Mundarija Kirish…………………………………………………………………3 I.bob. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning hokimiyatga kelishi va uning ichki siyosatda amalga oshirgan islohotlari ….……………………….. I.1. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning hokimiyatga kelishi va ishki siyosati.............................................................................................. I.2. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning hokimiyatga kelishi va ishki siyosati.………………………………………………………………. II.bob. Lyudovik XIV davrida Fransiyaning tashqi siyosati va istilochilik yurushlarri……………………………………………………………….. II.1. Lyudovik XIV davrida fransuzlarning Yevropadagi istilolari………….… II.2. Ispan vorisligi uchun kurash Xulosa……………………………………………………….................76 Adabiyotlar ro‘yxati………………....................................................79 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Tarix tafakkur mahsuli. O‘tmishda yuz bergan har bir hodisa ma’lum ma’naviy ruhiy, ijtimoiy- siyosat tasirida yuz bergan. Insoniyat tarixida feodal jamiyatda shaxsiy erkinlik vakolati cheksiz darajali jamiyat bo‘lmagan. O‘rta asrlarda feodal huquqlarining umumiy talablariga bo‘ysungan vassal o‘z xo‘jaynidan boshqa hech kimni tan olmas edi. Yurtboshimiz takitlaganidek: “Xalqlarning ozodlik, mustaqillik, baxt – soadatga azaliy intilishi o‘z, hayotidagi chuqur o‘zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir ” .1 Kurs ishining dolzarbligi bir qancha sabablar bilan izohlanadi: - birinchidan, Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning olib borgan ichki va tashqi siyosati, uning hukumdorligi davirida yevropa mamlakatlari orasida Fransiyaning tutgan o‘rni a’loxida ahamiyat kasb etadi; - ikkinchidan, Fransiyada siyosiy markazlashuv jarayoning xususiyatlari va amalga oshirilishi o‘sha davr siyosiy muhiti uchun katta ahamiyat kasb ettirdi; - uchunchidan, XVI asrda Fransiyada siyosiy tuzum va iqtisodiy hayot boshida Gʻarbiy Yevropa davlatlariga nisbatan ancha revojlangan edi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mazkur tadqiqotning maqsadi XV – XVII asrlarda Fransiyaning siyosiy markazlashuvi, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumini mavjud manba va adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilish. Shuningdek, bu davrda yevropa qirollari orasida ”Quyosh qiroli” nomi bilan mashhur bo‘lgan Lyudovik XIV ning ichki va tashqi siyosatini batafsil o‘rganishdir. Yuqoridagi asosiy maqsaddan kelib chiqib qo‘ydagi vazifalar yechiladi: - XVII asrda Fransiyadagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot, Qirol Lyudovik XIV ning hokimiyatga kelishi va olib borgan siyosatlarini yoritib berish; - Fransiyada siyosiy markazlashuv jarayonning xususiyatlari va amalga 1 Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T: ”O’zbekiston” NMIU. 2011.- 416 –bet. oshirishni sabablarini aniqlash; - XVII asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot manzaralarini yoritib berish; - XVII asrda Fransuzlarning yevropa mamlakatlariga uyushtirgan bosqinchilik harakatlari; - XVII ars Fransiyada mutloq manorxiyaning tiklanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritib berishdan iborat. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarining XV - XVII asrlardagi ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyoti masalalarini o‘rganish doimo tarixchi olimlar tomonidan o‘rganib kelingan. Jumladan Sh. Pirimqulov, S. Nefyodov, R. Qurbangaliyeva, Z. Udolsjva, A. Foncheneso, S. Snazkin, L. Kerin, A. Sandav2 kabi olimlarning asarlarini alohida ko‘rsatish mumkin. Shuni takitlash joizki, mazkur ishlarning mualliflari tarixiy jarayonlarning aks ettirishda to‘rli g‘oyalar asosida yondoshgan. Shuning bilan ushbu ishlarda qimmatli fantalogik materiallar mavjud. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2ta bob, 4ta mavzu, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 2 Sh. Pirimqulov. O’rta asrlar tarixi. Samarqand – 2002, S.Nefyodov. История средних веков. М- 1996, . Qurbangaliyeva R. Orta asrlar tarixi o’quv - metodik qo’llanma. T – 1991, Z. Udolsjva. История Европы. M- 1988, A. Foncheneso. O’rta asrlar tarixidan izohli lo’g’at. T -1979, S. Snazkin. История средних веков. M- 1977. I.bob. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning hokimiyatga kelishi va uning ichki siyosatda amalga oshirgan islohotlari I.1. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning hokimiyatga kelishi va ishki siyosati XVI-XVII asrlarda Fransiyada mavjud bo‘lgan siyosiy hokimiyatning mazmuni quyidagi iborada o‘z ifodasini topgan edi: «Xudoning irodasi shuki, har qanday qaram bo‘lib tug‘ilgan, o‘ylab o‘tirmasdan bo‘ysunmog‘i lozim». Fransiyada mutloq monarxiya qaror topishi bilan General shtatlar o‘zini avvalgi ahamiyatini yo‘qotdi. Qirollarning o‘ziga qolsa, vakillik organlarini butunlay yo‘q qilardilar. Biroq buning iloji yo‘qligi uchun ularning mamlakat siyosiy hayotiga ta’sirini kamaytirishga urinar edilar. Bunga erishganlar ham. Angliya parlamentidan farqli o‘laroq, Fransiyada General shtatlar doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi davlat organiga aylana olmadi. Keyinchalik u juda kamdan-kam holatlarda, faqat kuchli zarurat tug‘ilgandagina chaqiriladigan bo‘ldi. 1614-yildan boshlab butun XV asr davomida esa biror marta ham chaqirilmadi . Bu hodisa Fransiyada qirol hokimiyati Angliya qiroli hokimiyatidan ham kuchliroq bo‘lganligini isbotlaydi. Qirol ayni paytda hukumat boshlig‘i ham edi. Uning huzurida hukumat kengashi tashkil etilgan. Kengash a’zolari qirol tomonidan tayinlangan. Ichki va tashqi siyosatga doir barcha masalalarni shaxsan o‘zi hal etgan. Shu tariqa butun mamlakatda qirolning shaxsiy hukmronligi o‘rnatilgan. Shunday bo‘lsa-da, parlament butunlay tugatilmagan. Fransiya hududida jami 17 ta viloyat parlamenti mavjud edi. Mamlakat fuqarolariga viloyatlardagi sudlar ustidan shikoyat qilish huquqi berilgan. Ayniqsa, Parij parlamenti katta ta’sirga ega bo‘lgan. Uning vakolati mamlakat hududining 1|3 qismga tarqalgan. Parij parlamenti taxt vorisi yosh bo‘lsa, regent tayyorlash huquqiga ham ega bo‘lgan. Qirol saroyi hayotining asosiy mazmunini qirol shaxsini ilohiy deb hisoblovchi axloq tashkil etgan. Lyudovik XIV bekorga «davlat - bu men» demagan edi,[3] qirol qarorgohidagi bog‘larga o‘rnatilgan haykallar ham uning buyukligini eslatib turishi lozim bo‘lgan. Hatto Yupiter haykali Lyudovik XIV ning yuziga o‘xshatib ishlangan. Lyudovik qirol Lyudovik XIII va Avstriya qirolichasi Annaning to‘ng‘ich o‘g‘li bo‘lib, ularning turmush qurgan 23 yillik birinchi farzandi edi. Undan keyin hukmron er-xotinning Filip ismli yana bir o‘g‘li bor edi. Knyazlar o‘z davrining eng qudratli ikki sulolasidan – Burbonlar va Gabsburglar sulolasidan chiqqan edi. Lyudovik XIV1638-yil 5-sentyabrda fransiyadagi Sen-Jermen saroyida tug‘ilgan. U Lui-Dyodonne ("Xudo tomonidan berilgan") laqabini oldi. Qirolichaning chuqur taqvodorligi va uni diqqat bilan kuzatish Lyudovik XIIIdan emas, balki homilador bo‘lish imkoniyatini istisno qiladi. Oxirgi genetik tadqiqotlar Lyudovik XIV Genrix IV avlodidan kelib chiqqanligini tasdiqlaydi, bu esa uni Genrix IV avlodining o‘g‘li ekanligini bildiradi. Lyudovik XIV 1643-yilning may oyida, atigi to‘rt yoshga to‘lganida, otasi vafotidan so‘ng shoh bo‘ldi. O‘limidan biroz oldin xotini va ukasi Gastonga ishonmagan Lyudovik XIII kichik merosxo‘r huzurida qon knyazlari Gaston va Konde shahzodasi, shuningdek, o‘z qo‘l ostidagi shahzodalarni o‘z ichiga olishi kerak bo‘lgan regentlar kengashini tuzishni buyurdi. Qarorlar umumiy ovoz berish orqali qabul qilinishi kerak edi. Erining o‘limidan besh kun o‘tgach, avstriyalik Anna kanslerning ko‘magi bilan Adliya lojasida Parij parlamentini chaqirdi va Lyudovik XIII irodasini shubha ostiga qo‘ydi. Parlament a’zolari buni qirol hokimiyatini cheklash va ularning vakolatlarini kengaytirish imkoniyati sifatida ko‘rdilar. Uning onasi avstriyalik Anna yosh qirolning regenti bo‘ldi. Knyazlarni tarbiyalash bilan Fransuaza de Lansak shug‘ullangan. U malika bilan aloqasi yo‘q edi, lekin u qirol va kardinal Rishelyoga sodiq edi. 7 yoshga to‘lgandan so‘ng, knyazlar qirol va Anjou gertsogi va marshal de Villeroyning ta’lim bo‘limi boshlig‘i lavozimini olgan Mazarinning murabbiylaridan ta’lim ola boshladilar. Bu davrda qirol marshalning o‘g‘li Fransua de Villero bilan bir umrlik do‘stlik munosabatlarini o‘rnatadi. Boshqa ustozlar qatorida abbe Perefix de Bomont, faylasuf Fransua de La Mothe Le Vail, Per de la Porte (1652 yildan) bor edi. Qirolga gitara chalishni italyan bastakori Franchesko Korbetta o‘rgatgan. Ma’lumki, qirolicha Ketrin Belega 16 yoshli qirolga jinsiy tarbiyadan saboq berishni buyurgan. Lyudovik XIV bolaligida bir necha bor o‘lim yoqasida turdi. 5 yoshida u Royal Pale hovuzida cho‘kib ketishiga sal qoldi; 10 yoshida u chechak bilan kasallangan va shifokorlar endi uning tuzalib ketishiga umid qilishmagan; 15 yoshida qirolning ko‘kragida shish paydo bo‘ldi; 19 yoshida (1658 yil 30 iyun) u qattiq ovqatdan zaharlanib, keyinchalik tif isitmasi bilan kasallangan. 8 iyul kuni ruhoniy uni tan oladi, sud eng yomoni uchun tayyorlaydi. Qirolicha saroy shifokori Fransua Geno qirolga surma va vinoning kichik dozasi asosida qusish dori beradi, bu qirolning tiklanishiga yordam beradi. Biroq, dori nojo‘ya ta’sir ko‘rsatdi: Tussen Rouzning xotiralariga ko‘ra, qirol sezilarli darajada kal bo‘lib qolgan va shundan beri parik kiygan. Lyudovik XIV 1643-yil 14-maydan Fransiya va Navarra qiroli bo‘ldi. U 72 yil hukmronlik qildi – bu esa tarixdagi boshqa Evropa qirollaridan ko‘ra ko‘proq edi. Bolaligida Frond urushlaridan omon qolgan Lui mutlaq monarxiya tamoyili va qirollarning ilohiy huquqining sodiq tarafdori bo‘ldi (u "Davlat - bu men!" iborasi bilan mashhur), u kuchayishini birlashtirdi. asosiy siyosiy lavozimlarga davlat arboblarini muvaffaqiyatli tanlash bilan uning kuchi. Lui hukmronligi - Fransiya birligining sezilarli darajada mustahkamlanishi, uning harbiy qudrati, siyosiy salmog‘i va intellektual nufuzi, madaniyatining gullab-yashnashi davri tarixga Buyuk asr sifatida kirdi. Shu bilan birga, Buyuk Lui I hukmronligi davrida Fransiya ishtirok etgan uzoq muddatli harbiy to‘qnashuvlar soliqlarning ko‘payishiga olib keldi, bu esa aholi yelkasiga og‘ir yuk bo‘lib, xalq qo‘zg‘olonlarini keltirib chiqardi va buning natijasida qirollik ichidagi diniy bag‘rikenglik to‘g‘risidagi Nant farmonini bekor qilgan Fontenblo farmonining qabul qilinishi, Fransiyadan 200 000 ga yaqin gugenotlar hijrat qilgan. May oyida Lyudovik XIV taxtga o‘tirdi. 1643 yil, u hali besh yoshga to‘lmaganida, shuning uchun otasi Lyudovik XIIIning vasiyatiga ko‘ra, regentlik birinchi vazir kardinal Mazarin bilan yaqindan tandemda hukmronlik qilgan Avstriyaning Annasiga o‘tkazildi. Ispaniya va Avstriya uyi bilan urush tugashidan oldin ham, Ispaniya tomonidan qo‘llab-quvvatlangan va Parij parlamenti bilan ittifoq tuzgan knyazlar va eng yuqori aristokratiya, Fronde (1648-1652) umumiy nomini olgan tartibsizliklarni boshladi. va faqat shahzoda de Kondening bo‘ysunishi va Pireney tinchligining imzolanishi bilan yakunlandi (1659 yil 7 noyabr). 1660 yilda Lui avstriyalik ispaniyalik infanta Mariya Terezaga uylandi. Bu vaqtda yetarlicha tarbiya va ma’lumosiz ulg‘aygan yosh podshoh hali katta va’da bermagan edi. Biroq, kardinal Mazarin vafot etishi bilan (1661), ertasi kuni Lyudovik XIV Davlat kengashini chaqiradi va u endi birinchi vazirni tayinlamasdan mustaqil ravishda hukmronlik qilish niyatida ekanligini e’lon qiladi. Shunday qilib, Lui shtatni mustaqil boshqarishni boshladi, qirol o‘limigacha bu yo‘ldan bordi. Lui XIV iqtidorli va qobiliyatli xodimlarni tanlash uchun sovg‘aga ega edi (masalan, Kolbert, Voban, Leteliyer, Lion, Luvois). Hatto aytish mumkinki, Lui qirollik huquqlari haqidagi ta’limotni yarim diniy dogma darajasiga ko‘tardi. Iste’dodli iqtisodchi va moliyachi J. B. Kolbertning ishlari tufayli davlat birligini mustahkamlash, uchinchi hokimiyat vakillarining farovonligini oshirish, savdoni rag‘batlantirish, sanoat va flotni rivojlantirish uchun ko‘p ishlar qilindi. Shu bilan birga, Markiz de Luvoa armiyani isloh qildi, uning tashkilotini birlashtirdi va jangovar kuchini oshirdi. 1660 yilda, 22 yoshida Lyudovik XIV ispanyalik Mariya Tereza bilan turmush qurdi. Bu vaqtda yetarlicha tarbiya va ma’lumosiz ulg‘aygan yosh podshoh hali katta va’da bermagan edi. Ammo keyingi yil, 1661 yilda kardinal Mazarin vafot etdi va uning o‘limining ertasiga qirol Davlat kengashini chaqirdi va uning majlisida u bundan buyon birinchi vazirni tayinlamasdan mustaqil ravishda hukmronlik qilish niyatida ekanligini e’lon qildi. Shunday qilib, yosh podshoh davlatni mustaqil ravishda boshqara boshladi, u o‘limigacha bu yo‘ldan bordi. Lyudovik XIV o‘zi uchun iste’dodli va qobiliyatli xodimlarni tanlash sovg‘asiga ega edi (masalan, Kolbert, Voban, Leteliyer, Lion, Luvois), bundan tashqari, u qirollik huquqlari haqidagi ta’limotni yarim diniy dogmaga ko‘tardi. Iste’dodli iqtisodchi va moliyachi Kolbertning ishlari tufayli davlat birligini mustahkamlash, uchinchi mulk vakillarining farovonligini oshirish, savdoni rag‘batlantirish, sanoat va flotni rivojlantirish uchun ko‘p ishlar qilindi. Shu bilan birga, Markiz de Luvoa armiyani isloh qildi, uning tashkilotini birlashtirdi va jangovar kuchini oshirdi. Shuningdek, Lyudovik XIV hukmronligi davrida Fransiya muhim voqealarni boshidan kechirdi. Bu davrda adabiyotda Moler, J. Rasin, J. de La Fonten va boshqalarning, rassomlikda N. Pussen va K. Lorenning, musiqada J. B. Lullining ijodiy faoliyati gullab-yashnadi. Bir qator akademiyalar (yozuvlar; rasm va haykaltaroshlik; fanlar; arxitektura; musiqa) tashkil etildi, Parij rasadxonasi ochildi, bir nechta. kollejlar. Lyudovik XIV Parijda qolishdan bosh tortdi va o‘zining doimiy qarorgohini o‘zi uchun Versalda qurilgan saroyga aylantirdi, u yerda boshqa yevropaliklarga taqlid qilish ob’yektiga aylangan muhtasham qirollik saroyi ham ko‘chib o‘tdi. monarxlar. Parijning o‘zi ham o‘rtada edi. eng kam qayta qurilgan: tog‘lar. devor buzildi, keng xiyobonlar yotqizildi, istirohat bog‘lari yotqizildi, yangi maydonlar va ko‘priklar ochildi, nogironlar uyi qurildi, Luvr rekonstruksiya qilindi va hokazo. Lyudovik XIV siymosi, uning siyosati, saroy hayoti, qirolning ko‘pchilik bilan munosabatlari. Favoritlar ham zamondoshlar, ham keyingi avlodlar orasida katta qiziqish uyg‘otdi. Lyudovik XIV ko‘plab kitoblarga bag‘ishlangan. tadqiqotlar va ko‘plab san’at asarlari muallifidir. I.2. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning hokimiyatga kelishi va ishki siyosati. Lyudovik XIV davriga kelib Fransiyada davlat dengashlari faoliyati kuchayadi. Kengash tarkibiga kansler, bosh nazoratchi, ikkita davlat maslahatchisi va moliya masalalari bo‘yicha kvartmeyster kirdi. U doimiy kengash edi. Pochta kengashi (Conseil des dépêches) - boshqaruvning umumiy masalalari, masalan, barcha tayinlashlar ro‘yxati bilan shug‘ullangan. Doimiy kengash edi.Savdo kengashi 1700- yilda tuzilgan vaqtinchalik kengash edi. Ruhiy kengash (Conseil des consciyencye) - bu vaqtinchalik kengash bo‘lib, unda qirol o‘z e’tirofchisi bilan ruhiy lavozimlarni almashtirish bo‘yicha maslahatlashdi. Davlat Kengashi (Conseil des partiyalar) - davlat maslahatchilari, kvartallar, yig‘ilishda advokatlar va petisiya rahbarlari ishtirok etgan. Kengashlarning shartli iyerarxiyasida u qirol huzuridagi kengashlardan (Vazirlar Kengashi, Moliya, Pochta va boshqalar, shu jumladan vaqtinchalik) pastroq edi. U kassasiya palatasi va eng yuqori ma’muriy sud funksiyalarini birlashtirgan, o‘sha davrdagi Fransiya ma’muriy huquqida presedentlar manbai. Kengashga kansler raislik qildi. Kengash bir necha bo‘limlardan iborat bo‘lgan: mukofotlar bo‘yicha, yer egaliklari bo‘yicha, tuz solig‘i, olijanob ishlar bo‘yicha, gerblar va ehtiyojga qarab boshqa turli masalalar bo‘yicha. Buyuk Kengash (Grand conseil) - to‘rtta prezident va 27 maslahatchini o‘z ichiga olgan sud instituti. U episkoplar, cherkov mulklari, kasalxonalar haqidagi savollarni ko‘rib chiqdi va fuqarolik ishlari bo‘yicha oxirgi chora edi. Fransiyada Lyudovik XIV hukmronligi davrida tijorat huquqining birinchi kodifikasiyasi amalga oshirildi va Ordonancye de Commercye - Savdo kodeksi (1673) qabul qilindi. 1673 yilgi farmonning muhim ahamiyati shundaki, uni nashr etishdan oldin bilimdon odamlarning fikrlari asosida juda jiddiy tayyorgarlik ishlari olib borilgan. Savari bosh ishchi edi, shuning uchun bu farmon ko‘pincha Savari kodeksi deb ataladi. U ruhoniylarning papaga siyosiy qaramligini yo‘q qilishga urindi. Lyudovik XIV hatto Rimdan mustaqil ravishda frantsuz patriarxatini tashkil etishni ham maqsad qilgan. Ammo mashhur Moss yepiskopi Bossuyetning ta’siri tufayli frantsuz yepiskoplari Rim bilan ajralishdan tiyilishdi va frantsuz iyerarxiyasining qarashlari rasmiy ravishda o‘z ifodasini topdi. 1682 yilgi Gallikan ruhoniylarining deklarasiyasi (declaration du clarge gallicane) E’tiqod masalalarida Lui XIV (Jesuits) ning konfessorlari uni eng qizg‘in katolik reaksiyasining itoatkor quroliga aylantirdilar, bu esa barcha individualistik harakatlarni shafqasiz ta’qib qilishda namoyon bo‘ldi. cherkov orasida. Gugenotlarga qarshi bir qator qattiq choralar ko‘rildi: cherkovlar ulardan tortib olindi, ruhoniylar o‘z cherkovining qoidalariga ko‘ra bolalarni suvga cho‘mdirish, nikoh va dafn qilish, ibodat qilish imkoniyatidan mahrum qilindi. Hatto katoliklar va protestantlar o‘rtasidagi aralash nikohlar ham taqiqlangan. Protestant aristokratiyasi o‘zining ijtimoiy ustunliklarini yo‘qotmaslik uchun katolik dinini qabul qilishga majbur bo‘ldi va boshqa tabaqalar orasidan protestantlarga qarshi cheklovchi farmonlar chiqarildi, bu 1683 yildagi ajdaholar va 1685 yilda Nant farmonining bekor qilinishi bilan yakunlandi. Bu chora-tadbirlar, emigrasiya uchun qattiq jazolarga qaramay, 200 mingdan ortiq protestantlarni Angliya, Gollandiya va Germaniyaga ko‘chib o‘tishga majbur qildi. Hatto Cyevennesda ham qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qirolning o‘sib borayotgan taqvodorligini qirolicha vafotidan keyin (1683) yashirin nikoh orqali u bilan birlashtirgan Madam de Maintenon qo‘llab-quvvatladi. 1688 yilda yangi urush boshlandi, uning sababi Lyudovik XIV tomonidan o‘z kelini, Orlean gertsoginyasi Elizabet-Sharlotta nomidan Palatinate da’volari edi. Bundan biroz oldin vafot etgan Lyudvig. Köln saylovchisi Karl-Egon Furstemberg bilan ittifoq tuzib, Lui o‘z qo‘shinlariga Bonnni egallab, Pfalz, Baden, Vyurtemberg va Triyerga hujum qilishni buyurdi. 1689 yil boshida frantsuz qo‘shinlari butun Quyi Pfalzni eng dahshatli tarzda vayron qilishdi. Fransiyaga qarshi Angliya (yaqinda Styuartlarni ag‘dargan), Niderlandiya, Ispaniya, Avstriya va Germaniya protestant davlatlaridan ittifoq tuzildi. Fransiya marshali Lyuksemburg gertsogi 1690 yil 1 iyulda ittifoqchilarni mag‘lub etdi. Diniy siyosat: Ruhoniylarning Rim papasi Lyudovik XIV ga siyosiy qaramligini yo‘q qilishga harakat qildi. U hatto Rimdan mustaqil fransuz patriarxatini tashkil etishni ham maqsad qilgan. Ammo Moskvaning mashhur episkopi Bossuyetning ta’siri tufayli frantsuz yepiskoplari Rim bilan ajralishdan bosh tortdilar va frantsuz iyerarxiyasining qarashlari rasmiy ravishda o‘z ifodasini topdi. 1682 yildagi Gallikan ruhoniylarining deklarasiyasi (du clarge gallicane deklarasiyasi) E’tiqod masalalarida, Lyudovik XIV (Jesuits) ning konfessorlari uni eng qizg‘in katolik reaksiyasining itoatkor vositasiga aylantirdilar, bu cherkov o‘rtasidagi barcha individualistik harakatlarni shafqasiz ta’qib qilishda aks etdi. Gugenotlarga qarshi bir qator qattiq choralar ko‘rildi: cherkovlar ulardan tortib olindi, ruhoniylar o‘z cherkovining qoidalariga ko‘ra bolalarni suvga cho‘mdirish, nikoh va dafn qilish, ibodat qilish imkoniyatidan mahrum qilindi. Hatto katoliklar va protestantlar o‘rtasidagi aralash nikohlar ham taqiqlangan. Protestant aristokratiyasi o‘zining ijtimoiy ustunliklarini yo‘qotmaslik uchun katoliklikni qabul qilishga majbur bo‘ldi va boshqa tabaqalar orasidan protestantlarga qarshi cheklovchi farmonlar chiqarildi, bu 1683 yildagi ajdaholar va 1685 yilda Nant farmonining bekor qilinishi bilan yakunlandi. Bu chora-tadbirlar, emigrasiya uchun qattiq jazolarga qaramay, 200 mingdan ortiq protestantlarni Angliya, Gollandiya va Germaniyaga ko‘chib o‘tishga majbur qildi. Hatto Cyevennesda ham qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qirolning o‘sib borayotgan taqvodorligini qirolicha vafotidan keyin (1683) yashirin nikoh orqali u bilan birlashtirgan Madam de Maintenon qo‘llab-quvvatladi. Fransiyada ham Angliyadagi kabi hukumat boshlig‘i butunhokimiyatga to‘liq ega bo‘lgan qirol sanalardi. Uning qoshidahukumat hisoblanmish kengash bor edi. Qirolning o‘zi kengash a’-zolarini tayinlar va barcha masalalarni o‘zi hal qilardi. Hukumata’zolari oliy nasab shahzodalar, oliy ruhoniylar, moliyachi-lar, yuristlardan iborat bo‘lardi. Amalda mamlakatda qirolning Parlamentlar faqat sud emas, balki ba’zi bir siyosiy huquqlargaham ega edilar. Parij parlamenti agar qirol juda yosh bo‘lsa, re-gentni (davlatning vaqtincha hukmdorini), tayinlardi, qirolningshartnoma va buyruqlarini ko‘rib chiqar va shu kabilar bilan hamshug‘ullanardi. Parij parlamenti bilan Lyudovik XIV (1638 –1715) ancha keskin munosabatda edi. Uning: «Siz, davlat – bu bizlar, debo‘yladingizmi? Davlat bu – men», – degan mashhur iborasi ham Parijparlamentiga qarata aytilgandi. Keyinoq u parlamentdan bir qatorhuquqlarni olib qo‘ydi va ko‘pgina parlament a’zolarini surgungajo‘natdi. Bu haqda 1652 yilie’lonqilingan «Qiroldeklarasiyasi»dashunday deyiladi: «Biz hozir va bundan keyin Parijdagi bizningparlament palatamizni tashkil qiluvchi shaxslarga davlat hayotiningumumiy masalalari va bizning moliyamizni boshqarish masalalari-ni ko‘rib chiqishni, shuningdek, nimanidir ko‘rsatma berishni vabiz kimga boshqarishni topshirgan bo‘lsak, o‘shalarga nima bilandirmurojaat qilishni qat’iyan taqiqlaymiz, nomi ko‘rsatilgan palatatomonidan bizning ushbu buyrug‘imizga qarshi shu paytgacha qandayqaror qabul qilgan bo‘lsa, barchasini kuch va ahamiyatini yo‘qotgandeb e’lon qilamiz va bizning boshqa aholimiz ham u qarorlarga hechqanaqa e’tibor bermasliklarini talab qilamiz». XVI asrda absolyutizmning zarurligini asoslovchi ta’limotshakllana boshladi. Qirol hukmronligi kelib chiqishi jihatidanilohiy ekanligi ovoza qilindi. Diniy ta’limotga dunyoviy ta’li-mot ham qo‘shildi. XVI–XVII asrlarda Fransiyada davlat va huquqhaqidagi fan ancha rivojlangan edi. Uning asosiy qoidalaridanbiri, barcha oliy qonuniy hokimiyat monarxning qo‘lida mujassam-lanishi lozimligi haqidagi qoidadir. XVI–XVII asrlarda qirol saroyidagi hayot qat’i tartibga so-linganligi ham qirol nufuzining oshishiga yordam berdi. Fransiyada XVII asr o‘rtalarida oliy nasab oilalarning qariyb bir yarim ming vakili saroy xizmatida edilar. Saroy hayoti asosining mazmuni qirol shaxsini ilohiylashtirishdan iborat bo‘lgan axloq ashkil qiladi. Lyudovik XIV davrida qirol qarorgohi Versalga ko‘chirildi. Lyudovik Parijda, bu iflos, shovqin-so‘ronli, tor va qiyshiq ko‘chalari bo‘lgan, chidab bo‘lmas darajada sasib yotgan, xalqi esa allaqachon barrikadalar qurishni o‘rganib olgan o‘jar shaharda yashashni xohlamadi. Kechayu-kunduz Parijdan Versalga minglab odamlar va yuzlab ot qo‘shilgan ekipajlar, un, go‘sht, ko‘kat, baliq ortilgan aravalar harakatlanardi. Aslzodalarning foytunlari juda tez chopishardi, ular pochta imtiyoziga ega edilar – o‘z vaqtida chetga chiqmagan becho- ralarni jazosiz bosib keta olishardi. Versal kishida ajoyib taassurot qoldirardi. Ulkan bino- lar, katta maydonlar va bog‘lar – bularning hammasi fransuz qirolining buyukligiga ishora edi. Hatto bog‘dagi haykallar ham uning buyukligini eslatib turmog‘i lozim – Yupiter haykali ham Lyudovik XIVning o‘ziga o‘xshatib yasalgan edi. Har kuni saroyda bo‘ladigan spektakllarda barcha «qirolni o‘ynamog‘i» kerak edi. Lyudovik XIV haftasiga ikki-uch marta ovga chiqardi. Ov bo‘lmagan kunlari kechqurun saroyda maskaradlar, kon- syertlar, qarta o‘yini tashkil qilinardi. Bunday hayot tarzi qirolga va xavfli aslzodalar vakillarining «qo‘l ostida», «ko‘z o‘ngida» bo‘lishini ta’minlardi. 1715 yili 72 yil taxtda o‘tirgan Lyudovik XIV vafot etdi. Uni zamondoshlari «Qirol – Quyosh», buyuk deb atashgan. Shu kuni Quyosh so‘ndi, buyuklik ham ketdi. Uning uzoq yillik faoliyatiga ko‘mish marosimida so‘zlagan ruhoniy bitta jumla bilan yakun yasadi: – Faqat Xudo buyuk! Bu so‘zlar foniy dunyoning buyuklik da’vo qilayotgan barcha hukmdorlariga qarata aytilganga o‘xshaydi II.bob. Lyudovik XIV davrida Fransiyaning tashqi siyosati va istilochilik yurushlarri. II.1. Lyudovik XIV davrida fransuzlarning Yevropadagi istilolari. Tashqi siyosat, davlat qarashlari, savdo manfaatlari, dindagi qarama-qarshiliklar har ikki davlatni- Fransiya va Niderlandiyaning doimiy to‘qnashuvlarga olib keldi. Lyudovik XIV 1668-1671 yillarda respublikani yakkalab qo‘yishga mohirlik bilan erishdi. Poraxo‘rlik orqali u Angliya va Shvesiyani Uchlik ittifoqidan chalg‘itishga, Kyoln va Myunsterni Fransiya tomoniga tortishga muvaffaq bo‘ldi. O‘z qo‘shinini 120 000 kishiga yetkazgan Lyudovik XIV 1670 yilda shtatlarning ittifoqchisi, Lotaringiya gertsogi Charlz IV ning mulkini egallab oldi va 1672 yilda Reyn daryosidan o‘tib, olti hafta ichida viloyatlarning yarmini bosib oldi va g‘alaba bilan Parijga qaytib keldi. To‘g‘onning ochilishi, Orange Uilyam III ning hokimiyatga ko‘tarilishi, Evropa kuchlarining aralashuvi frantsuz qurollarining muvaffaqiyatini to‘xtatdi. General shtatlar Ispaniya, Brandenburg va Avstriya bilan ittifoq tuzdilar; Fransiya armiyasi Triyer arxiyepiskopligiga hujum qilib, Fransiya bilan yarim qo‘shilgan Elzasning 10 ta imperator shaharlarini egallab olganidan keyin imperiya ularga qo‘shildi. 1674-yilda Lyudovik XIV o‘z dushmanlariga 3 ta yirik qo‘shin bilan qarshilik ko‘rsatdi: ulardan biri bilan shaxsan o‘zi Fransh-Komteni egalladi; ikkinchisi Konde qo‘mondonligi ostida Niderlandiyada jang qildi va Senefda g‘alaba qozondi; uchinchisi, Turen boshchiligida, Pfalzni vayron qildi va Elzasda imperator va buyuk elektorning qo‘shinlari bilan muvaffaqiyatli kurashdi. Turenning o‘limi va Kondening chetlatilishi tufayli qisqa tanaffusdan so‘ng, Lui 1676 yil boshida Niderlandiyaga yangi kuch bilan keldi va bir qator shaharlarni zabt etdi, Lyuksemburg esa Breysgauni vayron qildi. Saar, Mozel va Reyn o‘rtasidagi butun mamlakat qirolning buyrug‘i bilan cho‘lga aylantirildi. O‘rta er dengizida Duquyesne Reuterni mag‘lub etdi; Brandenburg qo‘shinlari shvedlarning hujumi bilan chalg‘idilar. Angliyaning dushmanlik harakatlari natijasida Lyudovik XIV 1678 yilda Niyemvegen shartnomasini tuzdi, bu unga Niderlandiyadan va butun Fransh-Komte Ispaniyadan katta foyda keltirdi. U Filippsburgni imperatorga berdi, lekin Frayburgni qabul qildi va Elzasdagi barcha zabtlarni saqlab qoldi. Bu lahza Lyudovik XIV kuchining cho‘qqisini ko‘rsatadi. Uning armiyasi eng ko‘p sonli, eng yaxshi tashkil etilgan va boshqariladigan armiya edi. Uning diplomatiyasi barcha Yevropa sudlarida hukmronlik qildi. Fransuz xalqi san’at va fan, sanoat va savdo sohalarida erishgan yutuqlari bilan misli ko‘rilmagan yuksaklikka erishdi. Versal sudi (Lyudovik XIV qirollik qarorgohini Versalga topshirdi) deyarli barcha zamonaviy hukmdorlarning hasadi va hayratiga sabab bo‘ldi, ular hatto zaif tomonlarida ham buyuk qirolga taqlid qilishga harakat qildilar. Sudda butun sud hayotini tartibga soluvchi qat’iy odob-axloq qoidalari joriy etildi. Versal barcha yuqori jamiyat hayotining markaziga aylandi, unda Lyudovik XIV ning o‘zi va uning ko‘plab sevimlilari (Lavaliyere, Montespan, Fontange) ta’mi hukmronlik qildi. Barcha eng yuqori zodagonlar sud lavozimlariga da’vo qilishgan, chunki zodagon uchun suddan uzoqda yashash qattiqqo‘llik yoki qirollik sharmandaligining belgisi edi. Lyudovik XIV 1649 va 1686 yillardagi farmonlari bilan kitob savdosini eng mayda detallarigacha tartibga soldi, qattiq syenzura joriy etildi: Parijda kitob sotuvchilar soni 80 tagacha, bosmaxonalar soni esa 36 taga yetkazilishi kerak edi, boshqa shaharlar Bundan tashqari, faqat oldindan belgilangan miqdordagi kitob sotuvchilari va printerlari mavjud.podshoh o‘z xohish-istaklarini kamroq ushlab turdi. 1679-1681 yillarda Fransiya chegara hududlarini anneksiya qilish bo‘yicha keng ko‘lamli kampaniyani olib bordi, bu "qo‘shilish siyosati" deb nomlandi. Metz, Breysax va Bezansonda qirol frantsuz tojining ma’lum joylarga bo‘lgan huquqlarini izlash uchun birlashish palatalarini (chambres de réunions) tuzdi (1681 yil 30 sentyabr). Imperator shahri Strasburg tinchlik davrida to‘satdan frantsuz qo‘shinlari tomonidan bosib olindi. Lui Gollandiya chegaralariga nisbatan xuddi shunday qildi. 1681 yilda uning floti Tripolini, 1684 yilda Jazoir va Genuyani bombardimon qildi. Nihoyat, fransuz ekspansiyasiga javoban, Gollandiya, Ispaniya va imperatorning ittifoqi paydo bo‘lib, 1684 yilda Lui Regensburgda 20 yillik sulh tuzishga va keyingi "birlashmalardan" voz kechishga majbur qildi. Ispaniya qiroli Filipp IV vafotidan keyin (1665), Lyudovik XIV Fransiyaning Ispaniya Gollandiyasining bir qismiga da’volarini e’lon qildi va uni “Devolyusiya urushi” deb atalgan urushda o‘zidan orqada qoldirdi. 1668-yil 2-mayda tuzilgan Axen tinchligi Fransiyaning Flandriya va bir qator chegara hududlarini uning qo‘liga topshirdi. O‘sha paytdan boshlab Birlashgan viloyatlar Lyudovik XIV timsolida ehtirosli dushmanga ega edi. Tashqi siyosat, davlat qarashlari, savdo manfaatlari, sindagi qarama-qarshiliklar har ikki davlatni doimiy to‘qnashuvlarga olib keldi. Lyudovik XIV 1668-1671 yillarda respublikani yakkalab qo‘yishga mohirlik bilan erishdi. Poraxo‘rlik orqali u Angliya va Shvesiyani Uchlik ittifoqidan chalg‘itishga, Kyoln va Myunsterni Fransiya tomoniga tortishga muvaffaq bo‘ldi. O‘z qo‘shinini 120 000 kishiga yetkazgan Lui 1670 yilda shtatlarning ittifoqchisi, Lotaringiya gertsogi Charlz IV ning mulkini egallab oldi va 1672 yilda Reyn daryosidan o‘tib, olti hafta ichida viloyatlarning yarmini bosib oldi va g‘alaba bilan Parijga qaytib keldi. Imperator shahri Strasburg tinchlik davrida to‘satdan frantsuz qo‘shinlari tomonidan bosib olindi. Lyudovik XIV Gollandiya chegaralariga nisbatan xuddi shunday qildi. 1681 yilda uning floti Tripolini, 1684 yilda - Jazoir va Genuyani bombardimon qildi. Nihoyat, Gollandiya, Ispaniya va imperator o‘rtasida ittifoq tuzilib, 1684 yilda Lui Regensburgda 20 yillik sulh tuzishga va keyingi "birlashmalardan" voz kechishga majbur bo‘ldi. Davlatning markaziy boshqaruvi qirol tomonidan turli kengashlar (konseillar) yordamida amalga oshirildi: Vazirlar Kengashi (Conseil d’État) — alohida ahamiyatga ega bo‘lgan masalalarni ko‘rib chiqdi: tashqi siyosat, harbiy ishlar, oliy mansabdor shaxslarni tayinladi. viloyat hokimligi, sud tizimidagi nizolarni hal qildi. Kengash tarkibiga umrbod maosh oladigan davlat vazirlari kiritilgan. Kengashning bir martalik a’zolari soni hech qachon yetti kishidan oshmagan. Bular asosan davlat kotiblari, moliya bo‘yicha bosh nazoratchi va kansler edi. Kengashga qirolning o‘zi raislik qilgan. U doimiy kengash edi. Moliya kengashi (Conseil royal des financyes) - fiskal, moliyaviy masalalarni, shuningdek, chorak menejeri buyruqlari ustidan shikoyatlarni ko‘rib chiqadi. Kengash 1661 yilda tuzilgan va dastlab qirolning o‘zi raislik qilgan. 1688 yilda yangi urush boshlandi, uning sababi Lyudovik XIV tomonidan o‘z kelini, Orlean gersoginyasi Elizabet-Sharlotta nomidan, Saylovchi Charlz bilan bog‘liq bo‘lgan Palatinate da’volari edi. bundan sal oldin vafot etgan. Köln saylovchisi Karl-Egon Furstemberg bilan ittifoq tuzib, Lui o‘z qo‘shinlariga Bonnni egallab, Pfalz, Baden, Vyurtemberg va Triyerga hujum qilishni buyurdi. 1689 yil boshida frantsuz qo‘shinlari butun Quyi Pfalzni eng dahshatli tarzda vayron qilishdi. Fransiyaga qarshi Angliya (yaqinda Styuartlarni ag‘dargan), Niderlandiya, Ispaniya, Avstriya va Germaniya protestant davlatlaridan ittifoq tuzildi. Fransiya marshali Lyuksemburg gertsogi 1690 yil 1 iyulda Fleurusda ittifoqchilarni mag‘lub etdi; Marshal Katinat Savoyni zabt etdi, vise-admiral Turvil Beachy Head jangida Britaniya-Gollandiya flotini mag‘lub etdi, shuning uchun frantsuzlar dengizda ham qisqa vaqt ichida ustunlikka ega bo‘lishdi. 1692 yilda frantsuzlar qamal qilishdi Namurni qamal qildi, Lyuksemburg Steyenkerken jangida g‘alaba qozondi; boshqa tomondan, 28 mayda frantsuz floti Cape La Hoguyeda mag‘lubiyatga uchradi. 1693-1695 yillarda ustunlik ittifoqchilar tomoniga egilib keta boshladi; 1695 yilda Turenning talabasi gertsog de Lyuksemburg vafot etdi. Xuddi shu yili Fransiya katta urush solig‘ini joriy qilishi kerak edi va tinchlik Lui uchun zaruratga aylandi. U 1697 yilda Risvikda imzolangan va birinchi marta Lui XIV o‘zini status-kvo bilan cheklashga majbur bo‘lgan. Namurni qamal qildi, Lyuksemburg Steyenkerken jangida g‘alaba qozondi; boshqa tomondan, 28 mayda frantsuz floti Cape La Hoguyeda mag‘lubiyatga uchradi.1693-1695 yillarda ustunlik ittifoqchilar tomoniga egilib keta boshladi; 1695 yilda Turenning talabasi gertsog de Lyuksemburg vafot etdi. Xuddi shu yili Fransiya katta urush solig‘ini joriy qilishi kerak edi va tinchlik Lui uchun zaruratga aylandi. U 1697 yilda Risvikda imzolangan va birinchi marta Lui XIV o‘zini status-kvo bilan cheklashga majbur bo‘lgan. II.2. Ispan vorisligi uchun kurash Bir necha yil o‘tgach, ispaniyalik Karl II ning o‘limi Luini Evropa koalisiyasi bilan urushga olib kelganida, Fransiya butunlay charchagan edi. Lui o‘zining nabirasi Filipp Anju uchun butun Ispaniya monarxiyasini qaytarib olishni xohlagan Ispaniya merosxo‘rligi urushi Lui qudratiga davolab bo‘lmaydigan jarohatlar etkazdi. Jangga shaxsan rahbarlik qilgan keksa podshoh eng og‘ir sharoitlarda o‘zini viqor va qat’iyat bilan ushlab turdi. 1713 va 1714 yillarda Utrext va Rastattda tuzilgan tinchlikka ko‘ra, u Ispaniyani nabirasi uchun saqlab qoldi, ammo uning Italiya va Gollandiya mulklari yo‘qoldi va Angliya Franko-Ispan flotlarini yo‘q qilib, bir qator mustamlakalarni bosib olib, uning dengiz hukmronligi uchun asos. Fransiya monarxiyasi inqilobdan oldin Xochshtedt va Turin, Ramilla va Malplakdagi mag‘lubiyatlardan qutula olmadi. U qarzlar (2 milliardgacha) va soliqlar og‘irligi ostida qoldi, bu esa mahalliy noroziliklarni keltirib chiqardi. Shunday qilib, Lyudovik XIV butun tizimining natijasi iqtisodiy vayronagarchilik, Fransiyaning qashshoqligiga olib keldi. Yana bir natija muxolifat adabiyotining o‘sishi bo‘ldi, ayniqsa "buyuk Lyudovik" vorisi davrida rivojlangan. Keksa qirolning umrining oxiridagi oilaviy hayoti umuman qiziq bo‘lmay qolgan edi. 1711 yil 13 aprelda uning o‘g‘li Dofin Lyudovik (1661 yilda tug‘ilgan) vafot etdi; 1712 yil fevralda unga Dofinning to‘ng‘ich o‘g‘li Burgundiya gertsogi va o‘sha yilning 8 martida ikkinchisining to‘ng‘ich o‘g‘li, go‘dak Breton gertsogi ham o‘ldi. 1714 yil 4 martda Burgundiya gersogining ukasi, Berri gertsogi bir necha kundan keyin vafot etdi, shuning uchun ispaniyalik Filipp V dan tashqari, Burbonlarda faqat bitta merosxo‘r - to‘rt yoshli bola bor edi. Qirolning nevarasi, Burgundiya gersogining uchinchi o‘g‘li edi. (keyinchalik Lyudovik XV). Bundan oldinroq Lyudovik XIV o‘zining ikki o’g‘lini - Madam de Montespan- Men gertsogi va Tuluza grafini qonuniylashtirgan va ularga Burbon ismini bergan. Endi u o‘z vasiyatiga ko‘ra, ularni vazirlar kengashiga a’zo etib tayinladi va ularning taxtga voris bo‘lish huquqini e’lon qildi. Luining o‘zi umrining oxirigacha faol bo‘lib, sud odob-axloq qoidalariga qat’iy rioya qildi va uning "buyuk asrining" bezaklari allaqachon so‘na boshlagan edi. Lyudovik XIV 1715-yil 1-sentyabr kuni ertalab soat 8:15 da saroy a’zolari qurshovida vafot etdi. O‘lim bir necha kunlik azob-uqubatlardan so‘ng, qirol ov paytida otdan yiqilib jarohat olgan oyog‘ining gangrenasidan keyin keldi (u qirollik qadr-qimmati uchun amputasiyani qabul qilinishi mumkin emas deb hisobladi). Lyudovik XIV hukmronligi 72 yilu 110 kun davom etgan. Qirolning jasadi 8 kun davomida Versaldagi Gerkules salonida xayrlashish uchun qo‘yildi. To‘qqizinchi kunga o‘tar kechasi jasad (aholining dafn marosimida bayramlar o‘tkazmasligi uchun zarur choralar ko‘rildi) Lyudovik XIV dafn etilgan Syent-Deni abbey bazilikasiga olib borildi. Monarx tomonidan o‘rnatilgan katolik cherkovining barcha marosimlaridan. 1822 yilda unga otliq haykali (Bosio modeli asosida) Parijda, Gʻalabalar maydonida o‘rnatildi. Fransiyada quyosh qirol hokimiyati va shaxsan qirolning timsoli sifatida Lyudovik XIVgacha ham harakat qilgan. Yoritgich she’riyatda, tantanali odelarda va sud baletlarida monarxning timsoliga aylandi. Quyosh timsoli haqida birinchi eslatma Genrix III hukmronligi davriga to‘g‘ri keladi, u Lui XIVning bobosi va otasi tomonidan ishlatilgan, ammo faqat uning davrida quyosh ramzi haqiqatan ham keng tarqalgan. O‘n ikki yoshida (1651) Lui XIV har yili karnaval paytida sahnalashtirilgan "ballet de cour" - sud baletlarida debyut qildi. Barokko davrining karnavali nafaqat bayram va o‘yin-kulgi, balki "teskari dunyoda" o‘ynash imkoniyatidir. Misol uchun, qirol bir necha soat davomida hazil, rassom yoki buffonga aylandi, shu bilan birga hazil qirol qiyofasida paydo bo‘lishi mumkin edi. Balet spektakllaridan birida (Jan-Batist Lullining "Tun baleti") yosh Lui birinchi marta o‘z sub’ektlari oldida chiqayotgan quyosh (1653), keyin esa Apollon timsolida chiqish imkoniga ega bo‘ldi. Quyosh xudosi (1654). Lyudovik XIV mustaqil ravishda hukmronlik qila boshlaganida (1661), sud balet janri davlat manfaatlariga xizmat qilib, qirolga nafaqat o‘zining vakillik qiyofasini yaratishga, balki sud jamiyatini boshqarishga yordam berdi (ammo, boshqa san’at turlari kabi). Ushbu spektakllardagi rollar faqat qirol va uning do‘sti Kont de Sen-Aignan tomonidan taqsimlangan. Qon shahzodalari va saroy a’yonlari o‘zlarining suverenlari yonida raqsga tushib, Quyoshga bo‘ysunadigan turli elementlar, sayyoralar va boshqa mavjudotlar va hodisalarni tasvirlashgan. Luining o‘zi o‘z fuqarolari oldida Quyosh, Apollon va antik davrning boshqa xudolari va qahramonlari qiyofasida paydo bo‘lishda davom etmoqda. Qirol sahnani faqat 1670 yilda tark etdi. Ammo Quyosh Qiroli taxallusining paydo bo‘lishidan oldin barokko davrining yana bir muhim madaniy voqeasi - 1662 yildagi Tuileriyes karuseli bo‘lgan. Bu sport bayrami (O‘rta asrlarda bu turnirlar edi) va maskarad o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik bo‘lgan bayramona karnaval kavalkadasi. 17-asrda Karusel "otliq balet" deb nomlangan, chunki bu harakat musiqa, boy liboslar va juda izchil ssenariy bilan spektaklga o‘xshardi. 1662 yilda qirollik juftligining to‘ng‘ich o‘g‘illarining tug‘ilishi sharafiga berilgan karuselda Lyudovik XIV Rim imperatori kiyimidagi otda tomoshabinlar oldida sayr qildi. Podshohning qo‘lida quyosh tasviri tushirilgan oltin qalqon bor edi. Bu bu yoritgich qirolni va u bilan birga butun Fransiyani himoya qilishini anglatadi. Fransuz tarixchisi F. Bossanning yozishicha, “aynan 1662 yilgi Buyuk karuselda qaysidir ma’noda Quyosh qiroli tug‘ilgan. Unga bu nom siyosat va uning qo‘shinlarining g‘alabalari bilan emas, balki otliq balet tomonidan berilgan. Xulosa XV - XVII asrlarda Fransiyaning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyoti tarixi yoritish hozirgi jahon tarixining muhim va dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Bu masala anchadan buyon tarixchi va boshqa turdagi fanlar bilan shug‘ullangan olimlarning diqqat markazida turgan. Fransiyaning XVII asrlardagi ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohasiga bag‘ishlangan manba va adabiyotlarda keltirilgan malumotlar qiyosiy tahlil qilib, qo‘ydagicha xulosaga kelindi: - birinchidan, XVII asrda Fransiyada olib borilgan ichki va tashqi siyosat, uning mazmun va mohiyati o‘rganildi; - ikkinchidan, Fransiyada siyosiy markazlashuv jarayonining xususiyatlari va amalga oshirilishi sabablari mavjud manba va adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilindi; - uchinchidan, XVII asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot tarixi hozirgi fransuz tarixshunosligi uchun muhim ahamiyat kasb etishi bayon qilindi; - to‘rinchidan, Fransiyaning yevropa mamlakatlari bilan olib borgan urushlari va ittifoqlari o‘rganildi va ular o‘sha davr fransuz tarixini ajralmas bir bo‘lagi ekanligi yoritib berildi; - beshinchidan, XVII asr Fransiyada mutloq monarxiyaning tiklanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlarini mavjud manba va adabiyodlar asosida yoritib berildi; - oltinchidan, XVI - XVII asrlarda Fransiyaning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti tarixini yoritishda Sh. Pirimqulov, R. Qurbangaliyeva, Z. Udol’sova, A. Fomchenko, S. Skazkin, L. Kerin, A. Saidov kabi olimlarning ilmiy tadqiqotlarini o‘rni va ahamiyatini alohida ko‘rsatib o‘tish darkor. Shunday qilib XVII asr yevropa tarixida chuqur iz qoldirgan Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohadagi siyosatlari tarixini kurs ishi sifatida yoritish orqali shu davr fransuz xalqi tarixini chuqur o‘rganishda muhim bir manbalardan biri bo‘lib hizmat qilishiga harakat qilindi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.T.: “O‘zbekiston”, 2010. 2.Karimov I.A. Inson xotirasi – boqiy, qadr-qimmati – ulug‘. // “O’zbekiston ovozi” 2012 yil, 10 may. 3.Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.,“O’zbekiston” NMIU, 2011. 4.Shuxrat ergashev. Jahon tarixi (Yangi davr 1-qism, XVI-XVIII asrlar). Toshkent-2013. 5..Artomonov S. Volter i yego vremya. M., "Nauka" 1980 6.Averyanov A., Galkin I. Yangi tarix II-qism. T. "O‘qituvchi" 1982 7.Averyanov A., Galkin I. Yangi tarix. T., "O’qituvchi" 1991. 8.Bomarshe Dramaticheskaya trilogiya M., "Nauka" 1982 9.Versian I. Jon jak Russo M., "Nauka" 1958 10. Gra Feliks. Marselsы: povest iz vremen fransuzskoy revolyusii. M., "Nauka"1965 11.Granin D. General Kommunы. M. "Nauka" 1975 12.Yefimov A. Yangi tarix. T., "O‘qituvchi" 1982. 13. Fransiya. M., "Nauka" 1990. 14.Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., "O‘qituvchi" 2001 15.Jahon mamlakatlari (qisqa ma’lumotnoma) T., "Sharq"2006.