O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI XORIJIY FILOLOGIYA FAKULTETI FRANSUZ FILOLOGIYASI KAFEDRASI KURS ISHI MAVZU: FRANSUZ VA O‘ZBEK TILLARIDA MOTIVATSIYA VA UNING TURLARI Bajardi: Ilmiy rahbar: Toshkent – 2019 1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. MOTIVOLOGIYANING NAZARIY MUAMMOLARI.......................5 1.1. Motivologiyaning tilshunoslikda tutgan o’rni…………………………………5 1.2. Tilshunoslikda motivatsiya va nominatsiya tushunchalari talqini…………………….......................................................................................11 II BOB…FRANSUZ VA O’ZBEK TILLARIDA MOTIVLASHUV TURLARI …………………………………………………………………………………....23 2.1. Fransuz va o'zbek tillarda so'zning ichki shakli va so'zlar motivlashuvining tiplari……………………………………………………........................................23 2.2. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashgan so'zlar tasnifi.......................................................................................................................28 2.3. Fransuz va o'zbek tillarida leksik birliklarning motivatsion shakllari va turlari…………………………………………………………………………......33 XULOSA………………………………………………………………………..43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI……………………….....45 2 KIRISH O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, har bir soha, har bir jabhada katta o’zgarishlar amalga oshirildi. Shu bilan bir qatorda fan va madaniyat sohasiga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Zero, insonning ma’naviy olami go’zal bo’lsa va o’y fikrlarari faqat yaxshilikka yo’g’rilgan bo’lsa, u yashayotgan jamiyat ham taraqqiy etadi. Bu asrlar ichida isbotlangan haqiqatdir. Muhtaram birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o’zining «Adabiyotga e’tibor ma’naviyatga, kelajakka e’tibor» asarida inson ruhiy olamida kechayotgan tuyg’ularni, atrofda bo’layotgan voqea-hodisalarni so’zda tera olgan buyuk iste’dod sohiblari bo’lmish yozuvchilarga quyidagicha ta’rif bergan. «Ziyolilarning ilg’or qismi bo’lmish badiiy adabiyot vakillarining xalqimiz qalbi, uning oliy maqsadlari, bugungi hayoti, taqdiri va kelajagini yaqindan biladigan insonlar sifatida jamiyatimizdagi o’rni va ta’siri beqiyosdir». Shu boisdan ham bugungi kunda ijod ahlini rag’batlantirish va yangi iqtidor sohiblarini aniqlash uchun turli tanlovlar o’tkazilmoqda. Bundan maqsad millatning ma’naviyatini yuksaltirishdir. Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda ko’plab sohalar singari fan va ta’lim sohasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, chet tillarini o’qitish va ularni chuqurroq o’rganish borasida yurtboshimiz SH.M.Mirziyoyev tomonidan turli xil islohotlar o’tkazilib, yetarlicha shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Shu kabi maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun 2017-2021- yillarga mo’ljallangan harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi. Hujjatda qayd etilishicha, mamlakat bosib o’tgan taraqqiyot yo’lining chuqur tahlili bugungi kunda jahon bozorida raqobat kuchayib borayotganini har tomonlama hisobga olishni, shu asosda davlatni yanada barqaror va jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha strategik yondashuv va tamoyillarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishni taqozo etmoqda. Xususan, ta’lim sohasini yanada yuksaltirish, yosh avlodni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, uning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida ko’plab yutuqlarga erishilmoqda. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o’z 3 salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo’ravonlik g’oyasi “virusi” tarqalishining oldini olishdir1”. Shu o’rinda aytib o’tish lozimki, bugungi kunda chet tillarini o’rganish, xususan dunyo tillaridan biri bo’lmish fransuz tiliga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu maqsadda Fransiya Respublikasi bilan turli xil madaniy, ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar mustahkamlanmoqda. Bunday aloqalar o'z navbatida fransuz tilini o'rganishda keng imkoniyatlarni yaratib beradi. Ma’lumki, kishilar o‘rtasidagi aloqaning eng muhim vositasi, ya’ni fikrni boshqalarga yetkazuvchi qurol bu tildir. Zero, til milliy madaniyatning o‘ziga xos oynasi bo‘lib, uni saqlovchi, avloddan-avlodga yetkazuvchi vositadir. Bu borada motivatsiya tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi va unga alohida to’xtalib o’tish joizdir. Kurs ishining dolzarbligi shundaki, motivologiyaning fan sifatida shakllanishi, bu yo'nalish haqidagi dastlabki ilmiy g'oya va fikrlar, ushbu fanning asosiy tushunchalari, yo'nalishlari va ilmiy tadqiq metodlari va shuningdek, motivasiyaga oid dolzarb masalalar tahlil va talqin qilinishidir. Ushbu tadqiqot ishimizdan filologik yo'nalishdagi oliy o'quv yurti talabalari, magistrantlari, o'qituvchilari, ilmiy tadqiqotchilari hamda ko’plab kitobxonlar manba sifatida foydalanishlari mumkin. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Kurs ishimizning asosiy maqsadi fransuz va o’zbek tillaridagi motivatsiya turlarini o'rganish va talqin qilishdir. Ushbu qo‘yilgan maqsad quyidagi vazifalar yechimini taqozo etadi: 1. motivatsiyaning tilshunoslik sohasida o‘rganilish masalalarini ko‘zdan kechirish; 2. motivatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflash; Kurs ishining obyekti: Tilshunoslikning motivatsiya qatlami mazkur ishimizning tadqiqot ob’yekti sifatida xizmat qiladi. Kurs ishining predmeti: motivatsiyaning funksional-stilistik tarkibi va turlarini o'rganish kurs ishining predmeti hisoblanadi. 1 Kun.uz/…shavkat-mirziyoyev- BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi 4 Kurs ishining metodlari: Kurs ishini ilmiy nazariy ishlab chiqishda yurtboshimiz nutqlaridan, N.A. Baskakov, A.S.Sodiqov, A.A.Abduazizov kitoblari, O.I.Blinova, V.V.Vinogradov, F.Sossyur ilmiy-nazariy qarashlari, O’zbek tilining izohli lug’atidagi sohaga doir so’zlar, o’zbek tli leksikologiyasiga doir ilmiy izlanish va fikrlaridan foydalandik. Kurs ishining tuzilishi va hajmi: mazkur kurs ishi kirish qismi, ikki bob, xulosa va foydanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. I BOB. MOTIVOLOGIYANING NAZARIY MUAMMOLARI 5 1.1. Motivologiyaning tilshunoslikda tutgan o'rni Motivatsiya fenomeni keng qamrovli tushuncha bo'lib, psixologiya, iqtisodiyot, falsafa sohasida ham foydalanilgan. Ushbu atama antik davrdayoq mavjud bo'lib, “mimologizm”, “kritilizm” deb ishlatilgan. Motivatsiya tushunchasi fransuz tilida “1970 yil Jerard Jenett tomonidan qo'llanilgan. Keyinchalik esa Ermojen motivatsiya so'zini nominatsiya, nominalizm deb fanga kiritgan. F. de Sossyur esa motivatsiya nazariyasi haqida bir qancha fikrlar bildirgan, hamda uning sinxron va diaxron tomonlarini o'rgangan” [140]. Motivatsiya – lotincha “motiv” so'zidan olingan bo'lib, “harakatni uyg'otmoq, ruhiy-fiziologik rejaning dinamik jarayoni, inson harakatini boshqarish, maqsad sari yetaklovchi vosita, tashkillashtirish, faollik va bardoshlilik kabi ma'nolarini anglatadi” [139]. “Motivologiya” termini o'zbek tilshunosligiga yaqinda kirib kelgan, shu sababli bu sohaga oid hali biror-bir ish qilinmagan. O'zbekistonda motivatsiya fenomeni psixologiya, iqtisodiyot, falsafa fanlari doirasida o'rganilgan bo'lishiga qaramasdan motivologiyaga bag'ishlangan dissertatsion ishlar mavjud emas. Faqatgina, “Tilshunoslik terminlarining izohli lug'ati”da motivlanuvchi so'z – asoslanuvchi so'z, motivlovchi so'z – asoslovchi so'z deya izoh berilgan [129; 67 –b]. Fikrimizcha, bu tushunchalarga qisqacha izoh berib o'tish lozim, ya'ni motivlanuvchi so'z – motivlangan so'zning (yoki so'z ichki shaklining) motivlovchi belgini aks ettiradigan leksik motivlanganlik ifodalangan qismi. Motivlovchi so'z esa belgini ifodalaydigan so'zning asosiy ma'noli qismidir. Masalan, fleurer, fleurir, fleuret, fleurette, fleuriste so'zlarida asosiy belgini ifodalaydigan so'z fleure ko'zidir, Qoraqush leksik birligida esa motivlovchi so'z aynan qushning rangi qora ekanligini ifodalayapti. O'zbek tilshunosligida motivatsiya fenomeniga to'liq ta'rif berilmagan. Jahon tilshunosligida asosan rus tilida motivatsiyaga oid ilmiy ishlar soni anchagina ko'p. Bizningcha, motivatsiya – nomlanish belgisini bildirib, dalil keltirish, isbotlash, turtki, vaj, bahona kabi ma'nolarni bildiradi. Bugungi kunda ikkita muhim muammo tilshunoslar diqqat markazida turibdi: bular – insondagi “til 6 muammosi”ga ilmiy qiziqish ob'ekti bo'lgan antropotsentrik yo'nalish va “til dinamikasini” o'rganishni ko'zda tutuvchi funktsional yo'nalishdir. XX asrning 70 - yillarida tilshunoslik fanida yangi motivologiya termini paydo bo'ldi. Motivologiyani tilshunoslik fanining mustaqil yo'nalishi sifatida ajratish g'oyasi ilk bor M.M. Ginatulin tomonidan uning qushlarning ingliz, rus va qozoq tillaridagi nomlariga bag'ishlangan qiyosiy-onomasiologik tadqiqotida taklif qilingan [28; 23–b]. Motivologiya o'z nomini muallif tomonidan ishlatilgan “motiv” (nominatsion belgi), “motivema” (nominatsiya prinsipi), “motivatsiya” (so'zga nom berilayotganda uning motivlovchi belgisi) va “motivlanganlik” (“motivatsiya”ni saqlab qoluvchi so'zning belgisi) atamalaridan olgan. Motivatsiya tushunchasi va unga oid terminlar bilan shug'ullanadigan bo'lim motivologiyadir. M.M. Ginatulin motivologiyaga quyidagicha ta'rif beradi: “Motivologiya – leksikologiyaning narsalarga nom berish paytida so'zlar o'rtasidagi aloqalarni, shuningdek, til rivojlanishining muayyan bosqichida so'zlarning motivlanganlik holati va darajasini o'rganuvchi bo'limi”[28; 24–b]. XX asrning 70- yillarida tilshunoslarning motivatsiya, uning turlari, motivatsiya va nominatsiya nazariyasiga oid ilmiy ishlar va maqolalar to'plami paydo bo'la boshladi. Aynan shu davrda motivatsiya, motivologiya doirasida dinamik, leksikografik, ontologik, funksional tahlillar o'tkazildi, bu jarayonlar tilshunos olimlar tomonidan o'rganildi va tartibga solindi. Tilshunos N.D. Golev motivatsiya, motivologiya borasida ilmiy izlanishlar olib borgan [29, 30, 31], motivologiya uzoq muddatli dastur, doimiy rivojlanib, boyib borayotgan bo'limlardan biridir, deya ta'rif beradi. Har bir tilning leksikasi motivologiyaning tadqiqot ob'ekti bo'lib hisoblanadi. Uning predmeti esa so'zlar motivatsiyasining leksik-semantik xususiyatidir. Motivologiya hodisaning mohiyatini leksik birliklarning motivlangan va motivlanmagan so'zlarni qamrab oluvchi motivatsion munosabatlar tashkil etadi. 7 Motivatsiya hodisasining mazmuni va strukturasi quyidagilardan iborat: 1) motivatsion munosabatlarga kirishuvchi motivatsion juft leksik birliklar to'plami; (masalan, blanche-queu, rouge-queu, oqqush, qoraqush so'zlarini misol qilish mumkin. Oqtov shahri yaqinida qishlovchi oqqushlar bilan birga dengizda o'rdak-g'ozlar, baliqchi chag'alay qushlar ham so'zib yuradi [65; 6–b] ). 2) to'liq motivlangan va yarim motivlangan so'zlar yig'indisi. To'liq motivlangan leksik birliklar ham leksik, ham strukturaviy jihatdan bir-biri bilan bog'liq bo'ladi. Yarim motivlashgan leksik birliklar esa yoki strukturaviy yoki leksik jihatdan motivlashgan bo'ladi. Masalan, ortie, limoselle, kaklik, bedana, do'lana; 3) so'zlar motivatsiyasi hodisasini boyituvchi manbalar, ya'ni lug'atlar va shevaga xos bo'lgan so'zlar, ya'ni sostaud (fort), richard (gros), abdira (sandiq), ag'az (qavariq), choygardon (cho'mich) [7; 13–b], kunchak (burchak), jo'rob (supurgi), satil (chelak) kabi so'zlar; 4) motivatsiya hodisasining boshqa leksik hodisalar bilan aloqasi. Bularga sinonim (ardemment / epurdument [52; 183–p], udum / taomil / urf / an'ana,), antonim (vie / mort, avoir raison / avoir tort [52; 195– p], qumsiz / qumli, uzoq / yaqin, toza / kir,), paronim (abzal / afzal, amr / amir) so'zlarni kiritishimiz mumkin. Ushbu leksik hodisalar motivlashgan so'zlarning yanada boyishiga sabab bo'ladi. So'zlar motivatsiyasi hodisasi yuqorida aytib o'tilgan tarkibiy elementlarni hisobga olganda, tilning yetakchi leksik hodisalari qatoriga kiradi. Motivlanganlik xossasiga ega bo'lgan va, binobarin, motivatsion munosabatlarga kirishuvchi leksik birliklarni son jihatdan qamrab olish darajasiga ko'ra so'zlar motivatsiyasi hodisasi umumiy xususiyat kasb etadi. Motivatsion munosabatlar va motivlanganlikning bir nechta turlari mavjud. Fransuz tili “Le Robert des synonymes, des nuances, des contraires”, “Dictionnaires 7 utiles definitions, synonymes, homonymes, locutions” lug'atlarida ham motivlangan so'zlarni uchratamiz. Lekin fransuz tili lug'atlarida ham nechta motivlangan so'zlar mavjudligi hisoblanmagan. O'zbek tili lug'atlarida motivlangan so'zlar alohida ko'rsatilmagan bo'lsa-da, N.Mamatov, R.Shukurovning “O'zbek tili antonimlarining 8 izohli lug'ati”, A.Hojievning “O'zbek tili sinonimlar lug'ati”, Olim Usmonning “Internatsional so'zlar (antonimlar, sinonimlar, o'zlashma so'zlar)”, A.Ma'rufovning “Paronimlar lug'ati”da ayrim motivlangan so'zlarni uchratish mumkin. Biroq o'zbek tili lug'atlarida ham motivlangan so'zlar miqdori aniqlanmagan. Motivatsiya hodisasi bir nechta tendensiyalar bilan bevosita bog'liq. Bu tendentsiyalar bir nechta leksik jarayonlarda o'z ifodasini topadi. Bular quyidagilar: a) leksik va strukturaviy remotivatsiya, neomotivatsiya (sollaborer / collaboration, compatriote / patriote) va nominatsiya jarayonlarida aks etadi. Ushbu jarayonlar nutqda motivlashgan leksik birliklar miqdorining ortishiga olib keladi; 2) Ushbu jarayon yuqorida ko'rsatilgan tendensiyaga butunlay qarama-qarshi jarayon bo'lib, asosan demotivatsiyaga oid leksik birliklar misol bo'la oladi. Motivologiya tilshunoslikning keng qamrovli bo'limi bo'lib, u etimologiya, onomasiologiya, leksikologiya va semasiologiya bilan uzviy aloqada. Motivologiya remotivatsiya, neomotivatsiya, demotivatsiya, motivatsiya va uning turlari, so'zning ichki shakli, motiv, motivator, leksik va strukturaviy motivatsiya, polimotivatsiya, monomotivatsiya kabi tushunchalarni o'rganadi, ularning bir-biriga o'xshash va farqli tomonlarini tadqiq hamda tahlil qiladi. Motivologiya etimologiya bilan chambarchas bog'liq, chunki so'zning kelib chiqishini aniqlash jarayonida nafaqat onomasiologik va so'z yasash vositalari, balki leksik birliklarning motivatsion munosabatlari, bunda sodir bo'luvchi jarayonlar haqidagi ma'lumotlar juda muhim hisoblanadi. Masalan, lolaqizg'aldoq – bu ot “bahorda ochiladigan qizil, sariq, targ'il rangli gul” ma'nosini anglatadigan tojikcha lola oti bilan o'zbekcha qizg'aldoq otidan tuzilgan bo'lib, “bahorda ochiladigan lolasimon yovvoyi o't” ma'nosini anglatadi [118; 28–b]. Loviya – bu ot lo'biyo shaklida keltirilgan, o'zbek tiliga u/o' tovushlarini o tovushiga, b tovushini v tovushiga, o (a) tovushiga almashtirib olingan; “oq rangdagi cho'ziqroq doni mosh doniga o'xshab birin-ketin qobiqqa ulanib o'ralgan o'simlik” ma'nosini anglatadi [118; 28–b]. Motivologiya semasiologiya singari tilning leksik-semantik hodisalarini ifoda etadi, ya'ni sinonimiya, antonimiya, konnotativ so'zning struktur-semantik 9 munosabatlarini tahlil qiladi. Ayniqsa, nutqimizda motivologiyaga oid sinonimiya va antonimiya hodisalari qo'p uchraydi. Fransuz tilida quyidagi so'zlarni misol qilishimiz mumkin: mansuetude / indulgence, entier / integrale, dire / declarer, abolire / suprimer, cultivateure / agriculteure, morte / triste, joli / belle, laitue / laiteron, ortie / carline, coq de jardin / populage. Masalan, o'zbek tilida leksik motivatsiya munosabatlari sinonimlarning quyidagi juftlari va guruhlarini bog'laydi: ishsizlik / bekorchilik, oq / oppoq, cheksiz / tuganmas, bezovta / notinch, yaqin / yaqinda; o'lik / jonsiz, puch / behuda, chiroyli / go'zal, toza / orasta, aft / bashara / yuz / chehra / oraz, badbashara / xunuk, qichitqi / gazanda, sutcho'p / suttikon, baxmalgul / gultojixo'roz, bangidevona / mingdevona, tog'rayhon / jambil va boshqalar. Motivologiya nazariyasiga oid terminlarni yaratish bo'yicha ilmiy ishlar A.I.Moiseevning so'zlar motivatsiyasiga oid maqolasining nashr etilishi bilan boshlangan [57; 121-136 –s]. Ushbu davrda motivatsiya nazariyasining shakllanishi bilan bir vaqtda onomasiologiya, leksikologiya, umumiy tilshunoslikka oid tadqiqotlar ta'siri ostida motivologiyaga oid terminologiyani yaratishga kirishilgan. Motivologiyaning terminologik apparatini yaratish uchun bu sohaga oid juda ko'p tushunchalarni ilmiy asoslangan terminlar bilan nomlash zarurati tug'ildi, jumladan, neomotivatsiya, demotivatsiya, remotivatsiya, motivlovchi belgi tushunchalari jalb qilindi. Shuningdek, motiv, motivator, leksik (motivlangan so'zning o'zak qismida ifoda qilinadi: gulbeor, qaychigul, zog'cha, baliqchi) va strukturaviy motivatsiya (motivlashgan leksik birliklarning segment qismida aks etadi: arixo'r, bananxo'r, hasharotxo'r), neomotivat, demotivat, motivatsion shakl (chasse / punaise) motivatsion ma'no (chasse-punaise. chasser – ovlamoq, punaise – taxtakana, kandala, ya'ni hashoratlarni yo'qotishga qarshi ishlatiladigan o'simlik, motivatsion shakl – qo'ng'iroq / gul, motivatsion ma'no – qo'ng'iroqgul – gulining shakli qo'ng'iroqnikiga o'xshaydi, guliga tekkanda mayin qo'ng'iroqchaning tovushiga o'xshash ovoz chiqaradi) kabi terminlar asosida motivologiyaning terminologik apparatini yaratish boshlandi. 10 Motivologik lug'atni yaratish borasidagi ilk tajriba “Slovar` terminov motivatsii” lug'atining paydo bo'lishi bilan bog'liq. Mazkur lug'at motivologiya ilmiy- terminologik apparatining o'sha davrdagi holatini aks ettiradi. Undan keyin esa“Slovar terminov motivologii” 2005 yilda nashr etildi [18; 13–46 –b]. Ushbu lug'atda motivologiyaning bir necha yillar mobaynida yuzaga kelgan atamalar tizimi ifodalangan. Lug'at ikki yuztaga yaqin asosiy va qo'shimcha terminologik birliklar (so'zlar va so'z birikmalari) ni o'z ichiga oladi. Xulosa qilib aytganda, motivologiya – turli tillarda so'z motivlashuvi hodisasining o'ziga xosligi va umumiyligini namoyon qiladi va muayyan til motivlashuvining spetsifikasini aniqlaydi. Motivologiya leksikologiya, onomasiologiya, semasiologiya, etimologiya kabi tilshunoslik bo'limlari bilan chambarchas bog'liq. Motivologiyaning rivojlanish va atamalar tizimining shakllanish jarayoni davom etmoqda. 1.2. Tilshunoslikda motivatsiya va nominatsiya tushunchalari talqini “Nominatsiya” tushunchasi va termini tildagi ma'nodor birliklarning hosil bo'lishi va qanday atash haqidagi tilshunoslik nazariyasi va metodlari bilan bog'liq. Nominatsiya oddiygina biror narsani ko'rsatish yoki bilish, atash jarayoni emas, balki biryo'la tushunish, bilish va kommunikatsiyada qo'llash jarayonlaridir. Shu 11 tufayli nom qo'yishning strukturasi kishining ongida his etilgan material – borliqning tilda to'g'ri formada ifoda etilgan shaklini aks ettiradi. Nominatsiya nom qo'yishning har xil vositalari va bu jarayonning tildan tashqari xususiyatlarini o'rganuvchi tilshunoslikning bo'limidir [6; 109[65; 6–b] b]. Masalan, shunqor lochinlarning yirigidir. Uning o'rtacha vazni ikki kilogrammcha, qanotlarining ko'lami ham o'zga turdagi lochinlardan farq qiladi. O'ljasini mahorat va epchillik bilan olgani sababli qush aynan shunqor deya nom olgan [ 65; 14–b]. Mazkur qushning nom olishi uning hatti-harakati asosida paydo bo'lgan. K.V.Sotnikova nominatsiya tushunchasiga quyidagicha ta'rif beradi: “Nominatsiya bu nominativ funktsiya bilan tavsiflanuvchi, ya'ni nolisoniy voqea va hodisalarni nomlash, ularni bir-biridan ajratish hamda ular haqidagi tegishli tushunchalarni til birliklari – so'zlar, so'z birikmalari, frazeologizmlar va gaplar ko'rinishida shakllantirish uchun xizmat qiluvchi til birliklaridir”[70; 162-163 –s]. Fikrimizcha, nominatsiya – predmet yoki hodisaga nom qo'yish emas, balki o'sha predmet, hodisani anglash, tushunish, uni his qilish, bilish jarayonidir. Inson biror-bir predmetga nom berishdan oldin u haqda tasavvurga, tushunchaga va ma'lumotga ega bo'ladi, ana shu tushuncha va ma'lumotlarni jamlab, biror-bir predmetga nom qo'yadi. Jarayon sifatidagi nominatsiya o'ta murakkab, serqirra hodisa bo'lib, u mazkur jarayonning boshi va oxiri bilan bog'liq bo'lgan hamma narsani (nomlash asoslaridan tortib uni tilda ifodalashga qadar) o'z ichiga oladi. Nominatsiya asosi, nominatsiya yo'li, nominatsiya vositalari kabi tushunchalar nominatsiya nazariyasidagi muhim tushunchalardir. Nominatsiya asosi – motivlovchi belgilarni so'zlovchilar tomonidan umumlashtirish asosida shakllantiriladigan va yangi nomlar uchun tayanch nuqtasi bo'lib xizmat qiladigan qoida. Demak, nominatsiya asosi biror-bir predmetga nom qo'yishda ishtirok etadigan belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. 12 Nominatsiyani hosil qilish yo'li motivlovchi belgidan iborat bo'lgan nominatsiya asosini amalga oshirishdir. Nominatsiya yo'li va nominatsiya asosi bir- biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir. Motivlovchi belgi bevosita, ya'ni uni anglatadigan so'zning asosi, o'zak morfemasi bilan ifodalanadi (masalan, bug'doyiq – bug'doy so'zidan), ikkinchi usulda esa motivlovchi belgi boshqa, mavjud so'z yoki yangi yasalgan so'z vositasida, o'xshatish yo'li bilan ifodalanadi (masalan, meshkobqush tomog'ining ostida meshkobga o'xshagan kichkina xaltacha osilib turganligini hisobga olgan holda shunday nomlangan). Biz nominatsiya vositalarini hisobga olib S.S.Maslova-Lashanskayaning fikriga tayangan holda quyidagi ikki usulni tavsiya qilamiz [54]: 1. ovozga taqlid qilish usuli: qur, karqur, chug'urchuq, kakku, dudu, qarg'a. Frantsuz tilida quyidagilarni misol qila olamiz: courlis, siffleur, coucou, lulu, bruant, jaseur. 2. mavjud leksik birliklar yordamida nomlash usuli. Frantsuz tilida: gobe- mouche, linotte, guinard, guepier. O'zbek tilida: boltayutar, qizilishton, oq bag'ir, qora bag'ir, kartoshkagul, karnaygul, sovunak. Ma'lumki, fonetik, morfologik, leksik-frazeologik va sintaktik til birliklari nominatsiya vositalari hisoblanadi. Nominatsiyalar faqat leksik vositalar bilan amalga oshirilmay, balki metaforalar yordamida ham yuzaga keladi. Masalan, jiblajibon – “qush”, jiblajibon – “serharakat odam” haqida. Ba'zan Umrzoq ota: - O'zing qiltillab tursang ham, tinim bilmas jiblajibonga o'xshaysan, kampir, – derdi [124; 81–b]. Nominatsiya asoslari, nominatsiyani hosil qilish yo'llari va nominatsiya vositalari motivlangan birliklar hosil bo'lishiga olib keladi. Ayni bir tildagi nominatsiya asoslari va belgilari ko'p o'xshashlik bilan tavsiflanadi. Namozshomgul – quyosh botgandan so'ng kechqurun ochiladigan gul. (Guli kechqurun ochilib, ertalab yopiladigan ko'p yillik va bir yillik o'tsimon o'simlik va uning oq, sariq yoki qizil guli. Oftob qayta boshlar, ko'lanka maydon, yana bosh ko'tarar namozshomgullar. Sekin moviylashar qizargan osmon, oko'rinar kumushrang 13 yo'llar [125; 15–b]). Fransuz tilida bu gul belle de- nuit deb nomlanib, bu o'simlik ham faqat quyosh botgandan so'ng, kechqurun ochiladi. Nuit – kechqurun ma`nosini ifodalaydi. Fransuz va o'zbek tillarida o'simliklar quyidagi nominatsion belgi asosida ifoda qilinadi: bular rangga ko'ra (bluet, brunella, oq gul), shaklga (fr tilida epiaire, sagittaire, oeillet, pas-d’ane, nid-d'oiseau, pied-de-veau, dentaire, crete de-coq, queu de-liévre; gultojixo'roz, qush ini, arslonquyruq, baliq ko'z), strukturasiga (fr. tilida passe-velour, laque; baxmalgul, kartoshkagul), ta'mga, hidga (fr. tilida alliaire, soude, salicorne; atirgul, piyozgul) yashash joyiga (fr. tilida sabline, perce- bosse, perce-neige; qumo't, sho'ra) nominatsiya xossalariga ko'ra (o'sish, gullash vaqtiga, o'sish joyiga oid (fr. tilida paquerette- pasxa bayrami arafasida ochiladi, belle de- nuit – kechqurun ochiladi; bahoroy, sentyabrgul) nominatsiya, vazifasiga ko'ra (funktsiyasi, roliga ko'ra) nominatsiya va h.k. Qushlarni ham yashash joyi (fr. tilida ombrette- soyada yashaydi; jarqaldirg'och, go'ngqarg'a, shahar qaldirg'ochi), oziqlanishi (fr. tilida gobe- mouche, linotte, chardonnéret, huirier, guinard, guepier;loyxo'rak, baliqchi), rangi (frantsuz tilida vérdier, gorge-bleu, rouge-gorge, colvert, moineau, nonnette, blanche-queue, qizilishton; oq bag'ir, qora bag'ir, ola qarg'a), tashqi ko'rinishiga ko'ra (frantsuz tilida grosbec, bec-croisé, becasse, huppe, echasse, spatuele, bec en-ciseau, oiseau-serpent, oiseau-courlis, barbu; meshkobqush, tuyaqush, boltayutar) nominatsiya xossalariga, vazifasiga ajratish mumkin. Shunday qilib, so'z yasovchi nominatsiya jarayonida narsalar va hodisalarni nomlash asoslari, usullari va vositalarining birikuvlaridan foydalanish, motivlanganlik asosiga asoslangan holda, tilning nominatsion imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Masalan, tilda ayni bir nominatsiya printsipi va nominatsiya usulida, lekin har xil nominatsiya vositalaridan foydalangan holda, insonning muayyan xossalarini ifodalash uchun ko'plab leksik birliklar yaratilgan (cardinal – “o'zini mag'rur tutadigan inson haqida”, colibri – “bo'yi past, ozg'in inson haqida”, tulki – “ayyor, quv odam haqida” boyo'g'li – “bexosiyat, mash'um 14 odam haqida” va h.k. Bundan buyon bog'imga qadam qo'ymang, siz boyo'g'lidan ham battarsiz). [121; 127–b]. Motivlangan so'zlar turkumi frantsuz va o'zbek tillarining shevalarida (miarro / garçon, paqir / chelak, zambur / ari, olovkurak /xokandoz, yo'ng'ichka / beda, nozvoy / rayhon, sacha / chumchuq, kadi / qovoq, kallapo'sh / do'ppi [84; 14–b], baxmalgul / gultojixo'roz, nanogul / rayhon, olashaqshaq / qarg'a) va so'zlashuv uslubida (erkalovchi so'zlar, jargonlar (diff – difficile, prof – proffesseur, colon – colonnel) paydo bo'lgan yangi so'zlar hisobiga boyib boradi. Nom berish inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson o'z tilidagi nomlarni atashda ma'lum tajriba yordamida amalga oshiriladi. Odam ma'lum predmet yoki hodisaga nom qo'yishda uning belgilarini his etadi, ular haqida tasavvurga, tushunchaga ega bo'ladi va o'zining bilish jarayonida, o'sha ob'ektiv borliqdagi narsalarni takrorlashi borasida tajribaga ega bo'ladi. Masalan, oqbosh turnalar soni yil sayin kamayib boryapti. Uning ko'rinishi chindan ham yangi yoqqan qorday oppoqligi tufayli shu nomni olgan [65; 40 –b]. Til orqali aloqa jarayonida biror predmetning nomini atash bilan eshituvchida shu predmetning shakli, xususiyati va belgilari haqida tasavvur paydo bo'ladi. Eshituvchi bu predmetni boshqa predmetga va uning belgilariga qiyoslaydi [6; 110 – b]. Ma'lum bir vosita yoki predmetga nom berishdan avval uning belgilarini his etgan holda inson predmetlarga nom beradi. Motivatsiya predmetlarga nom berilayotganda ularning belgisini ifodalaydi. Nominatsiya va motivatsiya bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, motivatsiya predmetga nom berilayotganda turtki beradi. Ma'lumki, motivatsiya dalil keltirish, isbotlash, turtki berish ma'nosini anglatib, nominatsiyadan oldin paydo bo'ladi. Har bir predmetga nom berishda oldin motivatsiya, keyin nominatsiya ishtirok etadi. Chunki motivatsiya predmetlarga nom berilayotganda ularning nominatsion belgisini ifodalaydi, belgi bo'lgandagina predmet va vositalarga nom beriladi. Fransuz xalqida shunday ismlar borki, ular gul nomlaridan olingan. Ular o'sha gullarday chiroyli bo'lsin yoki sevilib yursin ma'nosida ham bunday ismlarni qo'yishadi. Masalan, frantsuzlarda Violette guli o'z 15 sevgisiga sadoqat timsoli hisoblanadi. Kuzatishlarimiz natijasida frantsuzlarda ushbu gullarning nomini ularning ismlarida uchratdi: Violette, Bleuet, Julienne, Jasmine. Il était une fois une petit abeille de prenom Bleuet, qui était mal vue par ses actives soeurs pour son insuffisante deligence [158]. Julienne est aussi une personne capable de contrétiser, d’organiser et de mettre en pratique ses intéret [163]. Bunday ismlar o'zbek tilida ham uchraydi. Bular: Nilufar, Nargiz, Lola va boshqalar. Navro'zda tug'ilgan bolalar omadli va xosiyatli sanalib, yigitlarga “Navro'z”, qizaloqlarga Navro'zoy, Bahoroy, Gulbahor, Lola ismlari berilgan [ 147]. Lola otlig' bir qizning chevarligi to'g'risida so'z bo'ldi [95; 21–b]. Masalan, ba'zi bir insonlarning farzandlari nobud bo'lganda, keyingi farzandlari ismini Tursun yoki Tursunoy deb ism qo'yishadi. Bu so'zning motivatsion belgisi: keyingi bolamiz o'lmasin, yashasin deb shunday nom berishadi. Tursun (o'zb.) – nobud bo'lmasin, sog'-salomat o'ssin, omon qolsin, yashab ketsin deb shu ismni qo'yishadi. Ortiq (o'zb.) – badanida biror ortiqcha a'zo bilan tug'ilgan bolalarning ismini shunday atashadi [99; 14–b]. O'ng qoshi ustidagi kichkina ortiq xam quruq qolmadi, qop-qora xol bo'lib, tiniq yuzda mana men deb o'z rassomini quvontirdi [100; 171–b]. Ko'pgina tillarda ba'zi so'zlarning hosil bo'lishida taqlid qilish belgisi asos bo'lib xizmat qiladi. Masalan, chumchuq, chug'urchuq, chakak so'zlari qushlarning “chuq-chuq” ovozi asosida hosil bo'lgan [6; 111–b]. Motivatsiyaning fonetik turiga kiruvchi kakku, dudu, lulu, pit-pit, karkur, chug'urchuq kabi qushlarning nomi ham tovushga taqlid belgisi asosida berilgan. Boyatdan beri tol shohida chug'urlashayotgan chumchuqlar gur etib dasturxonga yopirildi [102; 439 –b]. Kuzatishlarimiz natijasida shu narsa aniq bo'ldiki, har bir parranda va o'simlik nomlarining paydo bo'lishi ma'lum bir belgiga bog'liq. Echelette, rouge –gorge (tomog'ining osti qizil bo'lganligi uchun shunday nomlangan), blanche – queue (dumining rangi oq bo'lganligi uchun shu nomni olgan). Qoshiqtumshuq, nayzaburun, liradum, tojdor kaptar kabi qushlarning nomlanishida motivatsion belgi mujassam. Pufakmeva, po'rsildoq, qorabaroq, tukdor, silliqmeva, suvpiyoz, sutpechak, suvyong'oq, temirdaraxt kabi o'simliklarning nomlanishida ham 16 motivatsion belgi turtki bo'lgan. Bunday o'simlik va qushlar frantsuz tilida ham mavjud. Masalan, fulmar, alouette, freux, rougequeue kabi qush nomlari. Qushlar va o'simliklarni ularning shakl, harakat, faollik, rang, xususiyat belgilarini bilgan holda nom berishgan. Cardinal rouge – le corps est rouge, du bout de la queue jusqu’au bout du bec. Une bande noire fait le tour du bec et des yeux jusqu’a la gorge. [90; 52–р]. Ushbu qushning rangi qizil bo'lganligi sababli cardinal rouge deb nomlangan. Masalan, qiziltomoq qushining nomi uning tomog'ining ostida qizil rangi bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qaychitumshuq qushining nomi tumshug'ining shakli qaychiga o'xshagani tufayli shunday nom berilgan. Frantsuzlarda pipit qushi tovushga taqlid belgisi asosida nomlangan. Nominatsiya va motivatsiya bir-biriga uzviy bog'langan va ular doim bir-birini to'ldirib boradi. Belon et Olina disent que c’est la plus petite de toutes alouettes, mais c’est parce qu’ils ne connaissaient pas l’alouette pipit, dont nous parlerons dans la suite [107; 67–р]. Fransuzlarda soukou ham qush nomi, ham o'simlik nomi hisoblanadi. coucou qushi o'zbek tilida kakku qushi bilan bir xil bo'lib, coucou deb ovoz chiqarishi uchun aynan shunday nom olgan. Coucou o'simligi esa yozdan darak beruvchi, yozning eng birinchi guli hisoblanadi. Motivlovchi belgilarni, nominatsiya printsiplarini anglash faktlariga ko'p sonli matnlarda duch kelish mumkin: сoucou – plante à fleure jaunes fleurissantes au printempes (nom commun a la primevère officinale et la nargisse des bois) [130; 270–р ]. Dans la foret lointaine On entend le coucou Du haut de son grand chene Il répond au hibou [154]. Oq laylakning tumshug'i va oyoqlari qizil, pati oq, qanot patlari qora bo'ladi. Laylaklar yalangliklarda, tog'larda va aholi punktlariga yaqin yerlarda yashaydi [120; 99–b]. 17 Nominatsiya asosi so'z qayd etadigan nominatsion usullarda o'zining aniq ifodasini topadi. Leksik tafakkur ko'rsatmalari ba'zan nominatsion usullarning ayrim bir turlarida namoyon bo'ladi. Masalan: a) predmet – harakatga ko'ra modeli: Enseingnement c’est une plaсe qui à enseigner les professeurs. Ko'rpalarim yumshoq bo'lishi uchun paxtalarni savalagichda savaladim. Ovqatim shirin chiqsin deb, go'shtni qiymalagichda qiymaladim; b) shaxs – harakatga ko'ra modeli: Danceuse danse bien. Les couturiers couturent beaucoup d’habits. Har bir kasb zamirida yuksak mashaqqat va e'tibor mujassam. To'quvchi bor mehri bilan to'qiydi, tikuvchi bor san'ati bilan tikadi, o'qituvchi bolalarni mehr bilan o'qitadi;v) predmet – rangga ko'ra modeli: Echasse noire – cet élégant échassier vit aujourd’ hui confine dans une petite région du centre de l’île du Sud, en Nouvelle – Zelande [130; 20–р]. Qizilishton daraxtlarning po'stlog'i ostidan va tanasidan hasharotlar va ularning qurtlarini terib yeydi. Eski daraxtlar bo'lmagan joyda ular ham uchramaydi. Dum osti patlari tiniq qizil rangda bo'lgani uchun u qush qizilishton deb atalgan.[128; 48–b] V) predmet, harakat – vaqtga ko'ra modeli: La fleure belle – de nuit dont les fleures ne s’ouvrent que la nuit [130; 128–б]. Sentyabrgul o'simligi kuz oylarining boshida, ya'ni sentyabrda ochilgani uchun shu nomni olgan.Insonlar ongida, tafakkurida nominatsiya usuli (bevosita yoki bilvosita nominatsiya usuli) ham o'z aksini topadi: Gobe - mouche c’est un oiseau qui a mangé de la mouche. Pecher – arbre originaire d’Asie orientale , cultive dans les régions temperées, dont les fruits est la pêche [130; 758–b]. Qorabovurlar tuproqli dashtlarda yashaydilar. Ular qumlik dashtlarni va ishlatilgan yerlarni yoqtirmaydilar. Mana shuning uchun ular qorabovurlar. Ularning ranglari o'tkir qora [19; 8–b] Nominatsiya va motivatsiya jarayonida ishtirok etuvchi “nominatsion triada” – nominatsiya asosi, nominatsiya yo'li va nominatsiya vositalari so'zning ichki shaklida o'z ifodasini topadi. Masalan, liseron “chirmoviqqa o'xshash o'simlik, pechakgul” so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini topgan: a) ifodalanayotgan o'simlikning vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli, 18 nominatsiyani amalga oshirishda quyidagi vositalar mavjud: motivlovchi baza “lis” so'ziga –eron segmenti qo'shilgan. Dér de lis et du siffixe dimunitif – eron [131; 657– р]. б) Liseron – leksik motivatsiya. Chirmashib o'sadigan o'simlik.Liseron – plante vobile, fréquente dans les haies ou elle épanouit ses fleurs a corolle en entonnoire, souvent blanche [130; 628–р]. Sovunak – (yovvoyi o'simlik) so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini topgan: a) nominatsiya printsipi – ifodalanayotgan narsaning bajarayotgan vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli, nominatsiyani amalga oshirishda qo'llanilgan vositalar: motivlovchi baza “sovun” so'zi va o'simliklar nomini shaklga soluvchi segment – ak qo'shimchasi, shuningdek, b) so'zning motivatsion munosabatlari: leksik motivatsiya munosabati – sovunak – sovun kabi ko'pirtiradigan o'simlik, strukturaviy motivatsiya munosabatlari – barglari ingichka, ikki yaproqli o'simlik. So'zlar motivatsion munosabatlarining aktuallashuvi jarayonida turli nominatsiya printsiplari doimiy ravishda qayd etiladi. Masalan, narsalarning o'ziga xos belgisiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: o'siml. fr. laitue, laitéron, carline, queue de-renard, linaire, dentaire; o'zb. zarpechak, gultojixo'roz, tangao't, suvqovoq, suttikon; vazifasiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: saponaire, pulmonaire, vulneraire, medicinier. Qozonyuvgich, mehrigiyoh; joyga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: sabline, perce- pierre, perce- neige, perce-muraille. Qumo't, dalachoy, qumtariq, suv qaroqchi, suv qalampir. Perce-pierre nom d’une herbe qui croit entre les pierres, fur – tour dans les lieux maritimes, qu’on fait confire au vinaigre pour le manger en falade [92; 14– р]. So'zlar motivatsion munosabatlarining faollashuvi jarayonida nominatsiya asosi ko'p marta takrorlanishi natijasida so'zlovchi jamoaning leksik ongidan mustahkam o'rin oladi. Masalan, gentiane - plante vivace des montagnes, la gentiane séduit par la couleur bleue de ses délicates fleurs en entonnoir. Connue pour ses vertus digestives depuis des siècles, la gentiane jaune [132]. 19 Tasqara o'lkamizda uchraydigan qushlarning eng yirigi . Tanasining uzunligi 1,5 metrga, qanotlarini yoyganda kengligi 3metrgacha yetadi, og'irligi 6-12 kg, tasqara hayvonlarning murdasi bilan oziqlanadi, u juda kuchli va badbashara qush [19; 15–b]. Ko'rib turganimizdek, tasqara qushini nominatsiyalashni amalga oshirishda qushning badbasharaligi va uning murdalar bilan oziqlanishidan foydalanilgan. Bu belgilar ayrim hollarda nomda aks etmaydigan leksik shaklga solinsa (fr. o'siml. paturin, bardanne; tikan, qo'ypechak, sunbul), boshqa hollarda nomda o'z aksini topadigan leksik shaklga solinadi (boyo'g'li, loyxo'rak) Matnga va unda aks ettirilgan nominatsiya birliklarining motivatsion munosabatlariga tayanish nominatsiya usulini til sohiblari nuqtai nazaridan yanada ob'ektiv aniqlash imkonini beradi. Masalan, quyidagi matnlarda to'g'ridan-to'g'ri nominatsiya usuli aks etadi: oeillet – plante annuelle, bisannuelle ou vivace, l'oeillet se décline en 300 espèces aux formes et aux couleurs variées [132]. Oeillet – shakli ko'z shakliga o'xshagani uchun o'simlik aynan shunday nomlangan. Ammo o'zbek tilida bu gul chinnigul deb nomlangan. Otquloq – otning qulog'iga o'xshash katta-katta va uzun bargli ko'p yillik yovvoyi o'simlik [125;165–b]. Ushbu o'simlikning motivatsion belgisi shakli aynan otning qulog'iga o'xshash bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qoraboyni uyga opkelib, ayvonga yotqizdik. Yarasiga bargizub qo'yib, otquloq bosdik [ 125, 165–b]. Ba'zi botqoqlik yoki kislotali muhitga ega bo'lgan tuproqda o'suvchi o'simliklar kaltsiy tuzlarini «yoqtirmaydi» va ular kaltsefoblar deb ataladi. Torf moxlari, otquloq, kashtan, choy kabilar kal`tsefob turlar hisoblanadi [36; 19–b]. Ba'zan shevada faollashadigan so'zlarning motivatsion munosabatlari nominatsiya tizimining turli jihatlariga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, leksik motivatsiya munosabatlari asl nominatsiya asosini uzoq vaqt mobaynida tasdiqlash, quvvatlash bilan bir qatorda, uning ko'rinishini o'zgartirishi ham mumkin. Masalan, nozbo'y (rayhon) so'zida genetik jihatdan asl nominatsiya gulning asosi tashqi ko'rinishi bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos belgisiga ko'ra Buxoro, Samarqand lahjalarida leksik motivatsiya munosabatlari bilan 20 quvvatlanadi: Gulzorda to'rt tup avadon anor, uzumning o'zidan: husayni, shibirg'oni, behishti, qora janjal, toifi, gullardan: qizil gul, xitoy guli, yapon safarosi, georgina, gladiolus, nozbo'y va boshqalar bor [112]. Xush islik yashilliklardan bolingu (bodringning bir turi), zanjabil, qizil qalanfur (qalanful), shibit, rayhon (nozbo'y), bodiyon, rum bodiyoni, zira, padararo'sak va boshqalar o'sadi [152]. Ayni shu lahjalarda nozbo'y (rayhon) leksik motivatsiyasi ham aktuallashgan (xushbo'y hid tarqatuvchi gul) bo'lib, u mazkur so'zda nominatsiya asosi qayta anglab yetilishiga olib keladi: gulning hidiga ko'ra nominatsiya. Kungaboqar – “mevasi sariq, to'pgulli, odatda moy olish uchun ekiladigan yirik bargli o'simlik”. Bu ot asli kuny baqyog' fe'l birikmasining –a(r) sifatdosh qo'shimchasini olgan shakli bo'lib, bir so'zga birlashgan; bu o'simlik o'z mevasini quyosh tomonga burib turishiga qarab shunday nomlangan. Nominatsiya o'simlikning tashqi ko'rinishiga ko'ra ifodalangan, ya'ni shakli quyoshga o'xshagani uchun shunday nomlangan. Fransuzlarda bu o'simlik tournesol deb nomlanadi. Matn turli nominatsiya prinsiplarini va hatto turli nominatsiya usullarini amalga oshirishi mumkin bo'lgan ayni bir motivatsion aloqani aks ettirishi mumkin. Masalan, yashash joyiga ko'ra nominatsiya sho'rajriq – ko'pincha sho'r yerlarda o'sadigan, boshoqlilarga mansub ko'p yillik o'simlik. Sho'ra o'simligi ham yashash joyiga ko'ra nominatsiya belgisini ifodalaydi. Ariqning narigi yonida kakra, supurgi, sho'ra ... yana allaqanday yovvoyi o'simliklar g'ovlab yotar. [94; 523–b]. Piyozgul – o'simlik, lolagullilar oilasiga mansub uzun poyali, piyoz ildizli dekorativ o'simlik va uning karnaysimon yirik gul. Bevosita nominats iya usuli, tashqi ko'rinishga ko'ra nominatsiyani printsipini ifodalaydi. Atirgul – tanasi tikanli, guli xushbo'y o'simlik va uning guli [121; 61–b]. O'simlik xushbo'y bo'lib, kosmetologiyada atir olishda ishlatiladi, o'zidan xushbo'y ifor taratadi; bevosita nominatsiya usulini aks ettiradi. Tamanno ikki tup atirgul, Erkinoy bitta qirqog'ayni, Turg'un bitta siren bilan buldenej, boshqalar 21 shoyigul, qashqargul, qo'qongul, kartoshkagul, husniyusuf ko'chatlari olib kelishdi [126; 442–b]. Nominatsiya asosi leksik remotivatsiya jarayoni bilan bog'liq bo'lib, ma'lum motivlovchi belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Masalan, gultojixuro's tarzida o'zgartirilgan gultojixo'roz so'zida motivlovchi belgi xo'roz toji ajralib chiqqan, kartishkagul tarzida o'zgartirilgan kartoshkagul so'zida esa mazkur gulning xossalaridan birini aks ettiruvchi kartoshka motivlovchi belgisi ajralib chiqqan. Kartoshkagul – ildizida ko'chat qilishda ishlatiladigan kartoshkasimon qubbachalar hosil bo'ladigan, yer usti qismida yaproqchalari to'p bo'lib o'sadigan gul ma'nosini anglatadi. Buxoro shevasida “zaldori” tarzida o'zgartirilgan zardoli so'zida mevaning rangi bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib chiqqan va h.k. Motivlovchi belgilarning bunday ajralib chiqishi formal o'zgarishlarga yo'liqmagan remotivatsiyalangan so'zlarda sodir bo'ladi. Masalan, qarg'a so'zida qar-qar degan ovoz chiqarish bilan motivatsion munosabatlar o'rnatilishi negizida qar-qar chiqaradigan shovqinni ifodalash bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib chiqqan (Ahmadali anhorga yaqinlashayotganida, osmonda ini buzilgan arilardek to'zib uchayotgan qarg'alarga ko'zi tushdi [123; 430–b]), sabline qumli joylarda o'sadigan o'simlik bo'lib motivlovchi belgi sable – qum so'zi ajralib chiqqan; shunga o'xshash motivlovchi belgilar ko'p uchraydi. Kakku qushi doimo ku-ku degan ovoz chiqargan. Bu so'zda motivlovchi belgi ku-ku so'zidan olingan. Kakku – kattaligi kaptardek keladigan, ustki tarafi kulrang va oqimtir dog'lar bilan qoplangan qush. Kakkuning ovozini etitish oson. Agar siz ku- ku ovozini eshitsangiz, kakku qushining uchib kelganini bilasiz [164]. Paquerette – frantsuzlarning Pasxa bayrami arafasida ochiladigan gul turi, motivlovchi belgi Pasxa so'zi. Pâquerette – qui n'a jamais effeuillé une pâquerette en répétant la ritournelle: "je t'aime, un peu, beaucoup...". Cette petite fleur des prés appartient à la famille des Astéracée [132]. Sur le devant se trouve un petit jardin avec des fleures et une palissadeverte; non loin de la, sur le bord du fossé, au milieu de l’herbe 22 épaisse, fleurissante une petite pâquerette [148]. Zarpechak – boshqa o'simlik tanasiga chirmashib, ularning hisobiga yashaydigan bargsiz, ingichka sariq o'simlik. Motivlovchi belgi aynan o'simlikning sariq rangda ekanligini ifodalaydi. Nominatsiya jarayonida strukturaviy motivatsion birliklar ishtirok etadi va ularning formant qismlari aynan bir xil bo'lgan nominativ birliklarda takrorlanib turadi. Masalan, bleuet, oeillet ces sont des fleures. J’eus la surprise de constater qu’il se trouvait la… un magnifique bleuet [149]. Bu yerda har xil o'rmonlar: archazorlar, qarag'ayzorlar, qayrag'ochzorlar bor. Oq terak. Tog' teragi. Ko'k terak. Bog'ning quyi tomonida bir chiziqda saf tortgan baland, adl teraklar [98; 180b]. Demak, motivatsiya va nominatsiya o'zaro bir-biri bilan chambarchas aloqada bo'lib, ular bir-birini to'ldirib, boyitib boradi. Frantsuz va o'zbek tillarida uchraydigan parranda va o'simliklarning nomlanish jarayonida, mazkur leksik birliklarning ko'p qismida motivatsiya ishtirok etadi. Chunki predmetning, jonzotlarning, insonlarning nomlanishida qandaydir belgi asosida nom beriladi. Ko'pgina qushlar va o'simliklarni nomlashda ham belgi, ya'ni motivatsiya turtki bo'ladi. Motivatsiya mavjud bo'lsagina, predmet va boshqa narsalarga nom qo'yiladi. II BOB. FRANSUZ VA O'ZBEK TILLARIDA MOTIVLASHUVNING TURLARI 2.1. Fransuz va o'zbek tillarida so'zning ichki shakli va so'zlar motivlashuvining tiplari Til birliklarini tadqiq etishning funksional jihati til haqidagi fanning eng muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Motivologiyada funktsional jihatdan so'zning ichki shakli va motivatsion bog'langan so'zlar, motivatsion juftliklar eng muhimdir. Ichki shakl so'z komponenti hisoblanadi. Binobarin, uning funktsional roli so'zdan tashqarida tushunilishi mumkin emas. 23 So'zning ichki shakli motivologiyada asosiy ilmiy tushunchalardan biri bo'lib, unga A.Hojiev quyidagicha ta'rif berganlar: “So'zning ichki shakli – so'zning nega aynan shunday ma'no ifodalashini izohlash imkoniyatini beradigan morfologik tarkibi. Masalan, qishloq (qishlash tushunchasi bilan aloqador), kungaboqar (quyoshga boqib turish tushunchasi bilan aloqador)”. [129; 97-b]. Bizning fikrimizcha, so'z ichki shakli – motivatsiya termini bilan chambarchas bog'liq bo'lib, leksik birliklarning aynan qanday ma'no ifodalanishini izohlovchi so'zning morfologik tarkibidir. Masalan, moqueur roux (ahmoq, yaramas tushunchasi bilan aloqador), tournesol (quyoshga boqib turish tushunchasi bilan aloqador), oie des neiges (qushning xuddi qordek oppoqligiga ishora), qironqora (yirtqich qushlar turkumining qarchig'aysimonlar oilasiga mansub, burgutdan kichikroq o'limtikxo'r yirtqich qush tushunchasi bilan aloqador [127; 318–b]), shunqor (lochinsinmonlar oilasiga mansub kuchli yirtqich qush, juda tez harakat qiladi, ushbu so'zda harakat tushunchasiga aloqador). Tilshunos A.A. Potebnyaning e'tirofiga ko'ra, so'zning ichki shaklini butun leksik birlik bilan emas, balki faqat so'z strukturasining o'zak qismi bilan nisbatlagan. Ko'pgina tilshunoslar so'z ichki shakli xususida o'zlarining fikrlarini bildirganlar. Tilshunos V.V. Vinogradov boshqa olimlarning fikrlarini tahlil qilib, so'z ichki shakliga quyidagicha ta'rif bergan: “So'z ichki shakli – so'zlar ma'nolarining motivlanganligi ularning tuzilishini tushunish bilan, til tizimining leksik elementlari o'rtasidagi semantik munosabatlarni anglashdir” [22; 17–s]. Demak, ko'z ichki shakli motivatsiya tushunchasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, doim bir-birovini to'ldirib boradi. O.S. Axmanova esa leksik birliklarning ichki shakli haqida fikr yuritib, “talaffuzning mazkur ma'no bilan yoki stilistik konnotatsiyalar bilan aloqasini ifodalovchi morfonologik xususiyatidir”, – degan xulosaga keladi [115; 92–s]. So'z ichki shakli motivatsion ma'no va motivatsion shakl bilan chambarchas bog'liqligini inobatga olib, motivlashgan so'z va motivlashgan belgini ifodalaydigan tushuncha 24 ekanligini e'tirof etgan holda so'z ichki shakli so'zning leksik va strukturaviy motivlanganligini ifodalashini nazarda tutib, tilshunos A.I. Fedorov “so'z ichki shaklini hosil qiluvchi so'z ma'nosining hosila so'zdagi predmetni nomlashda asos sifatida olingan belgi haqida tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi elementi sifatida tavsiflash mumkin”, – degan fikrni bildiradi [79; 8–b]. So'z ichki shaklining mazkur talqini, nazarimizda to'g'riga o'xshab ko'rinadi. Darhaqiqat, rouge-queue – qushning nomi bo'lib, mazkur leksik birlikning ichki shakliga qarab qushning dumi qizil bo'lgani uchun shu nomni olgani haqida tasavvurga ega bo'lamiz, oiseau-lyre – ushbu motivlashgan so'zning ichki shakliga ko'ra, qushning dumi lira musiqa asbobiga o'xshaganligi ma'lum bo'ladi, bahoroy so'zining ichki shakliga qarab mazkur gul erta bahorda unib chiqishidan, tustovuq so'zining ichki shakliga qarab – bu qushning patlari turli ranglarda tovlanishidan darak topamiz, karnaygul so'zining ichki shakli esa mazkur gulning shakli karnayga o'xshaganligiga ishora qiladi, kokildor chittak so'zining ichki shakliga qarab – bu qushning boshida kokili borligidan darak beradi, tentakqush so'zining ichki shakli bu qushlar kunduzi uxlab, tunda ovga chiqishadi, ularning xatti-harakatlari ham qo'polroq bo'lganiga ishora qiladi. So'zning ichki shaklida inson tafakkurining assotsiativligi, u dunyoni obrazlar yordamida idrok etishi o'z ifodasini topadi: Campanule – bu o'simlik qo'ng'iroqgul bo'lib, tanasiga tegib ketsangiz mayin qo'ng'iroq ovozi eshitiladi, shakli ham qo'ng'iroqchaga o'xshaydi; carline – bu o'simlik tikanakgul hisoblanib, tanasi mayda tikan bilan qoplangan. Сhardon – haut sur tige, commun dans les fossés et les lieux incultes utilisée autrefois dans l’industrie textile et appelée aux couramment chardon a foulon [130; 196–р]. Nayburun so'zining ichki shakli esa mazkur qushning qanotlari uzun va o'tkir, oyoqlari esa kalta, barmoqlari orasida suzg'ich pardalari bo'ladi, tumshug'idagi burun teshiklarining kalta naychalar ichiga o'rnashganligini ifoda etadi. Fransuz tilida so'zning bir qator kategorial ma'nolari – yig'ma ma'no (le garden, amitie ), mavhumlik ma'nosi (fidelement, amour, sodiqlik, sevgi), belgining kategorial ma'nosi (d’arbre fruitier, mevali daraxt), harakatning kategorial ma'nosi 25 (criailler, siffler, grogner, baqirmoq, urushmoq) mavjud bo'lib, bular so'zning ichki shakli tilning grammatik tizimi bilan aloqani namoyon etadi. Motivologiyada so'zning ichki shakli motivatsion shakl va motivatsion ma'noga bo'linadi. Bu haqda tilshunos O.I. Blinova “motivatsion shakl – bu so'z tovushli qobig'ining so'zning motivlanganligi bilan belgilangan ma'noli segmentlari; motivatsion ma'no – so'z motivlangan shaklining ma'nosi yoki ma'nosining sintezidir”, deya ta'rif beradi[12; 56–s]. Motivatsion shakl bir segmentli, fr. tilida (lis – liliya), (archa); ikki segmentli fr. tilida (brun- elle – malla rang gulli o'simlik), (baliq/chi, majnun/tol); uch segmentli fr. tilida (belle–de-nuit – tunda ochiladigan gul) (loy/xo'r/ak), bo'lishi mumkin va h.k. Motivatsion ma'no ham motivatsion shakl singari, motivlangan so'zning o'ziga xos jihatini tashkil etadi. Motivlangan so'z motivlanmagan so'zga qaraganda murakkabroq semantik tuzilishga ega bo'ladi. Masalan, oiseau-mouche- tumshug'ining uzunligi 6 sm bo'lib, ko'proq gul nektarlari bilan va chivinlar bilan oziqlanadigan qush. Qushning nomlanishida aynan uning chivinlarni yeyishi asos bo'lgan. So'z ichki shaklining variantliligi muammosi ko'pgina tilshunoslarning ilmiy ishlarida o'z aksini topgan, ularda variantlilik deganda “so'zning motivlashuv shakli va motivlashuv mazmuni hisobiga polimotivatsiya oqibatida ichki shakl turi o'zgarishi” tushuniladi. Tilda uchraydigan leksik birliklarning motivatsion ma'no va motivlashuv shakli ham bir variantli ifoda qilingan bo'lsa, so'z ichki shakli variantsiz hisoblanadi. Variantsiz ichki shaklga ega o'zbek tilidagi qushlar va o'simliklar nomlaridan misollar keltiramiz: Kokildor chittak – motivatsion ma'no: boshining tepasida kokili bor qush; qizil bo'yinli bulbul – motivatsion ma'no: bo'ynining osti qizil rangli qush; nayburun – motivatsion ma'no: tumshug'idagi burun teshiklari kalta naychalar ichiga o'rnashgan qush; qoravoy – motivatsion ma'no: patining rangi qora qush; ilonxo'r burgut – motivatsion ma'no: zaharli ilonlar bilan oziqlanadigan burgut; bigiz tumshuq –motivatsion ma'no: tumshug'ining shakli bigiz shakliga 26 o'xshash bo'lib, o'tkir uchli qush hisoblanadi; otquloq – motivatsion ma'no: bargining shakli otning qulog'iga o'xshagan o'simlik; sutqon – motivatsion ma'no: sutga o'xshash zaharli shirasi bor o'simlik; tugmachagul – motivatsion ma'no: mayda tugmachadek oq gulli o'simlik, yovvoyi gulxayri va uning mayda guli; soyabongul – motivatsion ma'no: shakli soyabonga o'xshash to'pgulli o'simlik. Fransuz tilida variantsiz ichki shaklga ega nomlar o'zbek tiliga qaraganda ancha kengroq, chunki fransuz tilida uchraydigan leksik birliklarning aksariyat qismi bir variantli motivatsion ma'noga ega: belle-de-nuit – motivatsion ma'no: kechqurun ochiladigan gul, courvite – motivatsion ma'no: tez chopuvchi qush, fauvette – motivatsion ma'no: och sariq rangli patli qush; chasseton – motivatsion ma'no: yaxshi ov qiluvchi qush. Quyidagi leksik birliklar so'z ichki shaklining variantli tipiga mos keladi: grande+-eclaire – motivatsion ma'no: 1) chaqmoq kabi ravshan sariq rangli gullik o'simlik; grande-katta, eclair-chaqmoq; motivatsion ma'no: 2) chaqmoq shakliga o'xshagan o'simlik; ficaire – motivatsion ma'no: 1) so'galsifat go'shtli o'simtali o'simlik; fic – so'gal, o'simta; motivatsion ma'no: 2) sharbatidan so'galni yo'qotishda foydalanadigan o'simlik; qo'ng'iroqgul – motivatsion ma'no: 1) shakli qo'ng'iroqqa o'xshagan o'simlik; motivatsion ma'no: 2) qo'ng'iroqning ovoziga o'xshagan ovoz chiqaradigan o'simlik; qalampir o't – motivatsion ma'no: 1) qalampirdek achchiq o'simlik. 2) shakli qalampirga o'xshagan o'simlik: 3) rangi qalampirga o'xshash. So'z ichki shaklining keyingi tipi metaforik ichki shakl bo'lib, o'zida ifoda qilinuvchi voqelikning uning boshqa predmetlar bilan birlashgan aloqasida asosiy belgisining ma'lum xususiyati bilan, hodisa va jarayon bilan timsoliy talqin qilish natijasini mujassam qiladi, shuningdek u so'zning bu kabi kategorial xususiyati timsoliylik kabi ifodalash vositasi bo'lib hisoblanadi. Masalan, soude (“soda”), ferule (“chizg'ich”), massette (“shaqildoq”), cardinal (“kardinal”), veuve (“beva”), echasse (“yog'och”), o'zb: iblis, yilqichi, tasqara; o'siml. o'zb tegmanozik, oygul, o'qotar. 27 So'z ichki shaklining leksikallashuvi deganda so'z ichki shaklining idiomatik xususiyat kasb etishini tushunish lozim. Fransuz tilida ham leksikallashuv jarayoniga bir qancha misollar keltirishimiz mumkin: Martinet – qush bo'lib hisoblanadi, ammo bu qush nima uchun bunday nomlangani haligacha noma'lum. Yoki bo'lmasam, fransuzlarda mercurial o'simligi mavjud, morfema – mercure hisoblanadi, ya'ni Merkuriy sayyorasi, lekin bu o'simlik nima sababdan aynan bunday nomlangani noma'lum. 2.2. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashgan so'zlar tasnifi va turlari Motivatsiya nazariyasining asosiy tushunchalarini hisobga olgan holda, turli mezonlar yoki asoslarga tayanib, motivlashgan so'zlarning quyidagi tasnifini keltiramiz. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashgan so'zlar bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar so'zlarning motivlanish tarkibiga ko'ra nisbiy motivlangan va mutlaq motivlangan so'zlarga bo'lib o'rganish imkoniyatini beradi. 1. Nisbiy motivlanganlik lisoniy maqomga ega bo'ladi va tilda so'zlashuvchilar tomonidan leksik birliklarning motivlashuv munosabatlarini anglash orqali belgilanadi. Motivlashganlikning bunday turi bilan bevosita ifodalangan tarzda real 28 voqelik hodisalari tufayli yuzaga keladi, shuningdek, tilning boshqa so'zlari mazmuni orqaligina ravshan bo'ladi. Qiyoslanuvchi tillar leksik tizimlarida aksariyat so'zlar motivlashganlikning bunday turi bo'lib ta'riflanadi: fr. parr. locust/elle (locuste-chigirtka), bec/asse (bec – tumchuq) bécasse oiseau échassier migrateur aux pattes courtes, bec long, mince et flexible [130; 116 б], spatule (spatule –bel, kurakcha), ўсим. bleu/et (bleu – havorang), corbeille-d’argent (“kumush xalta” va boshqalar), o'zb. parr: meshkobqush, go'ngqarg'a, sassiqpopishak, o'siml: semizo't, chirmoviq, bangidevona, kartoshkagul, karnaygul. So'zning nisbiy motivlanganligi leksik birliklarning munosabati yoki o'zaro nisbati yordamida aniqlanadi. Nisbiy motivlanganlik tipi so'zlarning leksik-semantik variantlarini tavsiflaydi: Freux – “mijg'ov, qildan qiyiq qidiradigan inson”, Oiseau –cloche “hamma narsadan xabardor inson”. Aigle – “hamma narsaga humkron bo'ladigan, savlatli inson haqida, colibri – “serg'ayrat, harakatchan inson haqida”, eshak – “o'jar, qaysar, beso'naqay inson haqida”, eshak – “uy hayvoni”, qizilishton – “chaqimchi inson”, qizilishton – “qush”, boyo'g'li – “gavdasi tik, ko'zlari katta-katta inson”, boyo'g'li – “yapaloqqushlar oilasiga mansub qush”, ayiq – “gavdasi beso'naqay, yurishlari qo'pol odamga nisbatan qo'llanadi”[123; 56–b], ayiq – “o'rmonda yashovchi hayvon”, qo'ng'iroqgul – “sochlari jingalak, qo'ng'iroqdek shaklga ega chiroyli qizlar”, qo'ng'iroqgul – “qo'ng'iroq shaklini eslatuvchi o'simlik”. Les colibris sont le symbole de la paix de l’amour et du bonheur, considérés comme sagrés a cause du leur incroyable énergie. L’aigle est le symbole de nombreux organisme et nation. Symbole de puissance et majest, il a également représenté de nombreux empires [151]. Ko'zbo'yamachi tulki bo'ladi, xalq ichida kulgi bo'ladi [96]. 2. Mutlaq motivlanganlik hayvonlar va qushlar ovozlari hamda qichqiriqlarining inson tomonidan idrok etilishi natijasi: g'a-g'a-g'a – g'ozlar ovozi, qiy-qiy-qiy – xo'roz qichqirig'i, miyov-miyov – mushukning miyovlashi, vov-vov – itning vovullashi; shovqinlarning inson tomonidan idrok etilishi natijasida turli 29 ovozlarga taqlid qilish natijasida sodir bo'ladi: bax, bux, bom-bom, taraq-turuq va h.k. Fransuz tilida ham so'zning mutlaq motivlanganlik turi ko'p uchraydi: canard (o’rdak) – cancaner, caqueter, nasiller (qaqillamoq, g’aq–g’aq qilmoq); grenouiller (baqa) – coasser (vaqillamoq); grue (turna) – claqueter, craquer, glapir, glatir, trumpeter (qurqurlamoq, qichqirmoq); hirondelle (qaldirg’och) – gazouiller, trisser (chug’urlamoq, vijirlamoq). Grue groupe echassier don’t une espece, gris cendré traverse la France pour hiverner en Afrique [130; 520–р], g'oz – g'ag'illamoq, chug'urchuq – chug'urlamoq va boshqalar. Motivlash vositasiga qarab motivlanganlikning quyidagi tiplari farqlanadi: mutlaq motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan fonetik yoki tovushli motivlanganlik: kakku, dudu, qarg'a; frantsuz tilida quyidagi so'zlar misol bo'la oladi: coucou, lulu, pitpit nisbiy motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan morfologik tip: fr. tilida: brunelle, bleuet, linaire, dentеlaire (o’simlik); roitelet, bec- en- ciseaux (qush); shakarak, bug'doyiq, randak, po'fanak (o’simlik); балиқчи, зоғча (qush); va semantik tip: fr tilida: compagnon, coucou, bugle, massette (o’simlik) moqueur, barbu, fregat, locustelle (qush); iblis, dehqonqush, toychoqqush,temirtumshuq, musicha (qush); mehrigiyoh, qoncho'p, itog'iz, zangpoya (o'simlik). Morfo-semantik motivlanganlik: fr. tilida: belle-de-nuit, langue-de-serpant, oeil-de-vache, dent-de-lion (o’simlik) petit-duc(qush); tugmachagul, momiqmeva, minggul, shirinmiya, quyonquloq, quyonsuyak, qorabaroq, gulband (o'simlik); boltayutar, meshkobqush, nayzatumshuq, sariq tojli turna, nayburun (qush). So'zning motivlanganligi darajasiga qarab to'liq va qisman motivlanganlik farqlanadi. Ham leksik, ham strukturaviy motivlanganlik bilan tavsiflanadigan so'zlar to'liq motivlanganlik turini ifoda etadi (verd/ier, roitel/et, tourne-pierre, rousserolle – qushlar nomi) (gul/be/or, loy/xo'r/ak, gul/toj/i/xo'roz). So'zning leksik- semantik variantlarida motivlanganlik to'liq hisoblanadi, chunki ularning ifodalanishi hamda mazmuni to'liq motivlangan bo'ladi. Qisman motivlanganlikni aks ettiruvchi leksik birliklar yoki leksik, yoxud strukturaviy motivlanganlikni 30 ifodalaydi (coucou, lulu, dudu –qushlar nomi) (archazor, qayinzor, maysazor, guldor, tukdor, xoldor, paxtakor, ziroatkor). Le coucou sur son arbre, reprit: Coucou, coucou coucou [109 ;14–р]. So'zning motivlanganligi uni boshqa so'zlar bilan nisbatlash orqali aniqlanadi. Binobarin, leksik birliklarning, ya'ni so'zlarning motivlanganligini aniqlash imkonini beruvchi munosabatlar motivatsion munosabatlar deb ataladi. Tilshunos O.I.Blinovaning motivatsiya tiplari tasnifiga asoslangan holda, hamda fransuz va o'zbek tillaridan to'plangan til materiallari asosida motivatsiyaning to'rtta guruhini ajratish mumkin: 1) leksik va strukturaviy motivatsiya; 2) monomotivatsiya va polimotivatsiya; 3) bir yo'nalishli va ko'p yo'nalishli motivatsiya; 4) matnli motivatsiya. 1. Leksik va strukturaviy motivatsiya. Leksik motivatsiya motivatsion leksik birliklarni nomlashda asosiy belgini ifodalaydi, ya'ni o'simlik va qushlar nomlarini ifodalashda asosiy motivlovchi belgini aks ettiradi. Masalan, tisserin – to'quvchi qush nomini olgan, chunki mazkur qush o'z uyasini juda chiroyli qilib quradi, ini xuddi to'qilganga o'xshaydi. baliqchi – baliq bilan oziqlanuvchi qush bo'lib, leksik motivlanganlik baliq so'zida ifoda etilgan. Ko'katfurush motivlashgan so'zi leksik hamda strukturaviy motivlanganlik turiga oid bo'lib, strukturaviy motivlanganlik – furush segmentida kasb etgan. – furush tojik tilida so'z yasovchisi bo'lib, narsani sotuvchi, savdo qiluvchi ma'nolariga ega. Choynak so'zi ham leksik, ham strukturaviy motivlanganlik belgisiga ega. Leksik motivlanganlik choy segmentida ifodalangan bo'lib, bu ifodalanuvchining motivlovchi belgisi – sig'imning ichidagi narsani tushunish imkonini beradi; strukturaviy motivlanganlik – nak segmentida ifodalangan bo'lib, u ifodalanuvchining tasniflovchi belgisi – predmet, sig'imni anglab yetish imkonini beradi. 2. Monomotivatsiya va polimotivatsiya leksik yoki strukturaviy motivatsiya munosabatlarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi motivlovchi birliklar soniga 31 ko'ra ajratiladi. Monomotivatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz: fr. tilida caille – lait (sutcho'p poya va yaprog'idan sutga o'xshagan shira chiqadi), paquerette ( aynan pasxa bayramida ochiladigan gul), patte-de-loup (bo'rigul, loyxo'rak, jiblajibon, kungaboqar, tuyatovon). Jiblajibon – chumchuqsimonlar turkumiga mansub, uzun dumli kichkina qush. Polimotivatsiyada leksik yoki strukturaviy motivlovchi birliklarning faqatgina bittasi ishtirok etishi mumkin. Masalan, frantsuz tilida quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin: muget (marvaridgul), ortie (gazanda), alouette (to'rgay), heron (qo'ton); o'zbek tilida polimativatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz: sachratqi, sho'ra, qichitqi, qizqush, qorabuzov va boshqalar. Мuguet plantes des sous-bois de l’hémisphere nord tempéré a petit fleurs blanches d’une odeur et agréables, qui fleurit en mai [130; 469–р]. Sachratqi havorang gulli ko'p yillik begona o't (xalq tabobatida foydalaniladi). Quyosh shu'lasi yalt etib tegishi bilan, sachratqi o'z tojbarglarini yozadi, havoni bulut qoplasa, gullarini yumib oladi [125; 499–b]. Alouette, gentile alouette Alouette, je te plumerai [140]. 3. Bir yo'nalishli motivatsiya, odatda leksik motivatsiya munosabatlarini tavsiflaydi: fr. tilida: oeil (ko'z)  oeillet (ko'z shakliga o'xshaydigan o'simlik), dent (tish)  dentaire (tishni tozalashda ishlatadigan o'simlik) sho'r  sho'ra (sho'r yerlarda o'sadigan o'simlik); turli yo'nalishli motivatsiya strukturaviy motivatsiya munosabatlariga xos: tourne-pierre  colvert, baliqchi  dengizchi, olma  anor. Ayni bir so'zning majoziy bog'lanishni aks ettiruvchi leksik-semantik variantlarida motivatsiya har doim bir yo'nalishli bo'ladi: ortie – “o'simlik”  ortie – “yomon, bir-biroviga xusumati bor insonlar haqida”, to'nka – “daraxt o'zagi”  to'nka – “aqli past, axmoq odam haqida”, itburun – (hidi o'tkir qizil, sariq mevali o'simlik)  itburun – (iskovich inson haqida), abricot – “meva”, abricot  shu mevadan tayyorlangan mahsulot, chinor – “daraxt”  chinor – “chinordan yasalgan buyumlar”, gilos – “daraxt”  gilos – “shu mevadan tayyorlangan konserva 32 mahsulotlari”. O'trindi tuproq evaziga bu chinorlar tez o'sib, uning serbar yaproqlari oftobda yaltirab turadi [103; 9–b]. 4. Matnli motivatsiya qaysi nutq sohasida amalga oshirilayotganiga qarab farqlanadi: matn tilning muloqot vositasi sifatida tabiiy namoyon bo'lishi natijasidir. Motivlangan leksik birliklarning quyidagi tiplarini ajratish o'rinli bo'ladi. Masalan, motivlash vositasi bilan motivlanganlikka qarab fonetik motivlangan so'zlarni fr. tilida: (pitpit, coucou, lulu (o'zb.tilida: kakku, dudu)), morfologik motivlangan so'zlarni fr. tilida: (guinard, viperine, sparganier), (o'zb.tilida: arpag'on, semizak), semantik motivlangan so'zlarni fr. tilida (fregate, fournier,cardinal), o'zb. tilida: (jundor, zarang, burmaqora, oqchangal, momiq) ajratish mumkin. 2.3 Fransuz va o'zbek tillarida leksik birliklarning motivatsion shakllari va turlari Fransuz va o'zbek tillarida tadqiqot ob'ekti bo'lgan parrandashunoslik va o'simlikshunoslikka oid leksik birliklar tahlilini o'tkazishda mazmuni ularning tovushi bilan ifoda predmetining, yashash tarzi, tashqi ko'rinishi, rangi, ta'mi, hidi, tibbiyotda ishlatilishi, o'sish vaqti va mazmuni o'rtasidagi aloqalar xarakterini aks ettiruvchi motivlashuv turlari, shuningdek, til va tildan tashqari voqelik orqali tadqiq qilinuvchi birliklar asosida tilda so'zlashuvchilar tomonidan motivlashuv turlari anglanishining o'ziga xos xususiyatlari ajralib chiqadi. So'zda motivlashganlikni hosil qilish vositasiga bog'liq holda motivlashganlikning 4 turini ajratish mumkin: 1. fonetik; 2. morfologik; 33 3. semantik; 4. morfo-semantik. Motivlashganlikning fonetik turi Motivlanganlikning mazkur turi qushlar tovushlari va ular nomlarining bir- biridan nomlanish usuli bilan ajralib turuvchi hamda motivlashganlikning mutlaq va nisbiy ko'rinishlarini qamrab oluvchi taqlidiy va tasviriy turini motivlashtiradi. Agarda taqlidiy nomlar bevosita qushlar tovushini aks ettirsa, uni inson tili tovushlari bilan tasvirlaydi (misol uchun, parr. fr.: choucas, pipit, courlis, coucou, lulu, caille o'sim. fr. coquelicot); o'zb.: kakku, dudu, chug'urchuq, o'simliklardan qo'ng'iroqgul (gulini silkitsa, chiroyli ovoz chiqaradi), paq-paq, u holda tovushni tasvirlovchi nomlar bevosita qushlar qichqirig'ini beradi, ma'lum so'zlar mazmuni, tovush tasvirini beruvchi so'zlar mazmuni orqali namoyon qiladi (misol uchun, parr. fr. bru/ant, jas/eur, siffl/eur, balbus/ar;) o'zb.: qarg'a (patlari tim qora yoki qora bilan kulrang aralash ko'chmanchi qush), jik-jik, karqur, chumchuq). Le bruant jaune est un oiseau élancé, doté d’une longue queue [160]. Qarg'a qarg'aning ko'zini cho'qimas. Modomiki, fonetik turdagi motivlashganlik ifoda vositasi bo'lib fonema hisoblanar ekan, motivlashganlikning mazkur tipiga faqat taqlidiy nomlar- onomatoplarni kiritish mumkin. Turli tillardagi taqlidiy nomlarning mutanosibligi katta munozarani tug'diradi, shunga muvofiq, bunday so'zlar “mazmun bilan tovushning tabiiy, yagona mumkin bo'lgan aloqalari elementlariga” bog'liq bo'ladi va natijada mavjud bo'lgan insoniyat vakillari uchun umumiy bo'ladi. Boshqacha so'z bilan aytganda, shunday taassurot paydo bo'ladiki, taqlid uchun manba ob'ektiv va yagona ekan, u holda aynan bir xildagi qushning taqlidiy nomi turli tillarda bir xil jaranglashi kerak. Bu o'rinda, V.G. Gakning shunday fikrini keltirib o'tish asosli, deb hisoblaymiz: “Tovushlar olamini turli halq o'z tili fonemasi tizimiga muvofiq tarzda bo'ladi, shunga o'xshab ob'ektiv dunyo har bir til ishlab chiqqan so'z-tushuncha tizimiga muvofiq tarzda bo'linadi. Shu tariqa, onomatoplarda ham motivlashuv ma'lum 34 darajada mutlaq, tabiiy hisoblanmaydi, balki ijtimoiy shartlashgan, ma'lum darajada nisbiy hisoblanadi” [26; 56–b]. Bizning fikrimizcha, taqlidiylik tushunchasi anglatuvchi va anglanmish elementlarning real yaqinligi yoki tasavvurdagi yaqinligiga asoslangan. Yuqorida bayon qilingan fikrlardan kelib chiqqan holda, inson tilining tovush va so'zlariga qushlar tabiiy tovushi moslashganligi darajasiga qarab qushlar taqlidiy nomlarini uch guruhga ajratamiz: 1) so'zlashuvchilar nutqida mavjud bo'lgan, turli tovushlar bilan ifoda qilingan fonetik motivlanganlikni o'zida ifoda qiluvchi qushlarning taqlidiy nomlanishi: lulu, dudu, pitpit; kakku, dudu, ququ. Demak, motivlashganlikning fonetik tipi parrandashunoslik leksikasining asosini tashkil qiladi: fr. pitpit, coucou, lulu; o'zb. kakku, dudu, ququ, qur, karqur va boshqalar. 2) grammatik (tuzilish) jihatidan taqlidiy so'zlarni o'zida mujassam qiluvchi va shuningdek, strukturaviy motivlashganlikka ega bo'lgan morfologik turga kiruvchi qushlarning taqlidiy nomlanishi: coquelcot, chug'urchuq, chumchuq, qarg'a. Сoquelicot pince des champs Fragile et tremlant sous le vent Mais lentement beau sous le soleil Avec ses freres, il émerveille (Michelle Flamme) [144]. Qayrag'och daraxtlari bag'rida chumchuqlar tartibsiz chiqillashib, nasl qoldirish qayg'usini chekadilar [143]. 3) moslashuvning leksik darajasi bilan qushlarning taqlidiy nomlari, shuningdek, negiz morfemasi va leksik (moddiy) mazmunning o'zi asosida boshqa so'zlar bilan mazkur nomning solishtirilishini nazarda tutuvchi leksik motivlashganlikning etimologizatsiyasi yoki xalq etimologiyasi ta'siri ostida olingan taqlidiy nomlar: musicha, chumchuq, jik-jik, karqur, qur, g'oz(g'a-g'a). Fransuz tilida quyidagi so'zlarni misol keltirish mumkin: le coq, le hibou. Sur la branche d’un arbre était en sentinelle un vieux coq adroit et matois [110; 6–б]. Motivlashganlikning morfologik tipi 35 Motivlashganlikning bu tipi tilda so'zlashuvchilar tomonidan tilning morfologik vositasini namoyon qiluvchi ikki leksik birliklar motivlashgan munosabatlarning anglanishi natijasida ajralib chiqadi. Misol uchun, parr. fr. blanche-queue (qush dumi oq bo'lganligi sababli shunday nomlangan), bec-en-cuiller (qush tumshug'ining shakli qoshiqqa o'xshaydi), gobe-mouche (ushbu qush har xil qurt- qumursqalar bilan, ayniqsa, chivinlar bilan oziqlanganligi uchun shunday atalgan), rouge/queue (qizil dumli qush), roitelet (qirol toji kabi boshida sariq yo'l-yo'l chiziqli qush), bec-en-ciseaux (tumshug'i qaychisifat qush); o'zb: baliqchi, churrak, zog'cha, o'sim. fr. amourette (marvaridgul), cornette (o'simlik ertalabki shudringni o'zida yig'adi), doigtier (barmoq jarohatida ishlatiladi, biror-bir zaharli narsa chaqqanida o'simlikning shirasidan foydalanishadi), brun/elle (mallarang gulli o'simlik), nid-d’oiseau (qush iniga o'xshash o'simlik), bec-de-grue (turna tumshug'iga o'xshash mevali o'simlik), den/aire (shakli tishni eslatuvchi bargli o'simlik); o'zb. bug'doyiq, shakarak, sho'ra, isfarak, po'fanak, terak, bog'inak, bodrezak, do'lana, yetimak, zo'rcha, zig'irak, pufakdor, randak, sutlama, chaqamiq, shingilcha, qumarchiq. Sutlama – adir, qir va tog'larda o'sadigan, zaharli suti bo'lgan o'simlik bo'lib, fransuz tilida laiteron so'ziga mos keladi. Ham fransuz, ham o'zbek tillari parrandashunoslik leksikasida qushlar chiqaruvchi qichqiriqning ichki shaklini aks ettiruvchi nomlarning ba'zi bir guruhlari ajralib chiqadi. Motivlashganlikning fonetik tipidan farqli o'laroq, morfologik jihatdan motivlashgan nomlarda tovushga taqlid (negiz morfemalari) tilning morfologik vositalari yordamida rasmiylashtiriladi (affiksal morfemalar) Tilshunoslikda morfologik tipli bunday so'zlar taqlidiy motivatsiya bilan yasama nomlar sifatida ta'riflanadi: o'zb. g'urrak (“g'ur-g'ur”) va boshqalar; fr. tourterelle (tur-tur-tur). Motivlashuvning semantik tipi Motivlashuvning semantik tipi, birinchidan, so'zning leksik-semantik variantiga xos bo'ladi, ikkinchidan, semantik motivlashgan so'zlarda ularning leksik- 36 semantik variantlaridan birining ma'nosi boshqasiga juda yaqin darajada yaqin bo'ladi. So'zlarning semantik motivlashganligini anglash jarayoni qandaydir bir belgi bo'yicha o'xshashlik asosida (misol uchun: coucou – “qush”, va coucou – “erta bahorda o'sib chiqadigan o'simlik turi”. Jik-jik – “qush”, va jik- jik – “o'simlik”) bir so'zning mazmuni lisoniy semantik assotsiativ jihatdan bir-biriga yaqin ma'nodan iborat bo'ladi. Fransuz va o'zbek tillarida paydo bo'lgan motivlashuvning semantik tipini ifodalash uchun qushlar va o'simliklarning nomlari asosida yuzaga kelgan motivlashuv hodisasini quyidagi misollarda kuzatamiz: fr. bergeronnette (jiblajibon), balbusard (baliqxo'r), bruant (dehqonchumchuq), moqueur (“mazaxchi”), lokustelle (“chigirtka”), barbu (“soqolli”), fregate (“fregat”), chevalier (“ritsar`”) parr. o'zb. karqur, musicha, ko'rgalak, qizilishton, xoldor, soqolli, sassiqpopishak (olachipor patli, yelpig'ichsimon tojli, qayirma tumshuqli hasharotxo'r qush) [122; 106–b], jannatqush, burgut, chittak, ajralmas qush; o'siml. o'zb: beshbarmoq, eshakmiya, beklaro'ti, yersovun, bog'ibag'ir, jambil, jag'-jag', zafaron, juzg'un, ismaloq, yerbag'ir, mingmeva, olabo'ta, sudralma; fr. impatiente (tegmanozik), gui (qipiqbarg), gentiance (gazako't) kornette (suv yig'ar), coucou (kakku), bugle (uzunchoq meva), compagnon (yo'ldosh), massette (shaqildoq). Ikromjon bu baquvvat qanotlarda burgut parvozi bilan olis, nurdek tiniq beg'ubor ufqlarga ucha oladi [102; 440–b]. Fransuz va o'zbek tillarida mazkur ko'chma ma'noga ega nomlarni taqqoslab, shuni ta'kidlashimiz mumkinki, turli semantik transpozitsiyalar va ko'chma ma'nolar tahlili til sohiblarining moddiy va ma'naviy madaniyati, tilda so'zlashuvchilarning dunyoni his qilishi, so'zlar ma'nolarining o'zgarishi va ko'chma ma'nolarning yuzaga kelishi halq turmushining moddiy va ma'naviy sharoiti bilan uzviy bog'liqdir. So'zning metaforik ichki shakli va leksik birliklar motivlashuvining qiyosiy tahlili natijalari va, shuningdek, motivlashuv chog'ishtirma tahlilining lingvomadaniy aspekti natijalari bu fikrni tasdiqlaydi. 37 Motivlashganlikning morfo-semantik tipi Motivlashganlikning bunday tipi morfologik va semantik tiplar o'rtasidagi oraliq holatni egallaydi. So'z birikmasi motivlashganlikning morfo-semantik tipini ifodalashning asosiy vositasi bo'lib hisoblanadi, chunki uning asosiy so'zi leksik- semantik variant bilan ifoda qilingan bo'lib, unda ifoda qilingan motivlashgan belgini yuzaga chiqaruvchi asosiy vositasi aniqlovchi bo'lib hisoblanadi. Misol uchun, coq-de-jardin (gultojixo'roz), chause-taupe (bangidevona), langue-de-serpent (ilon tili), qo'ytikan (faqatgina qo'ylar oziqlanadigan tikan turi bo'lib, juda achchiq hisoblanadi), fr. pied-de-veau “izga o'xshash bargli o'simlik”, (pied – oyoq, veau – buzoq), sutqon (zaharli suti bo'lgan o'simlik, sutlamaning bir turi) [122; 89–b]. Fransuz tilida bu tipga quyidagi misollarni keltiramiz: parr. engoulevent (tentakqush), demoiselle (tojdor kaptar), kasse-noix (yong'oqxo'r), petit-duk (kichik gertsog), snatuant (qiyqiruvchi mushuk), o'sim. belle-de-nuit (tungi malika), mille- feuille (ming barg), boufflon-blank (oq ko'pik), oeil-de-vache (sigir ko'z), dent-de- lion (arslon tishi). O'zbek tilida motivlashuvning morfo-semantik tipini ifodalovchi o'simliklarning juda ko'p nomlari mavjud: bo'ztikan, bo'rigul, ilonbosh, ituzum, quyonjun, yettibo'g'in, bo'rikalla, yersovun, yerchoy, dalachoy, yerbag'ir, donasho'r, dag'alboshoq, devortagio't, zarquloq, juyakpoya, ittikan, ko'zagul, kampirchopon, oqburchoq. O'zbek tilida motivlashuvning morfo-semantik turi boshqa turlarga qaraganda ko'p uchraydi. O'zbek tilida quyidagi parranda nomlari morfo-semantik motivlashuv turiga mansub: cho'ptovuq, qichitqon, qizilqush, qironqora, kokildor to'ti, shamshirdum kolibri, shahar qaldirg'ochi, ovchiqush, qora chittak va boshqalar. Mazkur tadqiqotda misol tariqasida keltirilgan parrandashunoslik va o'simlikshunoslikka oid leksik birliklar motivlashganligining chog'ishtirma tahlili shuni ko'rsatadiki, bunda tarkibiga ko'ra tamomila boshqa bo'lgan o'simlik va parranda nomlari juda muhim hisoblanadi. Chunonchi, bu tipdagi motivlashuv xususiyatiga ega bo'lgan o'simlik va parranda nomlari o'zining morfo-semantik 38 strukturasi bir so'zda jamlangan motivlashuvni aks ettirishi mumkin. Masalan, karqur (fonetik va morfologik tiplar), tikanak (morfologik va semantik tiplar) va boshqalar. Fransuz va o'zbek tillarida qushlar va o'simliklar nomlarini ifodalovchi leksik birliklarning tematik guruhlarida motivlashganlik tiplari har xil aks etishi mumkin, ya'ni ba'zi o'simlik va qushlar nomlari fonetik bo'lsa, boshqa nomlar morfologik, semantik motivlangan bo'ladi. Ular esa solishtirilayotgan tillardan keltirilgan til materiallari bilan ifodalangan. Motivlashganlik tiplari bo'yicha tadqiq qilinuvchi tematik guruhlar leksik birliklarining motivlashuv chog'ishtirma tahlilining miqdoriy natijalari 2- jadvalda berilgan. Motivlashganlik tiplarining miqdoriy tahlili. Motivlashga nlik tiplari Parrandashunoslik atamalari O’simlikshunoslik atamalari Fr.t (169.LB)bir liklar) O’zb. t. (172.ЛБ) бирликлар) Fr. t. (173.LB) birliklar) O’zb.t (195.LB) birliklar) % % % % % Fonetik 6 4% 12 7% 1 0,6% 3 1,5% Morfologik 135 80% 23 13,3% 137 79,1% 26 13,3% Morfo- semantik 8 4,2% 101 58,7% 26 15% 127 65,2% Semantik 20 11,8% 36 21% 9 5,3% 39 20% Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, fransuz tilida morfologik motivlashgan so'zlar har ikkala guruhda ham o'zbek tilidagidan ko'ra ko'p, ya'ni parranda nomlariga oid motivlashgan so'zlarning orasidagi farq 66.7%ni tashkil qildi. Ammo o'zbek tilida morfo- semantik motivlashgan so'zlar har ikkala guruhda ham frantsuz tiliga qaraganda ancha ko'proq. O'zbek tilida parranda nomlari orasida morfo- semantik motivlashgan so'zlar frantsuz tiliga qaraganda 54,5% ko'p. 39 Shu tariqa, to'rtta motivlashganlik tiplari mavjudligi fransuz va o'zbek tillarining umumiy xususiyati bo'lib hisoblanadi. Fransuz va o'zbek tillari parrandashunoslik va o'simlikshunoslik leksikasi motivlashganlik tiplarini tahlil qila turib, solishtirishning ko'p uchraydigan turlarini ajratib ko'rsatamiz: Fr.tili. mutlaq motivlashganlik tiplari – o'zb.tili nisbiy motivlashganlik tiplari: coquelikot – gultojixo'roz, carline – tikanakgul, coucou –kakku, dudu – dudu. Fr.tili. morfologik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. morfologik motivlashganlik tiplari: ortie – qichitqi (qo'l o'simlik barglariga tegsa, butun teriga qizil toshma toshadi ya'ni qichishtirib achishadi, o'simlik mayda tikanchalar bilan qoplangan). Ortie plante herbacée a petites fleurs verdatres, aux larges feuilles dentée couvertes de poils renfer,ent un liquide irritant [130; 766-б] ), linaire – zig'irak (dekorativ o'simlik), saponaire – sovunak (ildizi sovun o'rnida ishdatiladigan o'simlik), rousse/rolle – zarg'aldoq (sap-sariq patli qush), gobe– mouche(s) – chivinxo'r (chivinlarni yutuvchi qush), fauv/ette – qirg'ovul (pati och sariq bo'lgan qush), guign/ard – mayna (gilos bilan oziqlanuvchi qush), tourne/sol – kungaboqar (gulini quyoshga qaratuvchi o'simlik), epi/aire – bug'doyiq (boshoqqa gullari yig'ilgan o'simlik), vulner/aire – kiyiko't (yara va jarohatlarni davolovchi o'simlik), oell/et – chinnigul (ko'zga o'xshash gullik o'simlik). Tournesol (kungaboqar)inaire – zig'irak (dekorativ o'simlik), saponaire – sovunak (ildizi sovun o'rnida ishdatiladigan o'simlik), rousse/rolle – zarg'aldoq (sap-sariq patli qush), gobe–mouche(s) – chivinxo'r (chivinlarni yutuvchi qush), fauv/ette – qirg'ovul (pati och sariq bo'lgan qush), guign/ard – mayna (gilos bilan oziqlanuvchi qush), tourne/sol – kungaboqar (gulini quyoshga qaratuvchi o'simlik), epi/aire – bug'doyiq (boshoqqa gullari yig'ilgan o'simlik), vulner/aire – kiyiko't (yara va jarohatlarni davolovchi o'simlik), oell/et – chinnigul (ko'zga o'xshash gullik o'simlik). Tournesol (kungaboqar) – plante annuelle de grande taille, grosse inflorescence jaune jaune qui se tourne vers le soleil. 40 Fr.tili morfo-semantik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. morfologik motivlashganlik tiplari: petit-duc – sinchalak (kichkina gertsog), martin–pecheur – baliqchi(martin–baliqchi), o'siml. belle-de-nuit – namozshomgul (tungi malika), dent–de–lion (sher tish) – po'fanak, fume/terre (“er tutuni”) – shotara, caille-lait (tikanli o'simlik bo'lib, o'simlikdan sutga o'xshagan shira keladi) – chaqamiq, perce- neige (qorni yorib chiqadigan ilk bahor guli) – boychechak. Fr.tili. semantik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili morfologik motivlashganlik tiplari: troglodyte (trogloditlar kabi toshlar va daraxtlar teshigida yashovchi qush) – ko'rgalak, demoiselle ( bosh qismida malikalarning tojiga o'xshagan kokili bor qush) – tojdor, barbu (soqollik kishi kabi boshining pastki qismida uzun patli qush) – soqolli, coucou (kakku kabi yozning boshini boshlab beruvchi o'simlik) – navro'zoy (navro'zgul), compagnon (ekinlarning doimiy yo'ldoshi bo'lgan o'simlik) – mastak (begona o't). Motivlashganlik tipi bo'yicha nisbatlarning boshqa turlari kam uchraydi. Ulardan bir nechtasini keltirib o'tamiz: Fr.tili. morfo-semantik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili morfo-semantik motivlashganlik tiplari: d'alouette (so'fito'rg'ay panjasiga o'xshash bargli o'simlik) – qarg'atuyoq, pas-d'ane (eshak iziga o'xshash bargli o'simlik) – eshakmiya, queue-de-reneard (tulki dumiga o'xshash gullik o'simlik) – tulkiquyruq; Fr.tili. morfologik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. morfo-semantik motivlashganlik tiplari: laitue (sutga o'xshagan shirasi meditsinada behushlantirish uchun ishlatiladi) – sutcho'p; cornette (o'simlik barglari orasida ertalabki shudring suvlarini yig'adi) – suvyig'ar. La Melampyre Champs, autrement appellee blé de vache, rougeole, queue de renard, queue de loup, rougette, herbe rouge, rouge – herbe, cornette, mahon, qui est annuelle, souvent très rameuse, rougeatre, haute d'un pied, ses feuilles sont sessies.[89; 51–b] Fr.tili. fonetik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. semantik motivlashganlik tiplari: coucou – navro'zoy; siffleur – sayroqi; 41 Fr.tili. fonetik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. morfologik motivlashganlik tiplari: coucou (fransuz tilidagi mazkur gul nomi o'zbek tilida navro'zoy va boychechak o'simligiga mos keladi, fransuzlar ushbu gulni bahordan darak beruvchi deyishadi) – boychechak. Coucou – plante a fleurs jaunes fleurissant au printemps. Fr.tili. morfologik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. fonetik motivlashganlik tiplari: col/vert (yashil bo'yinli qush) – kakku, plonge/on (yaxshi sho'ng'iy oluvchi qush) – g'oz (g'a– g'a); Fr.tili. semantik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. semantik motivlashganlik tiplari: cardinal (kardinal) – kardinal, fregate (fregat) – fregat, fournier (pechkachi) – dehqonchumchuq.Demak, til leksikasida motivlashganlikning u yoki boshqa tipini aniqlash muhim masaladir. XULOSA Bizga ma’lum bo’lishicha, o'zbek tilshunosligining izohli lug'atlarida, terminlar lug'atlarida ham motivatsiya, remotivatsiya, neomotivatsiya kabi fenomenlarga izoh berilmagan. Motivatsiya atamasi fizika, falsafa, psixologiya, kul`turologiya, etnokul`turologiya, lingvokul`turologiya, tilshunoslik va tarjimashunoslik soha olimlarining ham tadqiqot ob'ekti hisoblanadi. Fikrimizcha, motivatsiya predmet va narsalarga nom berilayotganda, predmetning, hodisaning nomlanishida belgini ifodalaydigan tushunchadir. Motivatsiya atamasi har bir millat vakilining borliq, ma'lum bir tushuncha, voqea-hodisa va predmet to'g'risidagi xususiy, milliy qarashlarini ongida idrok etishi va uning tilda verballashuviga nisbatan qo'llaniladi. Har bir millat olamni o'z mentaliteti va dunyoqarashidan kelib chiqib tasavvur qiladi va shu asosda tafakkur yuritadi. Motivlashuvning asosiy maqsadi – leksikaning milliy xususiyatlarini uning motivlashganligi nuqtai nazaridan namoyon qilishdan iborat. Mazkur muammoga bag'ishlangan ishlar tahlili shuni ko'rsatadiki, bu murakkab hodisa til va tildan tashqari elementlarda mujassam. Nominatsiya va motivatsiya terminlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq. So'zlarga 42 nom berilayotganda albatta, birinchi motivatsiya, keyin nominatsiya jarayoni sodir bo'ladi. Parranda va o'simliklarda nom berilayotganda motivatsion belgi asosida nom qo'yiladi. Solishtirilayotgan tillarning ikki tematik guruhida 4 tipdagi fonetik, morfologik, semantik va morfo-semantik motivlashganlikka ega nomlartasniflanadi Motivlashganlikning morfo-semantik va semantik tiplariga oid so'zlarning mazmuni va talaffuzi o'rtasidagi bog'liqlik ancha oson anglanadi, fonetik tipga oid motivlashganlikni aniqlashda ancha qiyinchiliklar tug'iladi. Motivlashganlik turlari motivatsiyani tadqiq qiluvchi u yoki boshqa ilmiy yo'nalish orqali tanlab olingan tahlil aspektiga bog'liq holda turli etimologik, onomasiologik motivlashuvning o'ziga xos ma'lum asoslariga muvofiq ajratiladi. So'z motivlashuvi hodisasining lisoniy yoki nolisoniy tashqari voqelikni belgilovchi motivlashuv usuliga bog'liq holda motivlashganlikning mutlaq va nisbiy motivlanganlik kabi ikki turini ajratish mumkin. O'zbek tilida motivlanganlikning morfo-semantik turi boshqa turlarga nisbatan ko'p uchraydi. Parranda nomlari orasida morfo-semantik tip 58.7%ni tashkil qilgan bo'lsa, o'simlik nomlari orasida esa 65.2% ni tashkil qildi. Frantsuz tilida morfo-semantik tip miqdori o'zbek tiliga qaraganda ancha pastroq, ya'ni parranda nomlari orasida 4,2%, o'simlik nomlari orasida 15%. Motivlashganlikning to'rtta tipi mavjudligi, frantsuz va o'zbek tillarining umumiy xususiyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. Solishtiriluvchi nomlarning motivlashgan va tasnifiy belgilarini tadqiq qilish motivlashuv chog'ishtirma tahlilining muhim bosqichi bo'lib hisoblanadi. Qiyoslanuvchi tillarning parrandashunoslik leksikasida motivlashgan belgilar xarakteriga bog'liq holda 6 ta asosiy guruh, o'simlikshunoslik leksikasida esa 9 ta asosiy guruh tasniflanadi. Leksik birliklar ba'zi guruhlarida mazkur nomlanish qaysi usuli amalga oshirilganiga bog'liq holda motivlashganlik belgisining to'g'ri yoki metaforik ifodasiga ko'ra 2 kichik guruhga bo'linadi. Biz tahlil qilgan har ikkala tilda o'simlikshunoslik leksikasi guruhida o'simlik shakli (va ular qismlari) bilan bog'liq motivlashuv belgi ancha keng tarqalgan. Lekin 43 frantsuz tilida faqat gullarning shakliga bog'liq motivlashuv belgi soni o'zbek tilidan ancha ko'proq, ya'ni o'zbek tilida o'simlik shakli bilan bog'liq motivlashuv belgi 22,2% bo'lsa, fransuz tilida 38%. O'z navbatida, o'simliklar qoplamasi xususiyatlari va yashash joyi bilan bog'liq motivlashuv belgiga ega leksik birliklarning tarkibiy qismlari miqdori bo'yicha o'zbek tili frantsuz tilidan ancha o'zib ketadi, ya'ni frantsuz tilida 1,5% ni tashkil qilsa, o'zbek tilida 4,8% dan iborat. Har ikkala tadqiq qilinuvchi guruhlar motivlashuv belgi nomlari so'z turkumlari bo'yicha o'zbek tilida “ot+ot” va “sifat+ot” modellari ustun tursa, fransuz tilida esa “ot+ot” va “ot+sifat” (parrandashunoslik atamalari) modeli ancha faoldir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Mirziyoev SH.M. BMTning Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi. 2. Baskakov N.A, Sodiqov A.S., Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. – T.:O'qituvchi, 1979. – B.110. 3. Blinova O.I. Motivatsiya kak sredstvo sozdaniya individual`no- avtorskogo stilya ( Na materiale Rubtsova)// Xudojestvenniy tekst i yazikovaya lichnost`: Problemi izucheniya i obucheniya: Materiale II Vseros.nauch.-prakt.konf. – Tomsk, 2001. – 136 s. 4. Vinogradov V.V. Russkiy yazik: Grammaticheskoe uchenie o slove. –L., 1947. – S. 5. Gak V.G. Besedi o frantsuzskom slove: Iz sravnitel`noy leksikologi frantsuzskogo i russkogo yazika. – M., 1966. – 335s. 9. Gak V.G. K tipologii lingvisticheskix nominatsiy // Yazikovay nominatsiya. Obshie voprosi. – M., 1977. –293 s.-2 – izd. Prosveshenie. 1989. 10.Ginatulin M.M. K issledovaniyu motivatsii leksicheskix yedinits: Na materiale naimenovaniy ptits: Avtoref. diss.... kand. filol. nauk. –Alma-Ata, 1973. –2 6s. 11. Zohidov T.Z. Zoologiya entsiklopediyasi Qushlar. – T.,1958. – 253 b. 44 12. Kolshanskiy G.V. Ob'ektivnaya kartina mira v poznanii i yazike. –M.: Nauka, 1990. –106s. 13. Komilov X.M. Farmakognoziya fani bo'yicha ma'ruzalar matni. –T., 2012, – 38 b. 14. Kurisheva M.V. Yavlenie remotivatsii v govorax: Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk. –Tomsk, 1989. – 24 s. 15. Mening birinchi entsiklopediyam. O'simliklar olami. –Toshkent, 2011. – 79 b. 16. Nesterova N.G. Motivatsionnoe znachenie slova i yego status: Diss. …kand.filol.nauk. –Tomsk, 1987. – 236 s. 17. Ravshanov E. Qushlar, qushlar jon qushlar yoki qushlar dunyosiga sayohat. – T.: Sharq, 2016. – 174 b. 18. Sossyur F. de. Trudi po yazikoznaniyu. – M.: Progress, 1977. – 695 s. 19. Usmonov I. Limon. – T.: Adabiyot uchqunlari, 2016. –59 b. 20.Usmonxo'jaev A. Musiqiy muolaja. – T.: Fan, 2007. – 30 b. 21. O'zbek tili leksikologiyasi. – Toshkent.: Fan, 1981. – 253b. 22. Hojiev A. O'zbek tili so'z yasalish tizimi. – T.: O'qituvchi, 2007.166 b. 23.Donаld Lapointe. Les noms des oiseaux du Quebec – oiseaux par la couleur. – Paris, 2016. –131 р. Badiiy adabiyotlar 24.A. Muxtor. Opa-singillar. – Toshkent, 2005. – 523 b. 25.A. Qodiriy. Mehrobdan chayon. – Toshkent: Sharq, 2014. – 285 b. 26.S.Ahmad. Ufq. –Toshkent: Sano-standart, 2015. – B. 601. 27.Gael Aymon, Peggy Nille. Perce – neige et les trois ogresse. – Рaris.: Etat Nouveau. 2015. –32 p. Jurnallar 28. Buxoronoma. Hafiza Ahmad. Afzal ota yaratgan bog'lar. 2016. № 3 29. O'zbekiston ovozi. Ot yilida: El - ulus barakali bo'lg'ay, molsizlar molli bo'lg'ay... 2014.01.01. 45 Lug’atlar. 30.Rahmatullaev SH. O'zbek tilining etimologik lug'ati (forscha tojikcha birliklar va ular bilan hosilalar) –Toshkent.: Universitet, 2009. –282b. 31.O'zbek tilining izohli lug'ati. I. – M.: Rus tili, 1981. – 631 b. 32.O'zbek tilining izohli lug'ati. II. – T.: O'zbekiston milliy entsiklopediyasi, 2006. – 671 b. 33.Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug'ati. – Toshkent, 2002. –164 b. Internet saytlari 34.blog.interflora.fr/encyclopedie- des fleurs. 35.dictionnaire.reverso.net/francais.synonyme/pigeon. 36.https://fr.wikipedia.org.wiki/ Alouette- (chanson). 37.https://uz wikipedia.org. 38. www.buxoronoma.uz. 39. www.contes.biz/ Le bleuet. 40. www.jardindesplantes.net.