1
KURS ISHI
FRANSIYADA BURJUA INQILOBI
MUNDARIJA
KIRISH2
I. YEVROPADAGI INQILOB HARAKATLARNING FRANSIYA
MISOLIDAGI TALQINI.5
1.1.
Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat.5
1.2.
1848-yil inqilobining boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga
ishchilar munosabati.11
II. BUYUK FRANSUZ BURJUA INQILOBINING YAKUNLARI VA
TARXIY AHAMIYATI16
2.1. Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat
tepasiga kelishi16
2.2. Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyati20
XULOSA26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI27
2
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston birinchi Prezidenti Islom Karimov
о'zining "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" kitobida "O'z tarixini bilmaydigan,
kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo'q", - deb ta'kidlashi bilan birga har
qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo 'lini chuqur idrok etishi
zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon tarixini
haqqoniy о 'rganish imkoniyatiga ega bo'ldik. Ushbu kurs ishida biz Fransiyada
Burjua inqilobi va uning oqibatlari haqida fikr yuritamiz
XVIII asr oxirlarida ham Fransiyada hamon o'rta asr feodal tartiblari hukm
surardi. U qishloq xo'jaligi mamlakati edi. Dehqonlar yashayotgan va mehnat
qilayotgan yerlar feodallarning mulki sanalgan Manufaktura ishchilariga faqat
yakshanba kunigina korxona tashqarisiga chiqishga ruxsat berilardi.
Vaziyat inqilob yuz berishining oldini olishni talab etardi. Shunday sharoitda
Lyudovik XVI 1789- yilda General shtatlarini chaqirdi. 1789- yilning 17- iyunida
uchinchi toifa deputatlari o'zlarini butun millat vakillari deb e'lon qildilar.
Shuningdek, yangi parlament - Milliy Kengash tuzdilar. 9- iyulda Milliy Kengash
o'zini «Ta'sis majlisi» deb e'lon qildi. Xalq qurollana boshladi. 14- iyul kuni
Fransiya mutlaq monarxiyasining tayanchi Bastiliya (davlat qamoqxonasi)
egallandi. Qattiq qo'rqib ketgan Lyudovik XVI yon berishga majbur bo'ldi. U Ta'sis
majlisining qonuniyligini tan oldi.
Poytaxtda hokimiyat inqilobchilar vakillaridan tuzilgan Parij Kommunasi
(Parij Kengashi) qo'liga o'tdi. Mutlaq monarxiyaning qulashi mamlakatda tinchlik
o'rnatilishiga olib kelmadi. Aksincha, butun mamlakatni endi dehqonlar qo'zg'oloni
qamrab oldi. 1789- yilda Ta'sis majlisi yana bir muhim hujjat - «Inson va fuqaro
huquqlari Deklaratsiyasi»ni qabul qildi. U «barcha odamlar ozod va teng huquqli
bo'lib tug'iladilar» degan so'zlar bilan boshlanardi. Deklaratsiya xalqni
«hokimiyatning manbai» deb e'lon qildi. Shuningdek, feodal va toifa imtiyozlarini
bekor qildi. So'z, matbuot erkinligini e'lon qildi.
3
1791- yilda Fransiya tarixida birinchi marta mamlakat Konstitutsiyasi qabul
qilindi. Konstitutsiya 25 yoshga to'lgan barcha erkak kishilarga saylash huquqini
e'lon qildi. Ularning ichida eng yetakchilari «jirondachilar» va «yakobinchilar»
partiyalari edi. 1792- yilda Qonun chiqaruvchi Majlis «Vatan xavf ostida»
chaqirig'i bilan xalqqa murojaat qildi. Bu esa mamlakatda keskin norozilik keltirib
chiqardi.
1792- yil 10- avgust kuni esa Parijda qurolli qo'zg'olon boshlandi.
1792 yil 21- sentabrda Fransiya Respublika deb e'lon qilindi. Lyudovik XVI
esa qatl etildi. Respublika feodal- toifaviy tengsizlikni bekor qildi.
Mavzuning
o‘rganilganlik
darajasi.
Tadqiqotning
birinchi
guruh
adabiyotlari: A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по
истории французской революции 1848 г.М., 1935., П.В.Анненков. Парижские
писма. М., 1983., A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950.,
A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории
французской революции 1848 г. М., 1935. Yevropadagi inqilob harakatlarning
Fransiya misolidagi talqinini aks ettiradi.
Keyingi guruh Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы.
М.: 1998., Васильев Н.Т. История развития общественного движения в
Центральной Европе.М.:1998, Водовозов В. В. Революция 1848 года.M.1986
buyuk fransuz burjua inqilobining yakunlari va tarxiy ahamiyati, Fransuz burjua
inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi, Fransuz
Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatlarini ko’rib chiqadi
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Yevropadagi inqilob harakatlarning
Fransiya misolidagi talqini, Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy
vaziyat, 1848-yil Fransiyadagi inqilobning boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarga ishchilar munosabati, Fransuz burjua inqilobining yakunlari.
Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi, Fransuz Burjua inqilobining tarixiy
ahamiyatini organish kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Yuqorida keltirib oʼtilgan mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda, kurs
ishining vazifalfrini quyidagicha belgilash mumkin:
4
Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyatlarni
ko’rsatish;
1848-yil Fransiyadagi inqilobning boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarga ishchilar munosabatlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish;
Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat
tepasiga kelishi sabablarini tushuntirish;
Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatini o’rganish.
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti. Yevropadagi inqilob
harakatlarning Fransiya misolidagi talqini, buyuk fransuz burjua inqilobining
yakunlari va tarxiy ahamiyatini o’rganish kurs ishining asosiy ob’yekti bo’lib xizmat
qiladi
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar roʼyxatidan iborat.
5
I. YEVROPADAGI INQILOB HARAKATLARNING FRANSIYA
MISOLIDAGI TALQINI.
1.1. Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat.
XIX asrning 40 -yillarida qishloq va shahar aholisining keng ommasi juda tez
qashshoqlashib bordi. Shuning uchun ham 1841-yildan 1847-yilgacha Fransiyada
ishchi va dehqonlar hamma joyda kurashga otlandilar. Ishchilar dehqonlar bilan
birgalikda ko‘p vaqtda hukumat askarlari va politsiya bilanqonli jang qildilar.
1846-1848-yillardagi stachkalar ichida Riv-J‘e shaxtyorlarining aprel oyidagi ish
tashlashi alohida o‘rin tutadi, bu ish tashlash bir yarim oycha davom etgan edi.
Shahar va qishloq aholisining keng tabaqalari shaxtyorlarning ish tashlashini
qo‘llab – quvvatladi. Tur shaxrida noyabr oyida ko‘tarilgan ish tashlash harakati
siyosiy tus olib, Tur ishchilarining qishloq kambag‘allari bilan aloqa
bog‘laganliklarini ko‘rsatdi. 1841-yilda aholini va soliq obyektlarini ro‘yxatga
olish munosabati bilan ko‘tarilgan g‘alayonlar zo‘r inqiloblashtiruvchi ahamiyatga
ega bo‘ldi. Ba‘zi joylarda soliq inspektorlari paydo bo‘lgan vaqtdayoq minglab
dehqonlar, hunarmandlar, ishchilar qo‘zg‘aldilar. Inspektorlar haydab yuborilardi,
ro‘yxat yirtib tashlanardi, faqat katta harbiy qismlar kelgach, ko‘pincha qattiq
barrikada janglaridan keyingina ro‘yxatchilarning ishi yangidan boshlanardi.
1841-yilda Tuluzada ( iyul), Klermon-Ferranda ( 9-10 sentabr), Lill (avgust-
sentabr) va uning atrofida ko‘tarilgan katta qo‘zg‘alonlarda shaharlar va ular
atrofidagi qishloqlarning ming-minglab aholisi qatnashdi.Tuluza, Klermon –
Ferran va boshqa ko‘pgina shaharlarda 1841-yilda soliqlarga qarshi ko‘tarilgan
g‘alayonlar vaqtida ko‘chalarda inqilobiy gimn yangradi. Xalq katta harbiy qismlar
kelguncha, bir oz vaqt g‘alaba qozondi. Bu jarayonlarda 1840-yil oktabrda
hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan Gizoning faoliyatiga to‘xtalishimiz muhim
hisoblanadi. U rasman faqat tashqi ishlar ministiri lavozimida bo‘lsada, haqiqatda
1848-yil inqilobiga qadar hokimiyatni o‘z qo‘lida tutib kelgan ministrlikning
boshlig‘i edi.
6
1847-yil sentabrda Gizo rasmiy ravishda Ministrlar sovetining raisi bo‘ldi.1
Konservatorlarga aylanib ketgan sobiq liberal Gizoning hokimiyat tepasiga kelishi
iyul monarxiyasining butun siyosatida o‘ngga qarab burilish yuz berganini bildirar
edi.Xalqaro ishlarda bu burilish Fransiya dushmanlariga, uning savdo sohasidagi
raqiblariga yon berishdan iborat edi. Fransiya Angliyaning Yaqin Sharqda ustunlik
qilishini tan oldi va o‘zining Misr, Suriya, Marokashdagi bosqinchilik planlarini
amalga oshirishni kechiktirdi. Fransiya hukumati Gaiti oroli ustida kelib chiqqan
janjal vaqtida ( 1843-1845) ham Angliyaga yon berdi. Gizo hukumati 1846-yilda
Polsha mustaqilligining so‘nggi qoldig‘ini tugatishga to‘sqinlik qilishga jur‘at
qilmasdan, Krakov shahrining Avstriya imperiyasiga qo‘shib olinishiga rozi
bo‘ldi.Fransiya Gizo hukumatining xohishi bilan Shvetsariyadagi fuqarolar urushi
vaqtida reaksion Zonderbund tomonini oldi. Bu esa Fransiya diplomatiyasining
yana bir mag‘lubiyati edi.2 Gizoning reaksion siyosati sanoat burjuaziyasi
o‘rtasidagi oppazitsion kayfiyatni kuchaytirdi va Fransiyadagi butun mehnatkash
aholining noroziligini keskinlashtirib yubordi. Fransiyada siyosiy muvozanatning
keskinlashuviga juda muhim iqtisodiy voqealar: 1845-1846 yillardagi kartoshka,
bug‘doy, no‘xat hosili unmaganligi va 1847-yil kuzida Angliyada boshlanib, sal
vaqt ichida Yevropa qit‘asidagi malakatlarga yoyilib ketgan umumiy savdo-sanoat
inqirozi katta turtki bo‘ldi hamda yangi burjua-demakratik inqilobining
boshlanishini tezlashtirdi. Fransiyada ham, Angliyadagi singari, sanoat inqirozi
oldidan sanoat yuksaldi, shuningdek temiryo‘l qurilishida spekulyatsiya juda avj
oldi.
Qishloq xo‘jaligida yuz bergan ofatlar Angliyada ham juda katta ta‘sir
ko‘rsatdi.Chetdan keltirilgan.
1847 yilkuzida Londondagi pul vahimasi ana shunday sharoitda
ko‘tarildi.Angliya banki, uning ketidan boshqa banklar ham pul berishni
kamaytirdi.Natijada ko‘pgina savdo-sanoat firmalari sindi. Bularning hammasi
1 П.В.Анненков. Парижскиe писмa. М., 1983. Стр 159.
2 A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950. Стр 25.
7
Fransiyada ham takrorlandi; lekin Fransiyadagi inqirozning inqilobiy vaziyatda
yetilishi bilan katta xususiyatlari bor edi. Fransiyada kredit ishlari ilgari ham
Angliyadagi darajada rivojlanmagan edi; shu sababli, Angliyadan farq qilib,
Fransiyada 1847-yilning so‘nggi oylarida inqiroz eng yuqori nuqtasiga yetmagan
edi ( buning ahamiyati juda katta edi). Aksincha, 1847-yilning so‘nggi oylarida
juda ko‘p mayda savdogarlar va sanoatchilargina sindi. Shu bilan birga inqiroz
sharoitida chet el bozorida savdo qilolmay qolgan katta-katta –Parij savdogarlari
o‘z ishlarini ichki bozordagi savdo –sotiq bilan saqlab qolmoqchi bo‘ldilar.― Ular
katta – katta firmalar tuzdilar, bu firmalarning raqobati mayda baqqollarni va
do‘konlarni ko‘plab xonavayron qila boshladi. Parij burjuaziyasining bu qismi
ichida ko‘p kishilarning sinishi va fevral kunlarida bu qismning inqilobiy xatti-
harakatda bolishining sababi ham shu edi.
1848 – yil boshlarida chet ellarga metall ishlash sanoati buyumlari, polotno,
jun va shoyi tovarlar hamda ko‘pgina boshqa buyumlar chiqarish kamaydi. 1847-
yilgi moliya inqirozi ham katta va alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. 1847-yildagi
davlat defitsiti butun byudjetining 25 % ga yetdi.Davlatning qarzga botishi moliya
aristakratiyasi uchun foydali edi.Ya‘ni, doimiy davlat defitsiti, agar u, davlatni
sindirish xavfini tug‘dirmasa, bankirlar birja vakillari uchun- davlatga qarz berib
turuvchilar uchun haqiqiy daromat manbai edi.Lekin 1847-yildagi inqiroz
sharoitida moliyachilarning shaxsiy mafaatparastligi moliya aristokratiyasining
o‘ziga zarar yetkazdi, omonat kassalari bo‘shab qoldi, pul quyuvchilarning o‘z
pullarini qaytarib oldilar.Gizo davlatning sinishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida,
ichki zayom chiqarishga majbur bo‘ldi. Iqtisodiy inqiroz va hosilsizlik natijasida
mehnatkashlar ommasining, mayda burjuaziya keng tabaqalarining ahvoli 1846-
1847 yillarda juda ham o‘girlashib ketdi. Shu munosabat bilan ommaning aktivligi
kuchaydi, bu aktivlik g‘alla spekulyatlarining uylari va omborxonalariga qilingan
hujumlarda, ish tashlashlarda aks etdi. 1847-yilda oziq-ovqat qahatchiligiga qarshi
ko‘tarilgan g‘alayonlar ichida Byuzans shahrida ikkita g‘alla spekulyarining
o‘ldirilishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1847-yildagi ish tashlash harakatiga Nant
shahridagi g‘isht teruvchilar va binokor ishchilarning, ko‘pdan-ko‘p qamoqqa
8
olishlarga va shaharda harbiy qismlar bo‘lishiga qaramay, uch oy chamasi ya‘ni
1847-yil sentabrgacha davom etgan ish tashlashlari zo‘r matonat va uyushqoqlik
bilan o‘tkazildi. Ziyofat kompaniyasi deb atalgan kompaniya 1847-yilda yangidan
boshlanib ketdi. Ishchilar, 1840-yildagidek, ba‘zi ziyofatlarda qatnashdilar. 1848-
yil 2 yanvarda Limojda bo‘lib o‘tgan ziyofat alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu
ziyofatni Per Leruga atab uyushtirilgan edi, lekin ziyofatda qatnashgan ishchilar
o‘zlarining ma‘lum maqsad va vazifalarini ko‘rsatishga ham harakat qiladilar.
1847-yilda ― progressiv konservatorlarning yangi burjua-monarxistlar gruppasi
vujudga keldi. Bu gruppaga orleanist publitsist de Jirarden boshchilik qildi. U
1847-yilda: ― Biz– oppazitsiyadamiz, ammo oppazitsiyadan emasmiz‖ dedi. Bu
gruppaning vujudga kelishi ― yuqori tabaqalar inqirozi‖ ning o‘ziga xos ko‘rinishi
edi.
Haqiqatdan ham, kechagina Lui-Filipp monarxiyasining sodiq tarafdorlari
bo‘lgan ― progressiv konservatorlar‖ hukumat tepasidagi partiyadan faqat chuqur
siyosiy inqiroz sharoitidagina ajralib chiqa oladilar. ―Progressiv kuchlarning
dasturi boshda faqat iqtisodiy islohatlar bilangina cheklangan edi, lekin keyin ―
progressiv
konservatorlar‖
ham
saylov
islohatini
yoqlab
chiqdilar.
Monarxistlarning ilgari ham oppazitsiyada bo‘lgan boshqa bir gruppasiga,
avvalgicha, advokat Odilon Barro boshchilik qildi: ― sulola oppozitsiyasi deb
atalgan bu gruppa ham orleanistlardan iborat bo‘lsada, u monarxist yirik
savdosanoat burjuaziyasiga mansub bo‘lgan shunday doiralarning partiyasi sifatida
vujudga keldiki, bu doiralar davlat hokimiyatidan foydalanmas edi.3
Inqilob arafasidagi ijtimoiy hayot va siyosiy vaziyatga A.I.Gersenning
qarashlariga e‘tibor beradigan bo‘lsak, u aytadiki, Fransiyada feodalizm yo‘q edi.
Lekin qirol Lui Filipp davrida siyosiy hokimiyat faqat burjuaziyaning yuqori
tabaqasi qo‘lida edi. Kapitalizm rivojlangan sari sanoat burjuaziyasi boyib bordi.
Lekin Fransiyada burjuaziyaning keng qatlamlari hatto saylov huquqiga ham ega
emas edilar. Siyosiy jihatdan huquqsiz bo‘lgan ishchilar sinfining ahvoli ham
3 A.И.Герцен.Былое и думы.М., 1973. Стр 145
9
nihoyatda og‘ir edi. A.I.Gersen Fransiyada 1848-yilgi inqilobiy vaziyat burjua
keng qatlamlarining o‘z siyosiy huquqsizligidan noroziligi va ishchilar sinfining
kapitalistik ekspluatatsiyaga qarshi kurashi natijasida vujudga kelgan edi deb
yanada soddalashtirib izohlab beradi . Bundan tashqari mamlakatda iqtisodiy
muommolar ham yuzaga keldi. Kartoshka kasalligi orqasidan paydo bo‘lgan
qahatchilik munosabati bilan Fransiyada xalq ommasining ahvoli keskin
yomonlashdi. Kartoshka kasalligi 1845-1847-yillar mobaynida butun Yevropa
bo‘ylab tarqalgan edi. Buning oqibatida asosiy yeguligi kartoshka bo‘lgan
kammag‘allarning ahvoli ancha og‘irlashib qoldi.
1847-yilda navbatdagi iqtisodiy inqiroz boshlanib, bir qancha kapitalistik
davlatlarni qamrab oldi. Fransiyada sanoat ishlab chiqarishi 50% ga qisqardi,
ommaviy ishsizlik boshlandi.4 Burjuaziya qattiq turib, saylov islohatini o‘tkazishni
talab qildi. Ko‘p kishilik banket-majlislar tashkil qilinib, qadah ko‘tarish bahonasi
bilan siyosiy nutqlar so‘zlandi. Ishchilar burjuaziyaning saylov haqidagi talabini
qo‘llab quvvatladilar.
Hukumat poraxo‘rlik, har xil firibgarlik botqog‘iga botib ketdi va yirik
burjuaziyaning bir qismi oldida ham o‘z obro‘yini yo‘qotib qo‘ydi. Mamlakatda
inqilobiy vaziyat kundan kun avj olib ketdi12 . 23-fevralda qo‘shinlar qurolsiz
olomonni o‘qqa tutdi, 50 dan ortiq kishi o‘ldirildi. Shundan keyin butun
mehnatkash patij aholisi kurashga otlandi. Mamlakat bo‘ylab barrikada janglari avj
olib, qurolli to‘qnashuv Parij shahrining deyarli barcha ko‘chalari bo‘ylab tarqaldi.
Barrikada janglarining asosiy qatnashchilari hunarmandlar, ishchilar hamda mayda
burjuaziya
vakillaridan
iborat
edi.
Biroq
yirik
burjuaziya
jamoasi
namoyishchilarga qarshi uyushqoqlik bilan harakat qilishdi, barrikadalar soni
kengayishining oldini olish uchun barcha choralardan foydalandi. Hukumat
qo‘shinlari yirik burjuaziya va ayrim feudal-monarxiya tarafdorlari yordami bilan
namoyishchilar o‘rtasiga ixtilof solishga urindilar, namoyishchilarni turli yolg‘on
4 . A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской революции 1848 г.
М., 1935. Стр 11.
10
g‘oyalari bilan chalg‘itishga intildi. Ammo qo‘zg‘alonchilar bu aldovlarga
uchmadilar, ularni shiddat bilan harakat qilishda ayrim yetakchi inqilobchilar
ma‘naviy qo‘llab-quvvatladilar. Shulardan biri Ogyust Blank bo‘lib, u
qo‘zg‘alonchilarni hukumat tomonidan berilayotgan moddiy yordam va ijtimoiy
imtiyozlar
vaqtinchalik
ekanligini
hamda
siyosiy
huquqlarni
deyarli
bajarmasliklarini uqtiradi .
1848-yil 25- fevralda mamlakat bo‘ylab yirik namoyish yuzaga keldi,
namoyishchilar
hukumat
rahbarlariga
qat‘iy
talablar
qo‘yishdilar.
Namoyishchilarning talablari birinchi navbatda mamlakatdagi ijtimoiy huquqlar va
siyosiy boshqaruv tuzumi haqida edi.
11
1.2. 1848-yil inqilobining boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga
ishchilar munosabati.
1848-yil 23-fevral kechqurun Parij markazi Kaputsino bulvarida fojiaviy
qo‘zg‘alon boshlandi. Gizo yashagan tashqi ishlar vazirligi binosi tomon yo‘l olgan
qurolsiz demostrantlar to‘dasi binoni qo‘riqlovchilar tomonidan otib tashlandi. Bir
necha o‘nlab odamlar halok bo‘ldi, bir qanchasi yaralandi. Bu mudhish voqea
to‘g‘risidagi xabar butun shahar bo‘ylab tarqaldi, Parijning barcha mehnatkash
aholisi oyoqqa turdi. Minglab ishchi, hunarmandlar, talabalar jangga kirdi va bir
kechada 1500 dan ortiq barrikada qurishdi.
Monarxiyaga qarshi qo‘zg‘alon umumxalq xarakteriga ega bo‘ldi. Uning
o‘zagi va tashkil etuvchi kuchi maxfiy respublika jamiyatlari a‘zolari bo‘lishdi. 24-
fevral tongida Parij ko‘chalaridagi kurash avj oldi.Milliy gvardiyaning katta qismi
qo‘zg‘alonga qo‘shildi.Xalq okruglar meriyalarini bosib olishdi.Peshinga borib
qirol qarorgohi – Tyumliriy saroyiga qo‘zg‘alonchi xalq otryadi hujum boshlashdi.
Lui-Filiff chorasiZ holatda qolib taxtdan voz kechadi.Bundan keyin qirol va
uning oilasi poytaxtni tark etib Angliyaga qochadi.Tyumliriy saroyi xalq
tomonidan bosib olinadi, qirol taxti Bastiliya maydoniga ko‘chirilib va tantanali
ravishda yoqib yuboriladi. Respublika deputatlari guruhlari Lamartinni o‘z
tomonlariga og‘dirib, Muddatli hokimikyatni tuzish taklifi bilan chiqdi va shu
yerda masalani parlamentning majlislar zaliga bostirib kirgan barrikada jangchilari
hal qildi. Muddatli hokimiyatning shakllanishi Fransiyaning an‘anaviy joyi – Parij
shahar Ratushasida sodir bo‘ldi. Lekin bu bilan xalq isyoni yakunlanmadi. Vaqtli
hukumat tarkibi to‘g‘risidagi ―Natsional va ―Reform arboblari o‘rtasidagi
tortishuvlar vaqtida qo‘shni xonada ―Xalq deputatlarining o‘zboshimcha
qo‘mitasi tuzildi, bu qo‘mita hukumat ishlarini kuzatishni, uning majlislarida
12
ishtirok etishni, xalqqa zudlik bilan uning natijalari va so‘zsiz respublikaning e‘lon
qilinishi kerakligini xohlagan.5
Bu markaziy masalaning yechimi inqilob g‘alabasi davrida sinfiy kuchlarning
o‘ziga xos munosabatlarini yorqin namoyan etdi.O‘z tarkibiga ko‘ra Vaqtli
hukumat koalitsiyasi edi. Hukumatdagi raxbarlik roli burjuaziya – respublikachi
vazirlariga tegishli edi, ularga asosiy hukumat lavozimlari tegishli edi.
Vaqtli hukumat raisi etib 1830-yil inqilobi ishtirokchisi qariya Dyupon de
L‘er saylandi. Hukumatning haqiqiy rahbari tashqi ishlar vaziri lavozimida
ishlagan Lamartin edi.―Reforma‖ ning mayda burjuaziya sardorlaridan faqat
Ledryu- Rollan tashqi ishlar vaziri lavozimini olgan. Fevral inqilobi davrida Parij
proletariyati katta kuch va ta‘sirga ega edi. Kuchlarning haqiqiy munosabati
respublika haqidagi masalani chiqardi. Lamartin, Dyupon, Kreme va boshqa
burjuaziya vazirlari bu masalaning yechimini topishga qarshilik qildi.
24-fevral kechki soatlarda Lamartin va boshqa vazirlar zudlik bilan
respublikaning e‘lon qilinmasligi uchun har tomonlama harakat qilishdi. Biroq
Parij ishchilari respublika haqidagi masalaning yaxshi tomonga hal bo‘lmasligini
bilib, norozilik bildirdi.Ular tezkor, aniq, hech bir to‘siqlarsiz yechimini topishga
qilishgan.
25-fevral ertalab xalq ommasi Ratusha binosi va maydonni yana to‘ldirdi.
Hukumat tepasiga kelgan ishchi deputatlari zudlik bilan respublikaning e‘lon
qilinishini talab qildi, uning boshida mashhur inqilob arbobi, shifokor Raspayl
turgan, u Parij ishchilari orasida jida mashhur edi.6 Agar bu talab 2 soat davomida
bajarilmasa, 200 ming parijliklar bilan kelib yanqi inqilobni amalga oshirishni aytib
po‘pisa qilgan. Bu po‘pisa ta‘sirga ega bo‘ldi.Ikki soat o‘tmay respublika e‘lon
qilindi.Parij ishchilari respublika to‘g‘risidagi burjuaziyadan farq qiluvchi
tasavvurlardan ta‘sirlangan.
5 A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской
революции 1848 г.М., 1935. Стр 24.
6 П.В.Анненков. Парижские писма. М., 1983. Стр 171.
13
Fransiya ishchilarida respublika shiori ozodlik, tenglik, do‘stlikni amalga
oshiruvchi g‘oya va orzular bilan uzliksiz bog‘liq edi. Shuning uchun ham Parij
ishchilari fevral kunlari nafaqat respublikani, balki ― demakratik va ijtimoiy
respublika ‖ ni talab qilgan. Bunday shior nafaqat sinfiy hukmdorlikning monarxik
shaklini, balki sinfiy hukmdorlikni o‘zini bartaraf etuvchi respublikaga noaniq
intilishni ifodalagan. Bu shiorning mazmuni Vaqtli hukumatga respublikaning
e‘lon qilinganidan keyin zudlik bilan ishchi qo‘zg‘alonchilarning qizil bayroqni
respublikaning davlat bayrog‘i deb tan olinishi haqidagi ko‘rsatilgan talabida,
shuningdek ishchi delegatsiyaning ―mehnat huquqini qonuniy tan olish haqidagi
talabida ochib berilgan. ‘Mehnat huquqi‘‘ ishchilar ommasida keng tarqaldi. U
inqilob davrida ishchilar harakatining asosiy shiori bo‘lib qoldi. Bu shior
ishchilarning ijtimoiy taraqqiyot, ishsizlikka qarshi kurash talabi va mehnatkashlar
uchun ishni kafolatlash uchun bo‘lgan kurashni ifodalagan.
Shu bilan birga ―Mehnat huquqi‖ ishchilarning notinch sotsialistik intilishi,
ishlab chiqarishning kapitalistik anarxiyasini muhokama qilishlari va uni yangilash
istagini ifodalagan. Vaqtli hukumat qizil bayroq haqidagi talabni oson rad etishdi.
Vazirlar o‘rtasidagi kuchli munozaralardan keyin Lui Blan va Alber ishchilarning
bu talablari rad etilsa , hukumatdan chiqib ketishlarini aytgan. Vaqtli hukumat
ishchi sinfiga yon bosdi.Hukumat tomonidan ish vaqtini 1 soatga qisqartirish
haqidagi dekret qabul qilindi.
4-martda Fransiyada 21 yoshga to‘lgan erkalar uchun umumiy saylash
huquqini kiritish haqidagi dekret qabul qilindi. Bu voqealarning yakunida Fransiya
ishchilari 1848-yilning fevral kunlari XIX asrning birinchi demakratik
respublikasini zabt etib siyosiy sharoit tayyorlanmagan.
1848-yil inqilobining tarixiy mazmuni Fransiyadagi burjuaziya tuzumining
siyosiy qayta ta‘mirlanishi bo‘ldi, u yetuk kapitalizmning keng rivojanishiga
bo‘lgan to‘siqlarni bartaraf etgan bo‘lar edi. Sanoat to‘ntarishi, fabrika – zavod
sanoatining qurilishi va rivojlanishi burjuaziya davlatining yanada yetuk siyosiy
shakllarini talab qilgan. Bunday shakllarni yaratish kerak edi. Chunki XIX asrning
14
birinchi yarmida Fransiya burjuaziyasining siyosiy hukmdorligi to‘la tashkil
etilmadi va sof siyosiy ifodasini topmadi.
Haqiqiy siyosiy shakl o‘shanda burjuaziya respublikasi edi. Shuning uchun
ham Fransiyada XIX asr o‘rtalarida burjuaziya – demakratik inqilob ob‘ektiv
navbatda turgan edi. Biroq sanoat to‘ntarilishi sharoitida ko‘proq barcha burjuaziya
inqilobi qonunlari namoyon bo‘lgan.
Demakratik inqilob anti burjuaziya va antikapitalistik yo‘nalishni qabul
qilgan ijtimoiy portlash bo‘ldi. Keyingi jarayonlarda inqilobning juda zaif
rivojlanishini ko‘rish mumkin. Bunday zaiflikning asosiy omillaridan biri yoki
manbai sifatida shunday o‘ylash mumkinki, ishchi ommasida hukmronlik qilgan
jamiyatni tinchlik yo‘li bilan qayta qurish imkoni haqidagi soxta tushunchalar edi.
Bu mayda burjuaziya soxta tushunchalari inqilobning ilk haftasining vaziyati
bilan qo‘llab-quvvatlangan. Ingliz baronessasi Red yaqinlariga Parijdan turib
shunday yozgan: ”Biz hammamiz soyabonsiz yuramiz va ishchilarimizga
bo‘ysinamiz”. “Barcha joyda ― Ishchilar oldida bo‘ysinamiz” ! degan shior
osilgan edi. Ishchilarning buruaziyaga bo‘lgan ishonchi Lui Blan va Alberning
hokimiyatda mavjud bo‘lishi bilan yanada mustahkamlandi. Bu holat ― ishchi
sinfning inqilobiy harakatlarini umumiy to‘xtatdi‖.
Sotsialist vazirlarning siyosati xiyonatkorona bo‘ldi. Ular ishchi ommadan
o‘zlarining burjua-respublikachi vazirlar bilan kelishmovchiliklarini yashirgan va
ularning ishchilarga bo‘lgan yovuzlarcha fikrini yashirgan . ―Tezkor
gvardiyaning loyihasi birdan ikki qiyonni o‘ldirgan. Birinchidan, bu chora
inqilobning ilk kunlarida Vaqtli hukumatga yetmagan qurolli kuchlarni tezroq
tuzishga yordam berdi, bunda Parijlik ishchilar birma-bir qurollangan va milliy
gvardiyada ishtirok etish huquqini olgan.
Vaqtli hukumat M.Kassider tuzgan yangi poytaxt politsiyasiga ishonmadi.
M.Kassiderning politsiya kuchi barrikada jangchilari va maxfiy jamiyat
ishtirokchilaridan tuzilgan bo‘lib,Vaqtli hukumatga bo‘ysinmasdi. Ular o‘zlarini
― Inqilobning avtonom kuchi, ―montanerlar deb atashgan. Undan tashqari,
―Tezkor gvardiyani tuzish bilan hukumat inqilob kuchiga qarshi ishsiz yoshlarni
15
yollashga harakat qilgan. 26- fevralda Parijda ishsizlar uchun ijtimoiy ishlar tuzish
haqidagi Vaqtli hukumat qarori chiqdi.
16
II. BUYUK FRANSUZ BURJUA INQILOBINING YAKUNLARI VA
TARXIY AHAMIYATI
2.1. Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat
tepasiga kelishi
. Lyudovik XVI qatl etilgach, Ispaniya, Angliya va Avstriya monarxlarining
bosqinchilik hujumi kuchaydi. Jirondachilar mamlakat mudofaasini yetarli
darajada tashkil eta olmadilar. Buning ustiga, mamlakat janubida yerlarning shahar
burjuaziyasiga sotilayotganligidan norozi bo'lgan dehqonlarning isyoni boshlandi.
Isyonchilar qirolning qatl etilishinijinoyat deb hisoblardilar. Yakobinchilar
mamlakatdagi bu og 'ir vaziyat uchun jirondachilarni aybladi. Ular Parij aholisini
qo'zg'olonga chaqirdi. Boshlangan qo'zg'olon 1793- yilning 2- iyun kuni
jirondachilar holdmiyatining ag 'darilishi bilan yakunlandi.
Holdmiyat yakobinchilar qo 'Uga о 'tdi. M.Robespyer boshchiligida yangi
hukumat - jamoat qutqaruv qo 'mitasi tuzildi.
Favqulodda sudlar yangi kuch bilan ishlay boshladi.
Yakobinchilarning ichki siyosati. 1793- yilda Fransiyada yangi Konstitutsiya
qabul qilindi. Feodal to 'lovlar butunlay bekor qilindi. Dehqonlar endilikda o'z
yerlarining ozod egalariga aylandilar.
Feodallarning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar yoqib yuborildi. Chet ellarga
qochib ketgan dvoryanlarning yerlari mayda bo 'laklarga bo 'linib sotildi. Cherkov
davlatdan ajratildi. Birinchi iste'mol buyumlariga qat'iy narxlar o'rnatildi. Biroq bu
tadbir kutilmaganda aks sado berdi. Savdogarlar hukumat belgilagan narxda
tovarlarini sotmay qo 'ydi. Endi ular yashirincha savdo qilishga о 'tdilar. Oqibatda
narx-navo kо'tarilib ketdi. Hukumat ish haqining eng yuqori daraj asini ham
belgilab qo 'ydi. Biroq bu tadbir yaxshilikka oUb kelmadi. Natijada ishcMarning
ish tashlashi boshlandi. Hukuma t esa uni shafqatsizlik bilan bostirdi. Chet el
bosqmclmarinirig hujumi va birinchi isle' mol mahsulotlarining yetishmasligi
17
sharoitida ahvolning g'oyatda og'irlashuvi yakobinchilarni diktatura о 'rnatishga
majbur etdi.
1793- yil sentabrda Konvent «Shubhali kishilar to'g'risida» qonun qabul qildi.
Bu qonun, yakobinchilar fikricha, «shubhali» deb hisoblangan barcha kishilarni to
tinchlik о'rnatilgunicha qamoqqa olish va saqlashni ko'zda tutardi. Aslida
yakobinchilar o'z raqiblaridan terror yo 'li bilan qutilmoqchi edi. Buning tasdig 'i о
'laroq, Konventdagi barcha jirondachi-deputatlar qamoqqa olindi va qatl qilindi.
Mamlakat ichkarisidagi isyonlar ham о 'ta rahmsizlik bilan bostirildi.
Yakobinchilarning
shafqatsizligi
chegarasiz,
ayovsiz
va
ma'nosiz
edi.
Yakobinchilar, ayni paytda, qo 'shinni mustahkamlash choralarini ко 'rdilar. Bu tez
orada o'z samarasini berdi. 1794- yilda bosqinchilar mamlakat hududidan surib
chiqarildi. Bu ozodlik urushlarida yosh kapitan Napoleon Bonapart shuhrat
qozondi.
Yakobinchilar partiyasi. Yakobinchilar ichida ichki siyosat borasida yagona
birlik yo'q edi. Ular aslida turli guruhlarga bo'linib ketgan edilar. Yakobinchilarni
birlashtirib turgan omil - bu chet el bosqinchilariga qarshi kurash va mamlakat
ichkarisidagi isyonlarni bostirish zarurati edi, xolos. Bu ikki xavf bartaraf etilgach,
guruhlar о'rtasida kurash boshlanib ketdi. Eber va Shome t rahbarligidagi
yakobinchilar «hech kim boy ham, hech kim о 'ta kambag 'al ham bo '1- maydigan,
hamma barcha narsaga yetarlicha ega bo Tishini ta' minlaydigan» jamiyat tarafdori
edilar.
1794- yilda M. Robespyer tarafdorlari ularni qamoqqa oldilar va o'lim
jazosiga hukm etdilar. M. Robespyer tarafdorlari yakobinchilarning Danton
boshchiligidagi «shafqatlilar» guruhini ham xavfli deb hisoblaganlar. Danton
mamlakatda faoliyat ko'rsatayotgan guruhlarning o'zaro murosasi tarafdori edi. U
barcha partiyadagi yaxshi niyatli kishilarning ittifoqini tuzish yo'li bilan o'zaro
ziddiyatlarni bartaraf qilishni taklif etdi. Danton inqilobiy diktaturani to 'xtatishni,
konstitutsiyaviy tartibga qaytishni, terrordan voz kechishni talab
qila boshladi. M. Robespye r guruhi Danton talablarini rad etdi. Danton hamda
uning tarafdorlari qamoqqa olindilar va qatl etildilar.
18
Mamlakatda о'rnatilgan terror siyosati dahshatlari hammaning tinkamadorini
quritdi. Bu esa, Robespyeming obro'sini tushirib yubordi.
M. Robespyer siyosiy kurashda qonli usul orqaU raqiblarini yo 'qotish bilan
o'z shaxsiy halokatini ham tayyorlab bordi. Xalq qonU boshqaruvga asoslangan
respublikani yomon ко 'rib qoldi. Endi M. Robespyeming barcha dushmanlari
yagona ittifoqqa birlashdilar.
Yakobinchilar diktaturasining ag'darilishi. Konventda M. Robespyer va uning
tarafdorlariga qarshi fitna tayyorlandi. 1794- yilning 27- iyulida Konvent unga
qarshi ayblov e'lon qildi va M. Robespyerni qamoqqa oldi. Shuningdek, Konvent
uni qonundan tashqari deb ham e'lon qildi. Bu - sudsiz qatl etish degani edi.
Hammasi bo'lib yuzga yaqin kishi qatl etildi. Shu tariqa yakobinchilar diktaturasi
quladi. Bu inqilobning tugashi ham edi.
Hokimiyat tepasiga inqilob yillarida boyib ketgan yangi boylar deb ataluvchi
yirik burjuaziya keldi. Hokimiyat tepasiga kelgan kuchlar termidorchilar deb nom
olganlar. Ular mulkni va erkinlikni, tadbirkorlikni himoya qiladigan Respublika
tarafdori edilar. 1795- yilda Konvent yangi Konstitutsiya qabul qildi. U
mamlakatda respublika tazumini mustahkamladi. Inqilobning feodal tartiblarni
tugatish haqidagi barcha qarorlarini tasdiqladi. Mamlakatda ikki palatali parlament
tashkil etildi. Ijroiya hokimiyat besh kishidan iborat Direktoriyaga topshirildi. U
1795-1799- yillar mobaynida mamlakatni boshqardi. Bu davrda monarxiya
tarafdorlari isyon ko'tardilar. Ularning maqsadi monarxiyani qayta tiklash edi.
Biroq general Napoleon Bonapart Konventning xaloskori bo'ldi. U isyonchilar
kuchini tor-mor etdi. Bu xaloskorlik unga yorqin kelajak sari yo '1 ochdi.
1799- yil 9- noyabrdagi davlat to'ntarishi. Direktoriya Shimoliy ItaUyani
Avstriya qo' shinidan ozod qilishi uchun Napoleon Bonapartga umid bog 'ladi. 26
yoshli general bu vazifasini sharaf bilan uddaladi.
U Avstriyani tinchlik shartnomasi tuzishga va Fransiyaning g 'alabasini tan
olishga majbur qildi. Shu tariqa Napoleon Italiyadan Parijga shonshuhratga ко
'milgan holda qaytib keldi.
19
Endi hukmron tabaqalar Fransiyada Napoleonde k qattiqqo'l siyosatchining
hokimiyatini o'rnatishga fursat yetdi, degan xulosaga keldilar va davlat to 'ntarishi
tayyorladilar. Napoleon Bonapart bunga rozibo'ldi.
1799- yil 9- noyabrda Davlat to'ntarishi amalga oshirildi. Parlament Konsullik
deb ataluvchi hukumat tuzishga majbur etildi. Uning tarkibi 3 kishidan iborat bo
'ldi va ularning har biri «Fransiya Respublikasining konsuli» unvoniga ega bo'ldi.
Uch konsuldan biri Napoleon Bonapart edi. Aslida butun hokimiyat uning qo 'lida
to'plandi.
20
2.2. Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyati
Gap fransuz burjua inqilobi haqida ketganida, unga nisbatan «Buyuk» so 'zi
qo'shib ishlatiladi. Xo'sh, nega shunday? Chunkib u inqilob o'rta asr feodal
tartiblarini to'l a bekor qilgan edi. Kishining kishiga shaxsan qaramligini tugatdi.
Monarxiyaning hech qanday ко 'rinishi bilan murosa qilmadi.
Fransiyada respublika tuzumi qaror topdi. Angliya burjua inqilobi burjuaziya
va dvoryanlar kelishuvi bilan yakunlangan bo'lsa, Fransiyada burjuaziya
dvoryanlarni yengdi. Eski jamiyat va davlat tuzumini to'la buzib tashladi. Sanoat
inqilobi uchun sharoit hozirladi.
Buyuk Fransuz inqilobi tarixida uch bosqich mavjud:
1.
1789 yil 14 iyul - 1792 yil 10 avgust;
2.
1792 yil 10 avgust - 1793 yil 2 iyun;
3.
inqilobning eng yuqori bosqichi - 1793 yil 2 iyun - 1794 yil 27/28 iyul.
Buyuk Fransuz inqilobining asosiy natijalari
1. U inqilobdan oldingi mulkchilik shakllarining murakkab xilma-xilligini
mustahkamladi va soddalashtirdi.
2. Ko‘p (barchasi emas) zodagonlarning yerlari dehqonlarga mayda
tomorqalarda (posilkalarda) 10 yillik to‘lovlar bilan sotilgan.
3. Dvoryanlar va ruhoniylarning imtiyozlari bekor qilindi va barcha fuqarolar
uchun teng ijtimoiy imkoniyatlar joriy etildi. Bularning barchasi barcha Evropa
mamlakatlarida
fuqarolik
huquqlarining
kengayishiga,
konstitutsiyalarning
kiritilishiga yordam berdi.
4. Inqilob vakillik saylanadigan organlar: Milliy ta’sis majlisi (1789-1791),
Qonunchilik majlisi (1791-1792), Konventsiya (1792-1794) shafeligida amalga
oshirildi.Bu parlament demokratiyasining rivojlanishiga xizmat qildi, keyingi
muvaffaqiyatsizliklarga qaramay.
5. Qaror yangisini dunyoga keltirdi davlat tuzilishi- parlamentli respublika.
6. Davlat endilikda fuqarolarning asrlar davomida teng huquqliligining kafolati
edi.
21
7. Moliya tizimi o'zgartirildi: soliqlarning mulkiy xususiyati bekor qilindi,
ularning universalligi va daromad yoki mulkka mutanosibligi tamoyili joriy etildi.
Byudjet e'lon qilindi.
Respublika hukumati ichki siyosatda bir qa tor muhim tadbirlarni amalga
oshirdi. Chunonchi, 1881— 1882- yilarda ta’lim to’grisida qonunlar qabul qilindi.
Unga ko’ra maktab cherkovdan ajratildi. Ta’limning dunyoviyligi ta’minlandi. 13
yoshgacha bo’lgan bolalar uchun majburiy bepul ta’lim joriy etildi. Maktablarda
ta’lim maxsus davlat dasturlari asosida olib boriladigan bo’ldi.
Oliy pedagogik bilim yurtlarida o’qituvchi kadrlar tayyorlash yo’lga qo’yildi.
Majburiy talim dasturida o’g’il bolalar uchun gimnastika maj-buriy deb belgilandi.
Bundan o’smirlarni bo’lajak harbiy xizmatga jismo-nan yetuk qilib tayyorlash
maqsadi ko’zda tutilgan edi. Qiz bolalar uchun litseylar ochildi. Maxsus oliy o’quv
yurtlarida ayol o’qituvchilar tay-yorlana boshlandi. 1884- yilda kasaba
uyushmalarming erkin faoliyatiga hamda ish tashlashga ruxsat etuvchi qonun ham
qabul qilindi. Ishchilar o’z kasaba uyushmalari va mehnat birjalarini tuzdilar. Ular
ishsizlar va ish tashlovchilar haqida g’amxo’rlik qila boshladilar.
Munitsipal kengashlarga o’z merlarini saylash huquqi berildi. Bungacha ular
markaziy hokimiyat tomonidan tayinlanar edi.
Mamlakatda Respublikani mustahkamlash tobora chuqur qaror topa bordi.
1876- yilgi Senatga bo’lgan saylovlarda respublikachilar qo’li baland keldi. Mak
Magon iste’fo berdi. Jyul Grevi prezident etib saylandi. Monarxiyani tiklashga
urinishi behuda ketdi. Ichki siyosiy hayotning o’ziga xos bir xususiyati — bu,—
ko’pfirqalikning qaror topganligi bo’ldi. Ularning ichida Radikal, Sotsialistik va
Respublikachilar firqasi yetakchi nufuzga ega edi.
1887- yilgi siyosiy tanglikdan keyin Jyul Grevi o’rniga Sadi Kar-no (1887—
1894) prezident bo’ldi. Bu davrda Fransiya siyosiy hayotida ayni paytda
demokratiyaga qarshi kuchlar ta’siri o’sib bora-yotgan edi. Chunonchi, mamlakatda
rnillatchilik, shovinizm g’oyalari keng tarqala boshladi. Ular qudratli armiyagina
Elzas va Lotaringiyani qaytarib olishi mumkinligiga ishonar edilar.
22
Fransiya ichki siyosiy hayotida anarxistlar va monarxiyachilar faoliyati ham
kuchaydi. Ularning maqsadi — mavjud tuzumni ag’darish edi. Bu maqsadga
erishish uchun anarxistlar kurashning terror usulini qo’lladilar. Chunonchi, ular
1893- yilda Parlament binosiga bomba tashladilar. Buning oqibatida 80 kishi
yarador bo’ldi.
1894 yiida Sadi Karno o’ldirildi va uning o’rnini Kazimir Pere qisqa muddatga
egalladi. 1894- yil Fransiya kontrrazvedkasi mamlakat harbiy kuchlari haqida josus
tomonidan Germaniyaga maxfiy malumotlar berilib turilayotganligini aniqladi.
Maxsus xizmat bu masalada Fransiya armiyasi Bosh shtabida xiz-mat qiluvchi,
kapitan A. Dreyfusdan shubha qila boshladi. Tez orada u josuslikda ayblanib jinoiy
javobgarlikka tortildi. Aslida A. Dreyfus josus emas edi. Biroq, soxta hujjatlar va
soxta guvohlar yordamida uning «josus»ligi fosh etildi. 1894- yilda harbiy sud uni
umrbod surgun jazosiga hukm qildi.
Bu orada Feliks For prezidentlik lavozimini egalladi (1895—1899). Reaksiya
«Dreyfus ishi»dan mamlakatda demokratiyaga qarshi tash-viqotni kuchaytirish,
millatchilik, shovinistik kayfiyatlarni yanada avj oldirish uchun foydalandi.
Mamlakatda, A.Dreyfusning josus emasligiga, hali haqiqiyjosus fosh
etilmaganligiga ishonuvchilar bor edi. Ular haqiqiy josusni fosh etish uchun
tekshiruvni davom ettirdilar. Va, nihoyat haqiqiy josus aniqlandi. U bosh shtab
mayori, vengr avantyuristi, graf Estergazi bo’lib chiqdi.
Biroq, Bosh Shtab va u bilan mustahkam bog’langan kuchlar bu haqiqatni
oshkor etishni o’zlari uchun katta sharmandalik deb hisob-ladilar. Lekin, bu haqiqat
sirligicha ketmadi. 1897- yilda u matbuot yuzini ko’rdi. Mashhur yozuvchi Emil
Zolya maktubi e’lon qilindi.
Fransiyaning barcha demokratik kuchlari A.Dreyfus ishini qayta ko’rib
chiqishni talab eta boshladi. Sharmanda bo’lishni istamagan kuchlar soxta
guvohning o’ldirilishini uyushtirdilar. Estergazi esa Fran-siyadan qochib ketishga
muvaffaq bo’ldi.
1899- yilda F.For to’satdan vafot etdi. «Mo’tadil» respublikachi Emil Lube
(1899—1906) prezident etib saylandi. «Dreyfus ishi» atro-fidagi kurash uzoq davom
23
etdi. Hukmron doiralar uni ozodlikka chiqarishga majbur bo’ldilar. Biroq, u
aybsizligi uchun emas, «sog’ligi yomonlashgani» uchun ozod qilindi. A.Dreyfus
faqat 1906- yildagina to’la oqlandi.
20 asr boshlariga kelib mamlakatda mo’tadil barqarorlik ta’minlandi. Bunga 19
asr 90-yillarining o’rtalaridan boshlangan iqtisodiy yuksalish tufayli erishildi. 1900-
yildagi 5,4 mln. tonna o’rniga 1913-yilda Fransiya 22 mln. tonna temir ruda ishlab
chiqara boshladi. Bu sohada Fransiya AQSh va Germaniyani ortda qoldirdi.
Sanoatda yangi tarmoqlar (elektrotexnika, avtomobil va kimyo) tez rivojlana
boshladi. Oqibatda sanoatda xizmat qilayotgan aholining soni 36 foizga yetdi. 40
foiz aholi qishloq xo’jaligida band edi. 1889-yilda balandligi 312 metrli mashhur
Eyfel minorasi quriladi.
Fransiyaning 1909- yildagi eksportida tovarning qimmatligi jihatidan jun
birinchi, ip-gazlama ikkinchi, shoyi gazlama uchinchi, fransuz vinolari to’rtinchi
o’rinni egalladi. Fransiyada moliya kapitali tez o’sdi. Uning chetga kapital chiqarish
quvvati yanada ortdi. Bu borada u dunyoda Angliyadan so’ng ikkinchi o’ringa
chiqdi. 1914-yilga kelganda Rossiyaga 13 mlrd., Angliya va AQShga 5 mlrd.,
Janubiy Amerika davlatlariga 6 mlrd. frank miqdorida kapital chiqardi.
Bu kapitallar foiz hisobida Fransiyaga juda katta miqdorda daromad
keltiribgina qolmay, ayni paytda siyosiy ittifoqchilarni ham vujudga keltirdi.
Fransiya mehnatkaslarining ahvoli og’ir edi. Ular kumga 10—12 soat, ba’zan
14—16 soat-gacha ishlashga majbur edilar. Mehnatkashlar o’z haq-huquqlari uchun
kurasha boshladi. Bunday sharoitda ishchilar harakatini uyushtirish muhim
ahamiyatga ega edi. 1880- yilda ishchi tashkilotlari vakillari «Fransiya Ishchi
partiyasi» ni tuzdilar. Ayni paytda, ishchilar kasaba uyushmalari va mehnat birjalari
tuza boshladilar. Ular ishsizlar va ish tashlashda qatnashayotganlar haqida
g’amxo’rlik qilardi.
Chunonchi, mehnat qonunlari Kodeksiga ko’ra, ish vaqtida olingan jarohat
uchun to’lov to’lanadigan bo’ldi. Haftada bir kun—dam olish kuni joriy etildi.
1910- yilda esa pensiya haqida qonun qabul qilindi. Unda pensiya yoshi 65
yosh deb belgilandi (bu ko’rsatkich Germaniya va Angliyada 70 yosh edi). Ijtimoiy
24
harakatda ikki asosiy oqim mavjud edi. Ularning biri—jamiyatni parlament yo’li
bilan (islohotlar orqali) qayta qurish, ikkinchisi esa noqonuniy yo’l bilan (qurolli
qo’zg’olon) qayta qurish yo’li edi. Ikkinchi yo’l bora-bora o’z ta’sirini butunlay
yo’qotdi.
19 asrning 70-yillardan boshlab Fransiyaning xalqaro ‘) mavqeyi zaiflashdi.
Uning kontinental Yevro-padagTyetakchi davlat mavqeyi barham topdi. Endi,
Fransiya Ger-maniya hujumidan xavfsirab yashaydigan davlatga aylandi.
Ayniqsa, 1879- yilda tuzilgan Germaniya—Avstriya-Vengriya it-tifoqi
Fransiyaning xalqaro mavqeyini yanada yomonlashtirib yubordi. Shunday bo’lsa-
da, Fransiya boshqa buyuk davlatlar o’rtasidagi ni-zolardan ustalik bilan foydalanib,
mustamlaka imperiyasini tobora kengaytirib borishga muvaffaq bo’ldi.
Chunonchi, 1881- yilda Tunis tobe etildi. Germaniya atayin bunga qarshilik
qiladi. Uning maqsadi Fransiya-Italiya munosabatlarini keskinlashtirish edi. Chunki,
Italiya ham Tunisga da’vogar edi. Germaniya o’z niyatiga erishdi. Tunis-dan quruq
qolgan Italiya endi Germaniya bilan yaqinlasha boshladi. Bu esa 1882-yilda
Germaniya—Avstriya-Vengriya va Italiyadan iborat harbiy-siyosiy ittifoqning
tuzilishiga olib keldi. Bu ittifoq tarixga «Uchlar ittifoqi» nomi bilan kirdi.
Fransiya 1883- yilda Vyetnamga, 1885- yilda Xitoyga qarshi urush boshladi.
1891-yildaGvineya,
1892-yHdaSenegalbo’ysundirildi.
1893-yilda
Sahroyi
Kabirdagi Tambuktani zabt etdi, Laos ustidan protek-torat o’rnatildi, 1894—1896-
yillarda Madagaskar bosib olindi.
Ko’p o’tmay Fransiya Marokashni ham egalladi va uni asoratli shartnoma
tuzishga majbur etdi.
1912- yilda bu davlat ustidan Fiansiya protektorati o’rnatildi. 1914-yilda
Marokashda 100 ming fransuz jangchisi bor edi.
Ayni paytda, «Uchlar ittifoqi» Fransiyaga tobora ko’proq xavf sola boshladi.
Bu hol uni Angliya va Rossiya bilan yaqinlashish yo’llarini qidirishga majbur etdi.
Oxir-oqibatda bu 3 davlat ittifoqi qaror topdi.
Shu tariqa, Yevropaning buyuk davlatlari bo’lingan dunyoni qayta bo’lish
girdobiga tortildilar
25
26
XULOSA
Inqilobiy Fransiya va Napolеon urushlari Fransiyaning yirik mag`lubiyati bilan
yakunlanganidan so`ng g`olib mamlakatlar Yevropada xalqaro munosabatlarning
yangi tartibini yaratdilar. Bu tartib tarixga «Vеna tizimi» nomi bilan kirdi. «1815 yil
traktatlari» dеb nom olgan shartnomalar va ittifoqlar tizimi bosqichma-bosqich 1814
y. mayidan to 1818 noyabrigacha yaratildi. Bu davrda to`rtta yirik xalqaro uchrashuv
bo`lib o`tdi:
Fransiya bilan birinchi Parij tinchlik shartnomasini tuzish bo`yicha
muzokaralar (1814 yil may oyi); Vеna kongrеssi (sеntyabr 1814 y. - iyun 1815 y.);
ikkinchi Parij tinchligi bo`yicha muzokaralar (iyul-noyabr 1815 y.); Axеn kongrеssi
(sеntyabr-noyabr 1818 yy.). Bu uchrashuvlardan eng muhimi-Vеna kongrеssi edi.
Vеnaga butun Yevropa mamlakatlaridan vakillar kеldi. Ular orasida impеratorlar,
qirollar,vazirlar va yirik siyosiy arboblar bor edi. «Vеna tizimi» asosan uch masalani
hal etdi:
Fransiyani 1792 yil chеgaralariga qaytarish va hokimiyat tеpasida Burbonlar
sulolasini tiklash;
Yevropada va mustamlakalarda Angliya, Rossiya, Prussiya va Avstriya
manfaatlaridan kеlib chiqqan holda hududiy o`zgarishlarni amalga oshirish;
Fransiyada va boshqa Yevropa mamlakatlarida inqilobiy xarakatlarni oldini olish
bo`yicha kafolatlarni qabul qilish (bu maqsadda 1815 y. sеntyabrida Rossiya,
Prussiya va Avstriya Parijda «Monarxlar va xalqlarning Muqaddas ittifoqini»
tuzdilar)
Inqilobiy Fransiya va Napolеon urushlari Fransiyaning yirik mag`lubiyati bilan
yakunlanganidan so`ng g`olib mamlakatlar Yevropada xalqaro munosabatlarning
yangi tartibini yaratdilar.
Bu tartib tarixga «Vеna tizimi» nomi bilan kirdi. «1815 yil traktatlari» dеb nom
olgan shartnomalar va ittifoqlar tizimi bosqichma-bosqich 1814 y. mayidan to 1818
noyabrigacha yaratildi. Bu davrda to`rtta yirik xalqaro uchrashuv bo`lib o`tdi.
27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
1. A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории
французской революции 1848 г.М., 1935. Стр 24.
2. П.В.Анненков. Парижские писма. М., 1983. Стр 171.
3. A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950. Стр 25.
4. A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории
французской революции 1848 г. М., 1935. Стр 11.
5. Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998. С
57
6. Васильев Н.Т. История развития общественного движения в
Центральной Европе.М.:1998 С 75
7. Водовозов В. В. Революция 1848 года.M.1986 г
