlaglar, odatda, ochuvchi kon lahimlari sirasiga kiradi va qazib olingan foydali qazilmalarni, materiallarni, ishchilarni, uskunalarni tashish bilan bir qatorda shaxtani shamollatish ishlariga xizmat qiladi. Shtrek - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gori zontal kon lahimi boʻlib , shaxta maydonidagi foydali qazilma zaxirasining bir qismini qazishga tayyorlash uchun barpo etiladi . Shtreklar kon yotqizig'i qiya joylashgan boʻlsa , u holda faqat yotqiziq ( qatlam ) cho'ziqligi bo‘yicha , gorizontal joylashgan bo'lsa , istalgan yo'nalishda o'tilishi mumkin . Shtreklar bajara digan vazifalariga ko'ra bosh , oraliq , tashish , shamollatish , konveyer va boshqa nomlar bilan yuritiladi . Prosek - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan , shtrekka parallel o'tiladigan gorizontal kon lahimi . Prosek shtrekni shamollatish va kesma ishlarini bajarish maqsadida o'tiladi . Ort - qalin ko'mir qatlamlari yoki ruda yotqiziqlarining gorizontal qalinligi bo'yicha o'tiladigan gorizontal kon lahimi . Tutashtirma bir - biriga yaqin joylashgan qiya lahimlarni o'zaro tutashtiruvchi gorizontal kon lahimi . Gorizontal kon lahimlarining ko'ndalang kesim yuzasi to'g'ri to'rtburchak , trapetsiyasimon , qiyiq burchakli , gumbaz simon aylana va boshqa shakllarda bo'lishi mumkin. 8 Qiya kon lahimlari Qiya kon lahimlari bevosita yer yuzi bilan tutashishi yoki tutashmasligi mumkin. Bevosita yer yuzi bilan tutashadigan qiya konlarni qiya shurf , qiya stvol , qiya shtolnya kabi lahimlar tashkil qiladi . Bu qiya lahimlar konni ochuvchi kapital lahimlar boʻlib , konni ochuvchi vertikal lahimlar orqali bajariladigan barcha ishlarni amalga oshiradi . Bremsberglar , uklonlar , sirpanmalar , yo‘laklar va pechlar yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan qiya kon lahimlaridir. Bremsberg - mexanik qurilmalar yordamida yuqori gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani pastki gorizontga tushirishga xizmat qiladi . Uklon - pastki gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani yuqori gorizontga mexanik uskunalar yordamida chiqarib berishga xizmat qiladi. Sirpanma (skat) - yuqori gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani pastki gorizontga oʻz og'irlik kuchi ta'sirida tushi rishga xizmat qiladi . Yo'lak - bremsberg yoki uklonning bir tomoni yoki har ikki tomonidan ularga parallel o'tiladigan qiya kon lahimi. Yo'laklar odamlar yurishi , materiallarni tashish , shaxtani sha mollatish va boshqa yordamchi ishlarni bajarishga xizmat qiladi . Pech - odatda, foydali qazilma qatlami bo'ylab uning qalinligi orasidan o'tadi . Ular odamlar yurishi , uskuna va materiallarni tashish va boshqa yordamchi ishlar uchun xizmat qiladi . Ko'tarilma - qiya ( ayrim hollarda vertikal ) kon lahimi bo'lib , asosan , ruda va boshqa yuklarni yuqo qiladi . ridan pastga o'z og'irlik kuchi ta'sirida tashishga xizmat qiladi. 8 Qiya kon lahimlari Qiya kon lahimlari bevosita yer yuzi bilan tutashishi yoki tutashmasligi mumkin. Bevosita yer yuzi bilan tutashadigan qiya konlarni qiya shurf , qiya stvol , qiya shtolnya kabi lahimlar tashkil qiladi . Bu qiya lahimlar konni ochuvchi kapital lahimlar boʻlib , konni ochuvchi vertikal lahimlar orqali bajariladigan barcha ishlarni amalga oshiradi . Bremsberglar , uklonlar , sirpanmalar , yo‘laklar va pechlar yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan qiya kon lahimlaridir. Bremsberg - mexanik qurilmalar yordamida yuqori gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani pastki gorizontga tushirishga xizmat qiladi . Uklon - pastki gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani yuqori gorizontga mexanik uskunalar yordamida chiqarib berishga xizmat qiladi. Sirpanma (skat) - yuqori gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani pastki gorizontga oʻz og'irlik kuchi ta'sirida tushi rishga xizmat qiladi . Yo'lak - bremsberg yoki uklonning bir tomoni yoki har ikki tomonidan ularga parallel o'tiladigan qiya kon lahimi. Yo'laklar odamlar yurishi , materiallarni tashish , shaxtani sha mollatish va boshqa yordamchi ishlarni bajarishga xizmat qiladi . Pech - odatda, foydali qazilma qatlami bo'ylab uning qalinligi orasidan o'tadi . Ular odamlar yurishi , uskuna va materiallarni tashish va boshqa yordamchi ishlar uchun xizmat qiladi . Ko'tarilma - qiya ( ayrim hollarda vertikal ) kon lahimi bo'lib , asosan , ruda va boshqa yuklarni yuqo qiladi . ridan pastga o'z og'irlik kuchi ta'sirida tashishga xizmat qiladi. 9 Kamera va qazish lahimlari Ko'ndalang kesim nisbatan uncha uzun boʻlmagan kon lahimlari kamera deb yuritiladi. Kameralar, odatda, stvol atrofida barpo etiladi. Shu sababli kameralar majmuyi stvol atrof inshootlari (qoʻrasi) deyiladi . Shaxta va rudniklarda kameralarga suv chiqarish quril malari , elektrovoz va vagonchalar deposi , yerosti elektr podstansiyasi , tibbiy punkt kabi xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalar joylashtiriladi. Bevosita foydali qazilma yotqizig'ini qazib olish uchun barpo etiladigan kon lahimlari qazish lahimlari deyiladi . Qazish lahimlarining yuzasi kavjoy ( zaboy ) deb ataladi . Koʻmir shaxtalarida kavjoy katta uzunlikka ega bo'lsa , uni lava deb ham yuritiladi . Qazish ishlariga mo’ljallangan burg’i-duduqlar (skvajinalar) va kameralar ham qazish lahimlari hisoblanadi. 9 Kamera va qazish lahimlari Ko'ndalang kesim nisbatan uncha uzun boʻlmagan kon lahimlari kamera deb yuritiladi. Kameralar, odatda, stvol atrofida barpo etiladi. Shu sababli kameralar majmuyi stvol atrof inshootlari (qoʻrasi) deyiladi . Shaxta va rudniklarda kameralarga suv chiqarish quril malari , elektrovoz va vagonchalar deposi , yerosti elektr podstansiyasi , tibbiy punkt kabi xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalar joylashtiriladi. Bevosita foydali qazilma yotqizig'ini qazib olish uchun barpo etiladigan kon lahimlari qazish lahimlari deyiladi . Qazish lahimlarining yuzasi kavjoy ( zaboy ) deb ataladi . Koʻmir shaxtalarida kavjoy katta uzunlikka ega bo'lsa , uni lava deb ham yuritiladi . Qazish ishlariga mo’ljallangan burg’i-duduqlar (skvajinalar) va kameralar ham qazish lahimlari hisoblanadi. 10 Mustahkamlash materiallari Kon mustahkamlagichlarini tayyorlashda ishlatiladigan materiallar mustahkamlagich materiallari hisoblanadi. Mustahkamlagich materiallari yuqori pishiqlikka, ya’ni o’zining massasiga nisbatan ancha ko’p bo’lgan yuk bosimiga vaqtincha qarshilik ko’rsatish sifatiga ega bo’lishi, ko’p va arzon o’tga chidamli va yengil alangalanmaydigan, zanglamaydigan va chirimaydigan bo’lishi zarur. Hozirgi vaqtda shaxta va rudniklardagi kon lahimlarini mus tahkamlashda mustahkamlagich materiallari sifatida yogʻoch , metall , beton , temir - beton , tabiiy va sun'iy toshlar , shuningdek , polimer materiallaridan foydalaniladi . Kon lahimlarini mustahkamlashda yogʻoch materiallari boshqalariga qaraganda koʻproq qoʻllaniladi . Chunki yogʻoch oʻz massasiga nisbatan pishiq boʻlib , osonlikcha qayta ishlanadi va nisbatan arzon boʻladi . Ammo yog'och mustahkamlagich materiallari yonish xususiyatiga ega ekanligi , chirishga moyil ligi tufayli ishlash muddati qisqa boʻlishi kabi kamchiliklardan ham xoli emas. Yogʻoch mustahkamlagich materiallari sifatida gʻoʻla , brus taxta , garbil va shu kabilardan foydalaniladi . G‘o’la - uzunligi 5 dan 9 m gacha boʻlgan , yuqori uchi ning diametri 12 m va undan katta bo'lgan daraxt tanasining boʻlagi . Brus - ko'ndalang kesim yuzasi toʻgʻri to'rtburchak , keng ligi qalinligiga teng yoki undan ikki barobar katta bo'lgan arralangan yogʻoch . Taxta kengligi qalinligidan kamida ikki barobar katta boʻlgan , arralangan uzun yog'och. Garbil - daraxt tanasini arralab taxta yoki brus olinganda uning ( daraxt tanasining ) chetidan chiqqan bir tomoni tekis , ikkinchi tomoni sferik shakldagi yog'och . Boʻyi 0,5 m dan 5 metrgacha , yuqori uchining diametri 7 dan 30 sm gacha boʻlgan goʻla shaklidagi yog'och shaxta ( rudnik ) ustuni deyiladi . 10 Mustahkamlash materiallari Kon mustahkamlagichlarini tayyorlashda ishlatiladigan materiallar mustahkamlagich materiallari hisoblanadi. Mustahkamlagich materiallari yuqori pishiqlikka, ya’ni o’zining massasiga nisbatan ancha ko’p bo’lgan yuk bosimiga vaqtincha qarshilik ko’rsatish sifatiga ega bo’lishi, ko’p va arzon o’tga chidamli va yengil alangalanmaydigan, zanglamaydigan va chirimaydigan bo’lishi zarur. Hozirgi vaqtda shaxta va rudniklardagi kon lahimlarini mus tahkamlashda mustahkamlagich materiallari sifatida yogʻoch , metall , beton , temir - beton , tabiiy va sun'iy toshlar , shuningdek , polimer materiallaridan foydalaniladi . Kon lahimlarini mustahkamlashda yogʻoch materiallari boshqalariga qaraganda koʻproq qoʻllaniladi . Chunki yogʻoch oʻz massasiga nisbatan pishiq boʻlib , osonlikcha qayta ishlanadi va nisbatan arzon boʻladi . Ammo yog'och mustahkamlagich materiallari yonish xususiyatiga ega ekanligi , chirishga moyil ligi tufayli ishlash muddati qisqa boʻlishi kabi kamchiliklardan ham xoli emas. Yogʻoch mustahkamlagich materiallari sifatida gʻoʻla , brus taxta , garbil va shu kabilardan foydalaniladi . G‘o’la - uzunligi 5 dan 9 m gacha boʻlgan , yuqori uchi ning diametri 12 m va undan katta bo'lgan daraxt tanasining boʻlagi . Brus - ko'ndalang kesim yuzasi toʻgʻri to'rtburchak , keng ligi qalinligiga teng yoki undan ikki barobar katta bo'lgan arralangan yogʻoch . Taxta kengligi qalinligidan kamida ikki barobar katta boʻlgan , arralangan uzun yog'och. Garbil - daraxt tanasini arralab taxta yoki brus olinganda uning ( daraxt tanasining ) chetidan chiqqan bir tomoni tekis , ikkinchi tomoni sferik shakldagi yog'och . Boʻyi 0,5 m dan 5 metrgacha , yuqori uchining diametri 7 dan 30 sm gacha boʻlgan goʻla shaklidagi yog'och shaxta ( rudnik ) ustuni deyiladi . 11 Metall ham oʻzining pishiqligi , qayta - qayta ishlatilishi mumkinligi . uzoq vaqt xizmat qila olishi , yong'indan xayr sizligi kabi qator xususiyatlarga ega bo'lib , konchilik amaliyotida mustahkamlagich materiali sifatida keng qo'llanilmoqda. Kon lahimlarini mustahkamlashda cho’yan va po’lat quymalaridan, po’lat profillaridan foydalaniladi. Beton yuqori pishiqlikka ega , uzoq muddat xizmat qila digan , yonmaydigan va nisbatan arzon mustahkamlagich mate rial hisoblanadi . Hozirgi vaqtda tabiiy toshlar konchilikda mustahkamlagich materiali sifatida juda kam qo'llaniladi . Beton bloklar , pishiq gʻisht kabi sun'iy toshlar kapital kon lahimlarini mustahkamlashda qo'llanadi . Polimer mustahkamlagich materiallaridan oynaplastik , plastikbeton , ko‘mirplast kabi sintetik kimyoviy tarkibiga ega boʻlgan sun'iy materiallardan ham kon lahimlarini mustah kamlashda foydalanilmoqda . Kon lahimlari mustahkamlagichi Kon lahimi atrofini oʻrab turgan kon jinslarining lahim ichiga qulab tushmasligi , uning ko'ndalang kesim yuzasini ishlash qobiliyatini saqlashni ta'minlash maqsadida oʻrnati ladigan sun'iy inshoot kon mustahkamlagichi deb ataladi. Kon mustahkamlagichi yogʻochdan , metalldan , monolit beton va temir - betondan barpo etilishi mumkin . Ruda konlari lahimlarini mustahkamlashda , ayrim hollarda anker mustah kamlagichlardan ham foydalaniladi. Yogʻoch mustahkamlagichlarning ishlash muddati qisqa 2-3 yil ) . Ular , asosan , kon bosimi mo'tadillashgan , gorizontal qisman qiya lahimlarda qoʻllaniladi . Yog'och mustahkam lagichlar to'g'ri to'rtburchak , aksariyat hollarda esa , trapetsiya simon shakldagi to'la bo'lmagan mustahkamlagich romlardan tashkil topadi. 11 Metall ham oʻzining pishiqligi , qayta - qayta ishlatilishi mumkinligi . uzoq vaqt xizmat qila olishi , yong'indan xayr sizligi kabi qator xususiyatlarga ega bo'lib , konchilik amaliyotida mustahkamlagich materiali sifatida keng qo'llanilmoqda. Kon lahimlarini mustahkamlashda cho’yan va po’lat quymalaridan, po’lat profillaridan foydalaniladi. Beton yuqori pishiqlikka ega , uzoq muddat xizmat qila digan , yonmaydigan va nisbatan arzon mustahkamlagich mate rial hisoblanadi . Hozirgi vaqtda tabiiy toshlar konchilikda mustahkamlagich materiali sifatida juda kam qo'llaniladi . Beton bloklar , pishiq gʻisht kabi sun'iy toshlar kapital kon lahimlarini mustahkamlashda qo'llanadi . Polimer mustahkamlagich materiallaridan oynaplastik , plastikbeton , ko‘mirplast kabi sintetik kimyoviy tarkibiga ega boʻlgan sun'iy materiallardan ham kon lahimlarini mustah kamlashda foydalanilmoqda . Kon lahimlari mustahkamlagichi Kon lahimi atrofini oʻrab turgan kon jinslarining lahim ichiga qulab tushmasligi , uning ko'ndalang kesim yuzasini ishlash qobiliyatini saqlashni ta'minlash maqsadida oʻrnati ladigan sun'iy inshoot kon mustahkamlagichi deb ataladi. Kon mustahkamlagichi yogʻochdan , metalldan , monolit beton va temir - betondan barpo etilishi mumkin . Ruda konlari lahimlarini mustahkamlashda , ayrim hollarda anker mustah kamlagichlardan ham foydalaniladi. Yogʻoch mustahkamlagichlarning ishlash muddati qisqa 2-3 yil ) . Ular , asosan , kon bosimi mo'tadillashgan , gorizontal qisman qiya lahimlarda qoʻllaniladi . Yog'och mustahkam lagichlar to'g'ri to'rtburchak , aksariyat hollarda esa , trapetsiya simon shakldagi to'la bo'lmagan mustahkamlagich romlardan tashkil topadi. 12 Romlar lahimning uzunlik o‘qiga tik ravishda bir - biriga tirband yoki bir - biridan 0,5-1,0 m masofada oʻrnatilishi mumkin . Agar romlar orasida ma'lum masofa qoldirilgan boʻlsa , u holda romlar oraligʻiga ikki yoni va tepasi boʻylab toqilar teriladi. Toqilar lahim shifti va yon tomonlaridagi jins bo'laklarining lahim ichiga qulab tushishidan saqlaydi (2.3-rasm). Yog'och mustahkamlagich romlari diametri 20–25 mm gʻoʻlalardan barpo etiladi . Mustahkamlagich ustunlarning ostki uchi qoziqsimon qilib tayyorlanadi va ular yerga 10-20 sm chuqurcha hosil qilib o’rnatiladi. Ustun uchining qoziqsimon bo’lishi mustahkamlagichning biroz eziluvchan bo’lib, kon bosimiga moslashishini ta’minlaydi. Trapetsiyasimon romlarning ustunlari gorizontga nisbatan 80-85° burchak ostida oʻrnatiladi. Agar lahim osti (yer) qaba rish xususiyatiga ega boʻlsa, u holda ustunlar tagsinchga oʻrnatiladi. Bunday romlar toʻla rom deb yuritiladi. Agar lahim yon devorlari mustahkam boʻlsa, ustunsiz mustahkamlagichdan foydalaniladi. Bunda lahim yon devorlari tepasida, shift ostida har ikki tomonda chuqurcha hosil qilinadi va toʻsin chuqur chalarga kiritib oʻrnatiladi. 12 Romlar lahimning uzunlik o‘qiga tik ravishda bir - biriga tirband yoki bir - biridan 0,5-1,0 m masofada oʻrnatilishi mumkin . Agar romlar orasida ma'lum masofa qoldirilgan boʻlsa , u holda romlar oraligʻiga ikki yoni va tepasi boʻylab toqilar teriladi. Toqilar lahim shifti va yon tomonlaridagi jins bo'laklarining lahim ichiga qulab tushishidan saqlaydi (2.3-rasm). Yog'och mustahkamlagich romlari diametri 20–25 mm gʻoʻlalardan barpo etiladi . Mustahkamlagich ustunlarning ostki uchi qoziqsimon qilib tayyorlanadi va ular yerga 10-20 sm chuqurcha hosil qilib o’rnatiladi. Ustun uchining qoziqsimon bo’lishi mustahkamlagichning biroz eziluvchan bo’lib, kon bosimiga moslashishini ta’minlaydi. Trapetsiyasimon romlarning ustunlari gorizontga nisbatan 80-85° burchak ostida oʻrnatiladi. Agar lahim osti (yer) qaba rish xususiyatiga ega boʻlsa, u holda ustunlar tagsinchga oʻrnatiladi. Bunday romlar toʻla rom deb yuritiladi. Agar lahim yon devorlari mustahkam boʻlsa, ustunsiz mustahkamlagichdan foydalaniladi. Bunda lahim yon devorlari tepasida, shift ostida har ikki tomonda chuqurcha hosil qilinadi va toʻsin chuqur chalarga kiritib oʻrnatiladi. 13 Lahimning qiyaligi 30 darajadan ortiq boʻlsa, uni toʻla mustahkamlagich romlari bilan mustahkamlanadi va qoʻshni to'sin hamda tagsinchlar o'rtasiga tiralmalar oʻrnatiladi. Bu esa romlarning surilib ketishining oldini oladi. Metall mustahkamlagichlar uzoq muddat ishlashi, mustah kamligi va ta'mirlash xarajatlari kamligi tufayli konchilik amaliyotida keng qoʻllanilmoqda. Metall mustahkamlagichlar trapetsiyasimon, arkali va aylanma shaklida, shuningdek eziluvchan yoki qat'iy (ezilmaydigan) bo'lishi mumkin. Qat'iy trapetsiyasimon mustahkamlagich romi, asosan dvutavr balkasi yoki relsdan yasaladi. Bunday mustah kamlagichga biroz eziluvchanlik xususiyatini berish maq sadida ustunlar g'o'la yogʻoch tagliklar ustiga oʻrnatiladi 2.4 - rasm). Konchilik korxonalarida qat'iy mustahkamlagich bilan bir qatorda maxsus eziluvchanlik konstruksiyasiga ega boʻlgan metall mustahkamlagichlardan ham keng foydalaniladi. Bularga MPK - IT, KMP - T, MTPSH rusumli mustahkamlagichlar misol boʻla oladi. Shaxtalarda, koʻpincha, uch yoki besh boʻgʻinli arkali metall mustahkamlagichlar qoʻllaniladi. Boʻgʻinlarning asosiy vazifasi dastlabki kon bosimini qabul qilishda mustahkamlagichga koʻproq eziluvchanlik xususiyatini berishdir. 2.5-rasmda uch boʻgʻinli eziluvchan arkali mustahkamlagichning romi koʻrsatilgan. 13 Lahimning qiyaligi 30 darajadan ortiq boʻlsa, uni toʻla mustahkamlagich romlari bilan mustahkamlanadi va qoʻshni to'sin hamda tagsinchlar o'rtasiga tiralmalar oʻrnatiladi. Bu esa romlarning surilib ketishining oldini oladi. Metall mustahkamlagichlar uzoq muddat ishlashi, mustah kamligi va ta'mirlash xarajatlari kamligi tufayli konchilik amaliyotida keng qoʻllanilmoqda. Metall mustahkamlagichlar trapetsiyasimon, arkali va aylanma shaklida, shuningdek eziluvchan yoki qat'iy (ezilmaydigan) bo'lishi mumkin. Qat'iy trapetsiyasimon mustahkamlagich romi, asosan dvutavr balkasi yoki relsdan yasaladi. Bunday mustah kamlagichga biroz eziluvchanlik xususiyatini berish maq sadida ustunlar g'o'la yogʻoch tagliklar ustiga oʻrnatiladi 2.4 - rasm). Konchilik korxonalarida qat'iy mustahkamlagich bilan bir qatorda maxsus eziluvchanlik konstruksiyasiga ega boʻlgan metall mustahkamlagichlardan ham keng foydalaniladi. Bularga MPK - IT, KMP - T, MTPSH rusumli mustahkamlagichlar misol boʻla oladi. Shaxtalarda, koʻpincha, uch yoki besh boʻgʻinli arkali metall mustahkamlagichlar qoʻllaniladi. Boʻgʻinlarning asosiy vazifasi dastlabki kon bosimini qabul qilishda mustahkamlagichga koʻproq eziluvchanlik xususiyatini berishdir. 2.5-rasmda uch boʻgʻinli eziluvchan arkali mustahkamlagichning romi koʻrsatilgan. 14 Kon lahimiga barcha tomonlaridan kuchli bosim ta’sir etadigan, buning ustiga uning zamini qabarish xususiyatiga ega bo’lsa, bunday lahimlarni to’rt yoki olti bo’g’inli aylanma shaklidagi metal mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi (2.6-rasm). 14 Kon lahimiga barcha tomonlaridan kuchli bosim ta’sir etadigan, buning ustiga uning zamini qabarish xususiyatiga ega bo’lsa, bunday lahimlarni to’rt yoki olti bo’g’inli aylanma shaklidagi metal mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi (2.6-rasm). 15 Monolit beton va temir-beton mustahkamlagichlar, asosan, uzoq muddat ishlaydigan qazish zonalaridan tashqarida boʻlgan gorizontal, vertikal va qiya kapital (konni ochuvchi) lahimlarni mustahkamlashda qo'llaniladi . Stvol atrof insho otlari va kameralari ham, asosan, monolit beton bilan mustahkamlanadi. Monolit beton mustahkamlagichlarining asosiy konstruk siyasi vertikal devor va gumbazsimon yopqichdan (gorizontal va qiya lahimlarda), silindr shaklidagi beton mustahkam lagichdan (vertikal lahimlarda) tashkil topadi. Shaxtalarda vertikal kon bosimining lahimga ta'siri kuch liroq bo'lganligi tufayli, ko'pincha, vertikal devorli va gum bazsimon yopqich shaklidagi monolit beton mustahkam lagichidan foydalaniladi (2.7rasm). Eziluvchan yoki qat'iy (ezilmaydigan) armaturali monolit temir-beton mustahkamlagichi ham ikki devor, gumbazsimon yopqich va poydevordan tashkil topadi . Monolit beton mustahkamlagichlari bilan bir qatorda shaxta va rudniklarda yigi’ma temir-beton mustahkamlagichlardan keng foydalaniladi. Yigʻma temir - beton mustahkamlagichlarning elementlari zavodlarda tayyorlanib, kon lahimlariga keltiriladi va bu yerda yigʻib , lahim mustahkamlanadi . Yigʻma temir - beton kamlagichlarning ishlash muddati uzoq va ular kon bosimi moʻtadillashgan kapital kon lahimlarini mustahkamlashda qo'llaniladi. 15 Monolit beton va temir-beton mustahkamlagichlar, asosan, uzoq muddat ishlaydigan qazish zonalaridan tashqarida boʻlgan gorizontal, vertikal va qiya kapital (konni ochuvchi) lahimlarni mustahkamlashda qo'llaniladi . Stvol atrof insho otlari va kameralari ham, asosan, monolit beton bilan mustahkamlanadi. Monolit beton mustahkamlagichlarining asosiy konstruk siyasi vertikal devor va gumbazsimon yopqichdan (gorizontal va qiya lahimlarda), silindr shaklidagi beton mustahkam lagichdan (vertikal lahimlarda) tashkil topadi. Shaxtalarda vertikal kon bosimining lahimga ta'siri kuch liroq bo'lganligi tufayli, ko'pincha, vertikal devorli va gum bazsimon yopqich shaklidagi monolit beton mustahkam lagichidan foydalaniladi (2.7rasm). Eziluvchan yoki qat'iy (ezilmaydigan) armaturali monolit temir-beton mustahkamlagichi ham ikki devor, gumbazsimon yopqich va poydevordan tashkil topadi . Monolit beton mustahkamlagichlari bilan bir qatorda shaxta va rudniklarda yigi’ma temir-beton mustahkamlagichlardan keng foydalaniladi. Yigʻma temir - beton mustahkamlagichlarning elementlari zavodlarda tayyorlanib, kon lahimlariga keltiriladi va bu yerda yigʻib , lahim mustahkamlanadi . Yigʻma temir - beton kamlagichlarning ishlash muddati uzoq va ular kon bosimi moʻtadillashgan kapital kon lahimlarini mustahkamlashda qo'llaniladi. 16 2.8-rasmda konchilik korxonalarida keng qoʻllanadigan trapetsiyasimon va arkasimon shakldagi temir - beton mustah kamlagichlar koʻrsatilgan. Konlarni yer osti usulida qazib oluvchi korxonalar amaliyotda monolit beton mustahkamlagichlarining yana bir turidan foydalaniladir. Konlarni yerosti usulida qazib oluvchi korxonalar ama liyotda monolit beton mustahkamlagichlarining yana bir turidan foydalanadilar. Mustahkamlagichning bu turi sepma beton mustahkam lagichi deb yuritiladi. Bu mustahkamlagich foydali qazilmani qazish zonasidan tashqarida joylashgan kapital va kon - tayyorlov lahimlarini mustahkamlashda qoʻllanadi. Lahimlar darzdorlik darajasi kichik boʻlgan pishiq jinslardan oʻtilgan bo'lishi kerak. Lahim oʻtilgandan so'ng uning yon devorlari va shifti boʻylab, maxsus mashinalar yordamida beton qorishmasi sepiladi. Uning qalinligi 50-300 mm boʻlishi mumkin (toʻldirgich materiallari boʻlaklarining oʻlchami, 25 mm dan oshmasligi shart). Beton aralashmasini tayyorlashda yuqori rusumli (400 dan kam boʻlmagan) sement, beton qotishini tezlashtiruvchi material sifatida xlorli kalsiy, suyuq oyna va boshqa material lardan foydalaniladi. 16 2.8-rasmda konchilik korxonalarida keng qoʻllanadigan trapetsiyasimon va arkasimon shakldagi temir - beton mustah kamlagichlar koʻrsatilgan. Konlarni yer osti usulida qazib oluvchi korxonalar amaliyotda monolit beton mustahkamlagichlarining yana bir turidan foydalaniladir. Konlarni yerosti usulida qazib oluvchi korxonalar ama liyotda monolit beton mustahkamlagichlarining yana bir turidan foydalanadilar. Mustahkamlagichning bu turi sepma beton mustahkam lagichi deb yuritiladi. Bu mustahkamlagich foydali qazilmani qazish zonasidan tashqarida joylashgan kapital va kon - tayyorlov lahimlarini mustahkamlashda qoʻllanadi. Lahimlar darzdorlik darajasi kichik boʻlgan pishiq jinslardan oʻtilgan bo'lishi kerak. Lahim oʻtilgandan so'ng uning yon devorlari va shifti boʻylab, maxsus mashinalar yordamida beton qorishmasi sepiladi. Uning qalinligi 50-300 mm boʻlishi mumkin (toʻldirgich materiallari boʻlaklarining oʻlchami, 25 mm dan oshmasligi shart). Beton aralashmasini tayyorlashda yuqori rusumli (400 dan kam boʻlmagan) sement, beton qotishini tezlashtiruvchi material sifatida xlorli kalsiy, suyuq oyna va boshqa material lardan foydalaniladi. 17 Ankerli mustahkamlagich turli usullar orqali shpurga ( skvajinaga ) o‘rnatiladigan sterjen ( anker ) boʻlib , lahim shifti va yon tomonlaridagi bo‘shoq ( darzdor ) jins qatlamlarini buzilishdan yoki deformatsiyalanishidan saqlaydi. Ankerning diametri mm va uzunligi 0,6 metrdan 3 metrgacha bo’ladi. Shpur yoki skvajinaga mustahkam oʻrnatilish tomoyillariga koʻra barcha turdagi ankerli mustahkamlagichlar ikki guruhga boʻlinadi: qulfli skvajinaning tub qismiga turli konstruksiyaga ega boʻlgan qulflar yordamida mustahkam oʻrnatiladigan qulfsiz– skvajinaning bor boʻyicha sement smola yoki boshqa yopishtiruvchi moddalar bilan mustahkamlaydigan ankerli mustahkamlagichlar . Zamonaviy konchilik korxonalarida qulfli metall ankerlar keng qoʻllanilmoqda. Bu ankerlar ponayoriqli, kengayuvchan va kengaymaydigan turlarga boʻlinadi (2.9 - rasm). 17 Ankerli mustahkamlagich turli usullar orqali shpurga ( skvajinaga ) o‘rnatiladigan sterjen ( anker ) boʻlib , lahim shifti va yon tomonlaridagi bo‘shoq ( darzdor ) jins qatlamlarini buzilishdan yoki deformatsiyalanishidan saqlaydi. Ankerning diametri mm va uzunligi 0,6 metrdan 3 metrgacha bo’ladi. Shpur yoki skvajinaga mustahkam oʻrnatilish tomoyillariga koʻra barcha turdagi ankerli mustahkamlagichlar ikki guruhga boʻlinadi: qulfli skvajinaning tub qismiga turli konstruksiyaga ega boʻlgan qulflar yordamida mustahkam oʻrnatiladigan qulfsiz– skvajinaning bor boʻyicha sement smola yoki boshqa yopishtiruvchi moddalar bilan mustahkamlaydigan ankerli mustahkamlagichlar . Zamonaviy konchilik korxonalarida qulfli metall ankerlar keng qoʻllanilmoqda. Bu ankerlar ponayoriqli, kengayuvchan va kengaymaydigan turlarga boʻlinadi (2.9 - rasm). 18 Kon bosimini boshqarish Ruda konlarini qazib olishda bosimini boshqarishning turli usullaridan foydalaniladi Ulardan asosiylari: qazish bo'shlig'ini tabiiy saqlash usuli; ruda tanasini o'rab turgan (asosan, ustki) jinslarni qulatish usuli qazish bo'shlig'ini sun'iy saqlash usuli. Qazish bo'shlig'ini tabiiy saqlash usuli ruda va kon jins larining tabiiy qattiqligi, turgʻunligi, shuningdek, qoldiriladigan seliklarning mustahkamligiga asoslanadi. Bu usulda kon bosimi lahimning kengligi, qoldirilgan seliklarning shakli va oʻlcham lari orqali boshqariladi. Kon bosimini boshqarishning ruda tanasi ustki jinslarini qulatish usuli (bu jinslar massivdan ajratib olingan ruda ustiga qulatiladi) qazish bo'shlig'ini tabiiy saqlash usulini qo'llash mumkin bo'lmagan yoki qoldiriladigan foydali qazilma seliklari katta miqdorda ruda yo'qotilishi tufayli iqtisodiy jihatdan zararli bo'lgan hollardagina qo'llaniladi. Ruda tanasi shift jinslari ruda ajratib olingandan so'ng o'z - oʻzidan qulab tushishi yoki portlatish asosida majburiy qulatilishi mumkin. Qazish bo'shlig'ini sun'iy saqlash usulida kon bosimini bosh qarish bo'shliqni to'ldirgich materiallari bilan to'la yoki qisman to'ldirish, mustahkamlagichlar bilan mustahkamlash yoki bo'sh ligning bir qismini mustahkamlash va qolgan qismini to'ldirish asosida amalga oshiriladi. Ruda konlari yotqiziqlarining yer qa'rida joylashish elementlari va shakllarining turli - tuman bo'lishi sababli ruda konlarini qazib olish tizimlari ko'mir konlaridagidan farq qiladi. Ruda konlarini qazib olish tizimlarini tasniflash zamirida qazish bo'shlig'ini saqlab turish (kon bosimini boshqarish) usuli yotadi. Ruda konlarini qazib olish amaliyotida qazish tizimlarining yuzlab variantlaridan foydalaniladi. Biroq ularning texnologik jihatdan o'xshashligi va qo'llanish sharoitlarining bir-biriga yaqinligi tufayli barcha qazish tizimlari quyidagi uch sinfga birlashtiriladi: 1. Qazish bo’shlig’ini tabiiy saqlashga asoslangan qazish tizimlari sinfi. 18 Kon bosimini boshqarish Ruda konlarini qazib olishda bosimini boshqarishning turli usullaridan foydalaniladi Ulardan asosiylari: qazish bo'shlig'ini tabiiy saqlash usuli; ruda tanasini o'rab turgan (asosan, ustki) jinslarni qulatish usuli qazish bo'shlig'ini sun'iy saqlash usuli. Qazish bo'shlig'ini tabiiy saqlash usuli ruda va kon jins larining tabiiy qattiqligi, turgʻunligi, shuningdek, qoldiriladigan seliklarning mustahkamligiga asoslanadi. Bu usulda kon bosimi lahimning kengligi, qoldirilgan seliklarning shakli va oʻlcham lari orqali boshqariladi. Kon bosimini boshqarishning ruda tanasi ustki jinslarini qulatish usuli (bu jinslar massivdan ajratib olingan ruda ustiga qulatiladi) qazish bo'shlig'ini tabiiy saqlash usulini qo'llash mumkin bo'lmagan yoki qoldiriladigan foydali qazilma seliklari katta miqdorda ruda yo'qotilishi tufayli iqtisodiy jihatdan zararli bo'lgan hollardagina qo'llaniladi. Ruda tanasi shift jinslari ruda ajratib olingandan so'ng o'z - oʻzidan qulab tushishi yoki portlatish asosida majburiy qulatilishi mumkin. Qazish bo'shlig'ini sun'iy saqlash usulida kon bosimini bosh qarish bo'shliqni to'ldirgich materiallari bilan to'la yoki qisman to'ldirish, mustahkamlagichlar bilan mustahkamlash yoki bo'sh ligning bir qismini mustahkamlash va qolgan qismini to'ldirish asosida amalga oshiriladi. Ruda konlari yotqiziqlarining yer qa'rida joylashish elementlari va shakllarining turli - tuman bo'lishi sababli ruda konlarini qazib olish tizimlari ko'mir konlaridagidan farq qiladi. Ruda konlarini qazib olish tizimlarini tasniflash zamirida qazish bo'shlig'ini saqlab turish (kon bosimini boshqarish) usuli yotadi. Ruda konlarini qazib olish amaliyotida qazish tizimlarining yuzlab variantlaridan foydalaniladi. Biroq ularning texnologik jihatdan o'xshashligi va qo'llanish sharoitlarining bir-biriga yaqinligi tufayli barcha qazish tizimlari quyidagi uch sinfga birlashtiriladi: 1. Qazish bo’shlig’ini tabiiy saqlashga asoslangan qazish tizimlari sinfi. 19 2. Ruda va atrof kon jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimlari sinfi. 3. Qazish bo’shlig’ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlari sinfi. Birinchi sinfga mansub qazish tizimlari, asosan ruda va kon jinslari mustahkam bo'lgan ruda konlarini qazib chiqarishda keng qoʻllaniladi. Ruda va jinslari mustahkam gorizontal (qiyaroq) kon yotqiziqlarini qazib chiqarishda sidirgʻasiga qazish tizimi qoʻllaniladi (3.9-rasm). Bunda qazishga tayyorlash ishlari polli usulda, ya'ni shaxta maydonini pollarga ajratib qazishga tayyorlash asosida bajariladi. Buning uchun shaxta maydoni kon-tayyorlov lahimlari shamollatish va tashish shtreklar oʻtish orqali pollarga ajratiladi. Pollar qazilgan bo'shliqni to'ldirmasdan, yaxlit kavjoy bilan polning butun kengligi bo'yicha qazib olinadi. Kavjoy shifti qazib olingan boʻshliqda qayta qazib olinmaydigan tayanch ruda seliklari qoldirish orqali ushlab turiladi. Seliklar silindr shaklida boʻlib, diametri 3-6 metrdan 8-10 metrgacha boʻladi. Rudani massivdan ajratib olish chuqurligi 2-4,5 m shpur larni portlatish asosida amalga oshiriladi . Ajratib olingan rudani rudatushirgichgacha oʻziyurar transport vositalari yordamida yetkazib beriladi. Ish joylarini shamollatish umumshaxta shamollatish tizimi orqali bajariladi. Yuqorida ko'rib chiqilgan sidirg‘asiga qazish tizimi qalinligi 3 m dan 25 m gacha boʻlgan ruda yotqiziqlarini qazib chiqa rishda qo'llaniladi. 19 2. Ruda va atrof kon jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimlari sinfi. 3. Qazish bo’shlig’ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlari sinfi. Birinchi sinfga mansub qazish tizimlari, asosan ruda va kon jinslari mustahkam bo'lgan ruda konlarini qazib chiqarishda keng qoʻllaniladi. Ruda va jinslari mustahkam gorizontal (qiyaroq) kon yotqiziqlarini qazib chiqarishda sidirgʻasiga qazish tizimi qoʻllaniladi (3.9-rasm). Bunda qazishga tayyorlash ishlari polli usulda, ya'ni shaxta maydonini pollarga ajratib qazishga tayyorlash asosida bajariladi. Buning uchun shaxta maydoni kon-tayyorlov lahimlari shamollatish va tashish shtreklar oʻtish orqali pollarga ajratiladi. Pollar qazilgan bo'shliqni to'ldirmasdan, yaxlit kavjoy bilan polning butun kengligi bo'yicha qazib olinadi. Kavjoy shifti qazib olingan boʻshliqda qayta qazib olinmaydigan tayanch ruda seliklari qoldirish orqali ushlab turiladi. Seliklar silindr shaklida boʻlib, diametri 3-6 metrdan 8-10 metrgacha boʻladi. Rudani massivdan ajratib olish chuqurligi 2-4,5 m shpur larni portlatish asosida amalga oshiriladi . Ajratib olingan rudani rudatushirgichgacha oʻziyurar transport vositalari yordamida yetkazib beriladi. Ish joylarini shamollatish umumshaxta shamollatish tizimi orqali bajariladi. Yuqorida ko'rib chiqilgan sidirg‘asiga qazish tizimi qalinligi 3 m dan 25 m gacha boʻlgan ruda yotqiziqlarini qazib chiqa rishda qo'llaniladi. 20 Kon lahimlarini shamollatish va ularning qo’llanishi Shamollatish umumshaxta depressiyasi bo‘yicha yoki mahalliy shamollatish ventilatorlari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Umumshaxta depressiyasi bo‘yicha shamollatish usulida kavjoylarni uzluksiz shamollatish ta’minlanadi, bu esa ushbu usulning asosiy afzalligi hisoblanadi. Gazsiz shaxtalarda, agar boshi berk lahimlarning uzunligi 10 m gacha bo‘lsa, ularni lahim yonidan o‘tayotgan havo oqimi hosil qilayotgan diffuziya hisobiga shamollatish mumkin. Gazli shaxtalardan diffuziya yordamida shamollatish taqiqlanadi. Umumshaxta depressiyasi hisobiga shamollatish usulida kon-tayyorlov lahimlari kavjoyga kiradigan va undan chiqa digan ishlatilgan havo struyalarini ajratish bo‘ylama to‘siq (1), shamollatish quvuri (2) yordamida bajariladi(8.1-rasm). Bunda bo‘ylama to‘siq lahim o‘qi yo‘nalishi bo‘yicha o‘rnatiladi. Hozirgi vaqtda shaxtalarda bo‘ylama to‘siqdan ayrimhollardagina foydalaniladi. Uncha katta bo‘lmagan ko‘ndalang kesim yuzali parallel lahimlar (proseklar, pechlar, oraliq shtreklar) kavjoylarini shamollatishda, asosan, shamollatish quvuridan foydalaniladi. Shamollatiladigan lahimlar uzunligi 60 m gacha bo‘lgan lahimlarni shamollatishda to‘siq va quvurdan foydalanish mumkin. Bremsberg, uklon va sirpanmalarni o‘tishda parallel lahimlardan keng foydalaniladi. Prosek yoki yo‘lak kabi parallel lahimlar asosiy lahimdan 10—30 m masofada unga parallel o‘tkaziladi va har bir 10—30 m da asosiy lahim bilan tutashtirma lahim orqali ulanadi. 20 Kon lahimlarini shamollatish va ularning qo’llanishi Shamollatish umumshaxta depressiyasi bo‘yicha yoki mahalliy shamollatish ventilatorlari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Umumshaxta depressiyasi bo‘yicha shamollatish usulida kavjoylarni uzluksiz shamollatish ta’minlanadi, bu esa ushbu usulning asosiy afzalligi hisoblanadi. Gazsiz shaxtalarda, agar boshi berk lahimlarning uzunligi 10 m gacha bo‘lsa, ularni lahim yonidan o‘tayotgan havo oqimi hosil qilayotgan diffuziya hisobiga shamollatish mumkin. Gazli shaxtalardan diffuziya yordamida shamollatish taqiqlanadi. Umumshaxta depressiyasi hisobiga shamollatish usulida kon-tayyorlov lahimlari kavjoyga kiradigan va undan chiqa digan ishlatilgan havo struyalarini ajratish bo‘ylama to‘siq (1), shamollatish quvuri (2) yordamida bajariladi(8.1-rasm). Bunda bo‘ylama to‘siq lahim o‘qi yo‘nalishi bo‘yicha o‘rnatiladi. Hozirgi vaqtda shaxtalarda bo‘ylama to‘siqdan ayrimhollardagina foydalaniladi. Uncha katta bo‘lmagan ko‘ndalang kesim yuzali parallel lahimlar (proseklar, pechlar, oraliq shtreklar) kavjoylarini shamollatishda, asosan, shamollatish quvuridan foydalaniladi. Shamollatiladigan lahimlar uzunligi 60 m gacha bo‘lgan lahimlarni shamollatishda to‘siq va quvurdan foydalanish mumkin. Bremsberg, uklon va sirpanmalarni o‘tishda parallel lahimlardan keng foydalaniladi. Prosek yoki yo‘lak kabi parallel lahimlar asosiy lahimdan 10—30 m masofada unga parallel o‘tkaziladi va har bir 10—30 m da asosiy lahim bilan tutashtirma lahim orqali ulanadi. 21 Kavjoy surilib borishi mobaynida tutashtirmalar to‘siq bilan yopib boriladi. Tutashtirma (sboyka)lar orasidagi masofa qisqargan sari kavjoyni shamollatish yaxshilanib boradi, biroq ular orqali sirqib chiqadigan havo miqdori ko‘payadi. O‘ta qiya kon yotqiziqlari bo‘ylab ko‘tarmalar o‘tilganda ularning kavjoylarini shamollatish uchun burg‘ilash skvajinalari keng qo‘llaniladi. Bunda qavatning yoki nimqavatning bor balandligi bo‘yicha diametri 300—800 mm, uzunligi 50—150 m ga teng skvajinalar burg‘ilanadi. Tashish va shamollatish shtreklarini tutashtiruvchi skvajina orqali sirpanma o‘tiladi. Shunday qilib lahimlarni yelvizak shamollatishga erishiladi. 21 Kavjoy surilib borishi mobaynida tutashtirmalar to‘siq bilan yopib boriladi. Tutashtirma (sboyka)lar orasidagi masofa qisqargan sari kavjoyni shamollatish yaxshilanib boradi, biroq ular orqali sirqib chiqadigan havo miqdori ko‘payadi. O‘ta qiya kon yotqiziqlari bo‘ylab ko‘tarmalar o‘tilganda ularning kavjoylarini shamollatish uchun burg‘ilash skvajinalari keng qo‘llaniladi. Bunda qavatning yoki nimqavatning bor balandligi bo‘yicha diametri 300—800 mm, uzunligi 50—150 m ga teng skvajinalar burg‘ilanadi. Tashish va shamollatish shtreklarini tutashtiruvchi skvajina orqali sirpanma o‘tiladi. Shunday qilib lahimlarni yelvizak shamollatishga erishiladi. 22 Xulosa Yer qa’ridan qattiq, suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni chiqarib olishning o’zaro bog’langan kon ishlari jarayoni majmui – foydali qazilma konlarini o’zlashtirish deyiladi. Foydali qazilma konlarini o’zlashtirishni ochiq (karyer), yer osti (shaxta), burg’I quduqlari va dengiz tubidan olish (dengiz sathidan pastdagi ishlar) usullari mavjud. Ochiq va yer osti usullaridan qattiq foydali qazilmalarni, burg’i quduqlaridan esa, asosan, suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni chiqarb olishda foydalaniladi. Yer osti usuli bilan katta chukurlikda yotgan foydali qazilmalar qazib olinada. Men bu mustaqil ishini bajarish orqali foydali qazilmani yer osti usulida qazib olishni usullarini o’rgandm. Foydali qazilmani yer osti usulida qazib olish deganda – foydali qazilmani yer qaridan yer yuziga olib chiqishni tushundim.Bu ishlarni bajarishda o’ziga yarasha qiyinchiliklar boladi albatta. Eng avvalo biz ish olib borayotgan joyimiz havfsiz bolishi kerе. Buning uchun ish borilayotgan kon lahimida mustahkamlash materiallari o’rnatilishi kerak, uzluksiz shamollatish ishlari olib borilishi kerak, kon bosimini boshqarish kerak. Bu ishlarni bajarish shaxta chuqurlashgani sari qiyinlashib, kop sarf harajat qilishga majbur bo’lamz. Shamollatish ishlarini uzluksiz olb borishimzni sababi: shaxtalarda inson sog’lig’iga zararli gazlar borligi va u gazlar lahm tepasida yoki pastida bolishi mumkin. Yuqorisida bolishini sababi zichligi havoni zichligidan past va aksincha. Shaxta chuqurlashgandan keyin shamollatish ishlarini bajarish ham shuncha qiyinlashadi, u yerdagi temperaturani ortishi: ish unumdorligini tushurvoradi, kon bosimini boshqarishni qiyinlashtiradi. 22 Xulosa Yer qa’ridan qattiq, suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni chiqarib olishning o’zaro bog’langan kon ishlari jarayoni majmui – foydali qazilma konlarini o’zlashtirish deyiladi. Foydali qazilma konlarini o’zlashtirishni ochiq (karyer), yer osti (shaxta), burg’I quduqlari va dengiz tubidan olish (dengiz sathidan pastdagi ishlar) usullari mavjud. Ochiq va yer osti usullaridan qattiq foydali qazilmalarni, burg’i quduqlaridan esa, asosan, suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni chiqarb olishda foydalaniladi. Yer osti usuli bilan katta chukurlikda yotgan foydali qazilmalar qazib olinada. Men bu mustaqil ishini bajarish orqali foydali qazilmani yer osti usulida qazib olishni usullarini o’rgandm. Foydali qazilmani yer osti usulida qazib olish deganda – foydali qazilmani yer qaridan yer yuziga olib chiqishni tushundim.Bu ishlarni bajarishda o’ziga yarasha qiyinchiliklar boladi albatta. Eng avvalo biz ish olib borayotgan joyimiz havfsiz bolishi kerе. Buning uchun ish borilayotgan kon lahimida mustahkamlash materiallari o’rnatilishi kerak, uzluksiz shamollatish ishlari olib borilishi kerak, kon bosimini boshqarish kerak. Bu ishlarni bajarish shaxta chuqurlashgani sari qiyinlashib, kop sarf harajat qilishga majbur bo’lamz. Shamollatish ishlarini uzluksiz olb borishimzni sababi: shaxtalarda inson sog’lig’iga zararli gazlar borligi va u gazlar lahm tepasida yoki pastida bolishi mumkin. Yuqorisida bolishini sababi zichligi havoni zichligidan past va aksincha. Shaxta chuqurlashgandan keyin shamollatish ishlarini bajarish ham shuncha qiyinlashadi, u yerdagi temperaturani ortishi: ish unumdorligini tushurvoradi, kon bosimini boshqarishni qiyinlashtiradi. 23 I. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sаgаtоv N.Х. Kоn ishlаri аsоslаri, o’quv qo’llаnmа, Tоshkеnt, TDTU nаshriyoti, 2005 y. – 201 b. 2. Халимов И.Y., Хамидов С. Б. Geotexnologiya asoslari. NavDKI. 2015y. – 111b Internet saytlar: 3. https://www.Ziyonet.com Sohaga oid o’quv qo’llanmalar; 23 I. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sаgаtоv N.Х. Kоn ishlаri аsоslаri, o’quv qo’llаnmа, Tоshkеnt, TDTU nаshriyoti, 2005 y. – 201 b. 2. Халимов И.Y., Хамидов С. Б. Geotexnologiya asoslari. NavDKI. 2015y. – 111b Internet saytlar: 3. https://www.Ziyonet.com Sohaga oid o’quv qo’llanmalar;