O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI
MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
XORIJIY FILOLOGIYA FAKULTETI FRANSUZ FILOLOGIYASI
KAFEDRASI
KURS ISHI
MAVZU: FRANSUZ VA O‘ZBEK TILLARIDA MOTIVATSIYA VA
UNING TURLARI
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
Toshkent – 2019
1
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. MOTIVOLOGIYANING NAZARIY MUAMMOLARI.......................5
1.1. Motivologiyaning tilshunoslikda tutgan o’rni…………………………………5
1.2.
Tilshunoslikda
motivatsiya
va
nominatsiya
tushunchalari
talqini…………………….......................................................................................11
II BOB…FRANSUZ VA O’ZBEK TILLARIDA MOTIVLASHUV TURLARI
…………………………………………………………………………………....23
2.1. Fransuz va o'zbek tillarda so'zning ichki shakli va so'zlar motivlashuvining
tiplari……………………………………………………........................................23
2.2.
Fransuz
va
o'zbek
tillarida
motivlashgan
so'zlar
tasnifi.......................................................................................................................28
2.3. Fransuz va o'zbek tillarida leksik birliklarning motivatsion shakllari va
turlari…………………………………………………………………………......33
XULOSA………………………………………………………………………..43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI……………………….....45
2
KIRISH
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, har bir soha, har bir jabhada
katta o’zgarishlar amalga oshirildi. Shu bilan bir qatorda fan va madaniyat sohasiga
ham katta e’tibor qaratilmoqda. Zero, insonning ma’naviy olami go’zal bo’lsa va
o’y fikrlarari faqat yaxshilikka yo’g’rilgan bo’lsa, u yashayotgan jamiyat ham
taraqqiy etadi. Bu asrlar ichida isbotlangan haqiqatdir.
Muhtaram birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o’zining «Adabiyotga e’tibor
ma’naviyatga, kelajakka e’tibor» asarida inson ruhiy olamida kechayotgan
tuyg’ularni, atrofda bo’layotgan voqea-hodisalarni so’zda tera olgan buyuk iste’dod
sohiblari bo’lmish yozuvchilarga quyidagicha ta’rif bergan. «Ziyolilarning ilg’or
qismi bo’lmish badiiy adabiyot vakillarining xalqimiz qalbi, uning oliy maqsadlari,
bugungi hayoti, taqdiri va kelajagini yaqindan biladigan insonlar sifatida
jamiyatimizdagi o’rni va ta’siri beqiyosdir». Shu boisdan ham bugungi kunda ijod
ahlini rag’batlantirish va yangi iqtidor sohiblarini aniqlash uchun turli tanlovlar
o’tkazilmoqda.
Bundan
maqsad
millatning
ma’naviyatini
yuksaltirishdir.
Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda ko’plab sohalar singari fan va ta’lim
sohasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, chet tillarini o’qitish va ularni
chuqurroq o’rganish borasida yurtboshimiz SH.M.Mirziyoyev tomonidan turli xil
islohotlar o’tkazilib, yetarlicha shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Shu kabi maqsad
va vazifalarni amalga oshirish uchun 2017-2021- yillarga mo’ljallangan harakatlar
strategiyasi ishlab chiqildi. Hujjatda qayd etilishicha, mamlakat bosib o’tgan
taraqqiyot yo’lining chuqur tahlili bugungi kunda jahon bozorida raqobat kuchayib
borayotganini har tomonlama hisobga olishni, shu asosda davlatni yanada barqaror
va jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha strategik yondashuv
va tamoyillarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishni taqozo etmoqda. Xususan,
ta’lim sohasini yanada yuksaltirish, yosh avlodni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, uning
huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida ko’plab yutuqlarga erishilmoqda.
Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o’z
3
salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo’ravonlik g’oyasi
“virusi” tarqalishining oldini olishdir1”.
Shu o’rinda aytib o’tish lozimki, bugungi kunda chet tillarini o’rganish,
xususan dunyo tillaridan biri bo’lmish fransuz tiliga ham alohida e’tibor
qaratilmoqda. Shu maqsadda Fransiya Respublikasi bilan turli xil madaniy, ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar mustahkamlanmoqda. Bunday aloqalar o'z navbatida
fransuz tilini o'rganishda keng imkoniyatlarni yaratib beradi. Ma’lumki, kishilar
o‘rtasidagi aloqaning eng muhim vositasi, ya’ni fikrni boshqalarga yetkazuvchi
qurol bu tildir. Zero, til milliy madaniyatning o‘ziga xos oynasi bo‘lib, uni
saqlovchi, avloddan-avlodga yetkazuvchi vositadir. Bu borada motivatsiya
tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi va unga alohida to’xtalib o’tish joizdir.
Kurs ishining dolzarbligi shundaki, motivologiyaning fan sifatida
shakllanishi, bu yo'nalish haqidagi dastlabki ilmiy g'oya va fikrlar, ushbu fanning
asosiy tushunchalari, yo'nalishlari va ilmiy tadqiq metodlari va shuningdek,
motivasiyaga oid dolzarb masalalar tahlil va talqin qilinishidir. Ushbu tadqiqot
ishimizdan filologik yo'nalishdagi oliy o'quv yurti talabalari, magistrantlari,
o'qituvchilari, ilmiy tadqiqotchilari hamda ko’plab kitobxonlar manba sifatida
foydalanishlari mumkin.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Kurs ishimizning asosiy maqsadi
fransuz va o’zbek tillaridagi motivatsiya turlarini o'rganish va talqin qilishdir.
Ushbu qo‘yilgan maqsad quyidagi vazifalar yechimini taqozo etadi:
1. motivatsiyaning tilshunoslik sohasida o‘rganilish masalalarini ko‘zdan
kechirish;
2. motivatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflash;
Kurs ishining obyekti: Tilshunoslikning motivatsiya qatlami mazkur
ishimizning tadqiqot ob’yekti sifatida xizmat qiladi.
Kurs ishining predmeti: motivatsiyaning funksional-stilistik tarkibi va
turlarini o'rganish kurs ishining predmeti hisoblanadi.
1 Kun.uz/…shavkat-mirziyoyev- BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi
4
Kurs ishining metodlari: Kurs ishini ilmiy nazariy ishlab chiqishda
yurtboshimiz nutqlaridan, N.A. Baskakov, A.S.Sodiqov, A.A.Abduazizov
kitoblari, O.I.Blinova, V.V.Vinogradov, F.Sossyur ilmiy-nazariy qarashlari,
O’zbek tilining izohli lug’atidagi sohaga doir so’zlar, o’zbek tli leksikologiyasiga
doir ilmiy izlanish va fikrlaridan foydalandik.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: mazkur kurs ishi kirish qismi, ikki bob,
xulosa va foydanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I BOB. MOTIVOLOGIYANING NAZARIY MUAMMOLARI
![5
1.1. Motivologiyaning tilshunoslikda tutgan o'rni
Motivatsiya fenomeni keng qamrovli tushuncha bo'lib, psixologiya,
iqtisodiyot, falsafa sohasida ham foydalanilgan. Ushbu atama antik davrdayoq
mavjud bo'lib, “mimologizm”, “kritilizm” deb ishlatilgan. Motivatsiya tushunchasi
fransuz tilida “1970 yil Jerard Jenett tomonidan qo'llanilgan. Keyinchalik esa
Ermojen motivatsiya so'zini nominatsiya, nominalizm deb fanga kiritgan. F. de
Sossyur esa motivatsiya nazariyasi haqida bir qancha fikrlar bildirgan, hamda uning
sinxron va diaxron tomonlarini o'rgangan” [140]. Motivatsiya – lotincha “motiv”
so'zidan olingan bo'lib, “harakatni uyg'otmoq, ruhiy-fiziologik rejaning dinamik
jarayoni, inson harakatini boshqarish, maqsad sari yetaklovchi vosita,
tashkillashtirish, faollik va bardoshlilik kabi ma'nolarini anglatadi” [139].
“Motivologiya” termini o'zbek tilshunosligiga yaqinda kirib kelgan, shu sababli bu
sohaga oid hali biror-bir ish qilinmagan.
O'zbekistonda motivatsiya fenomeni psixologiya, iqtisodiyot, falsafa fanlari
doirasida o'rganilgan bo'lishiga qaramasdan motivologiyaga bag'ishlangan
dissertatsion ishlar mavjud emas. Faqatgina, “Tilshunoslik terminlarining izohli
lug'ati”da motivlanuvchi so'z – asoslanuvchi so'z, motivlovchi so'z – asoslovchi so'z
deya izoh berilgan [129; 67 –b]. Fikrimizcha, bu tushunchalarga qisqacha izoh berib
o'tish lozim, ya'ni motivlanuvchi so'z – motivlangan so'zning (yoki so'z ichki
shaklining) motivlovchi belgini aks ettiradigan leksik motivlanganlik ifodalangan
qismi. Motivlovchi so'z esa belgini ifodalaydigan so'zning asosiy ma'noli qismidir.
Masalan, fleurer, fleurir, fleuret, fleurette, fleuriste so'zlarida asosiy belgini
ifodalaydigan so'z fleure ko'zidir, Qoraqush leksik birligida esa motivlovchi so'z
aynan qushning rangi qora ekanligini ifodalayapti. O'zbek tilshunosligida
motivatsiya fenomeniga to'liq ta'rif berilmagan. Jahon tilshunosligida asosan rus
tilida motivatsiyaga oid ilmiy ishlar soni anchagina ko'p.
Bizningcha, motivatsiya – nomlanish belgisini bildirib, dalil keltirish,
isbotlash, turtki, vaj, bahona kabi ma'nolarni bildiradi. Bugungi kunda ikkita
muhim muammo tilshunoslar diqqat markazida turibdi: bular – insondagi “til](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_6.png "5
1.1. Motivologiyaning tilshunoslikda tutgan o'rni
Motivatsiya fenomeni keng qamrovli tushuncha bo'lib, psixologiya,
iqtisodiyot, falsafa sohasida ham foydalanilgan. Ushbu atama antik davrdayoq
mavjud bo'lib, “mimologizm”, “kritilizm” deb ishlatilgan. Motivatsiya tushunchasi
fransuz tilida “1970 yil Jerard Jenett tomonidan qo'llanilgan. Keyinchalik esa
Ermojen motivatsiya so'zini nominatsiya, nominalizm deb fanga kiritgan. F. de
Sossyur esa motivatsiya nazariyasi haqida bir qancha fikrlar bildirgan, hamda uning
sinxron va diaxron tomonlarini o'rgangan” [140]. Motivatsiya – lotincha “motiv”
so'zidan olingan bo'lib, “harakatni uyg'otmoq, ruhiy-fiziologik rejaning dinamik
jarayoni, inson harakatini boshqarish, maqsad sari yetaklovchi vosita,
tashkillashtirish, faollik va bardoshlilik kabi ma'nolarini anglatadi” [139].
“Motivologiya” termini o'zbek tilshunosligiga yaqinda kirib kelgan, shu sababli bu
sohaga oid hali biror-bir ish qilinmagan.
O'zbekistonda motivatsiya fenomeni psixologiya, iqtisodiyot, falsafa fanlari
doirasida o'rganilgan bo'lishiga qaramasdan motivologiyaga bag'ishlangan
dissertatsion ishlar mavjud emas. Faqatgina, “Tilshunoslik terminlarining izohli
lug'ati”da motivlanuvchi so'z – asoslanuvchi so'z, motivlovchi so'z – asoslovchi so'z
deya izoh berilgan [129; 67 –b]. Fikrimizcha, bu tushunchalarga qisqacha izoh berib
o'tish lozim, ya'ni motivlanuvchi so'z – motivlangan so'zning (yoki so'z ichki
shaklining) motivlovchi belgini aks ettiradigan leksik motivlanganlik ifodalangan
qismi. Motivlovchi so'z esa belgini ifodalaydigan so'zning asosiy ma'noli qismidir.
Masalan, fleurer, fleurir, fleuret, fleurette, fleuriste so'zlarida asosiy belgini
ifodalaydigan so'z fleure ko'zidir, Qoraqush leksik birligida esa motivlovchi so'z
aynan qushning rangi qora ekanligini ifodalayapti. O'zbek tilshunosligida
motivatsiya fenomeniga to'liq ta'rif berilmagan. Jahon tilshunosligida asosan rus
tilida motivatsiyaga oid ilmiy ishlar soni anchagina ko'p.
Bizningcha, motivatsiya – nomlanish belgisini bildirib, dalil keltirish,
isbotlash, turtki, vaj, bahona kabi ma'nolarni bildiradi. Bugungi kunda ikkita
muhim muammo tilshunoslar diqqat markazida turibdi: bular – insondagi “til")
5
1.1. Motivologiyaning tilshunoslikda tutgan o'rni
Motivatsiya fenomeni keng qamrovli tushuncha bo'lib, psixologiya,
iqtisodiyot, falsafa sohasida ham foydalanilgan. Ushbu atama antik davrdayoq
mavjud bo'lib, “mimologizm”, “kritilizm” deb ishlatilgan. Motivatsiya tushunchasi
fransuz tilida “1970 yil Jerard Jenett tomonidan qo'llanilgan. Keyinchalik esa
Ermojen motivatsiya so'zini nominatsiya, nominalizm deb fanga kiritgan. F. de
Sossyur esa motivatsiya nazariyasi haqida bir qancha fikrlar bildirgan, hamda uning
sinxron va diaxron tomonlarini o'rgangan” [140]. Motivatsiya – lotincha “motiv”
so'zidan olingan bo'lib, “harakatni uyg'otmoq, ruhiy-fiziologik rejaning dinamik
jarayoni, inson harakatini boshqarish, maqsad sari yetaklovchi vosita,
tashkillashtirish, faollik va bardoshlilik kabi ma'nolarini anglatadi” [139].
“Motivologiya” termini o'zbek tilshunosligiga yaqinda kirib kelgan, shu sababli bu
sohaga oid hali biror-bir ish qilinmagan.
O'zbekistonda motivatsiya fenomeni psixologiya, iqtisodiyot, falsafa fanlari
doirasida o'rganilgan bo'lishiga qaramasdan motivologiyaga bag'ishlangan
dissertatsion ishlar mavjud emas. Faqatgina, “Tilshunoslik terminlarining izohli
lug'ati”da motivlanuvchi so'z – asoslanuvchi so'z, motivlovchi so'z – asoslovchi so'z
deya izoh berilgan [129; 67 –b]. Fikrimizcha, bu tushunchalarga qisqacha izoh berib
o'tish lozim, ya'ni motivlanuvchi so'z – motivlangan so'zning (yoki so'z ichki
shaklining) motivlovchi belgini aks ettiradigan leksik motivlanganlik ifodalangan
qismi. Motivlovchi so'z esa belgini ifodalaydigan so'zning asosiy ma'noli qismidir.
Masalan, fleurer, fleurir, fleuret, fleurette, fleuriste so'zlarida asosiy belgini
ifodalaydigan so'z fleure ko'zidir, Qoraqush leksik birligida esa motivlovchi so'z
aynan qushning rangi qora ekanligini ifodalayapti. O'zbek tilshunosligida
motivatsiya fenomeniga to'liq ta'rif berilmagan. Jahon tilshunosligida asosan rus
tilida motivatsiyaga oid ilmiy ishlar soni anchagina ko'p.
Bizningcha, motivatsiya – nomlanish belgisini bildirib, dalil keltirish,
isbotlash, turtki, vaj, bahona kabi ma'nolarni bildiradi. Bugungi kunda ikkita
muhim muammo tilshunoslar diqqat markazida turibdi: bular – insondagi “til
![6
muammosi”ga ilmiy qiziqish ob'ekti bo'lgan antropotsentrik yo'nalish va “til
dinamikasini” o'rganishni ko'zda tutuvchi funktsional yo'nalishdir. XX
asrning 70 - yillarida tilshunoslik fanida yangi motivologiya termini paydo
bo'ldi. Motivologiyani tilshunoslik fanining mustaqil yo'nalishi sifatida
ajratish g'oyasi ilk bor M.M. Ginatulin tomonidan uning qushlarning ingliz,
rus va qozoq tillaridagi nomlariga bag'ishlangan qiyosiy-onomasiologik
tadqiqotida taklif qilingan [28; 23–b]. Motivologiya o'z nomini muallif
tomonidan ishlatilgan “motiv” (nominatsion belgi), “motivema” (nominatsiya
prinsipi), “motivatsiya” (so'zga nom berilayotganda uning motivlovchi
belgisi) va “motivlanganlik” (“motivatsiya”ni saqlab qoluvchi so'zning
belgisi) atamalaridan olgan.
Motivatsiya tushunchasi va unga oid terminlar bilan shug'ullanadigan bo'lim
motivologiyadir. M.M. Ginatulin motivologiyaga quyidagicha ta'rif beradi:
“Motivologiya – leksikologiyaning narsalarga nom berish paytida so'zlar o'rtasidagi
aloqalarni, shuningdek, til rivojlanishining muayyan bosqichida so'zlarning
motivlanganlik holati va darajasini o'rganuvchi bo'limi”[28; 24–b]. XX asrning 70-
yillarida tilshunoslarning motivatsiya, uning turlari, motivatsiya va nominatsiya
nazariyasiga oid ilmiy ishlar va maqolalar to'plami paydo bo'la boshladi. Aynan shu
davrda motivatsiya, motivologiya doirasida dinamik, leksikografik, ontologik,
funksional tahlillar o'tkazildi, bu jarayonlar tilshunos olimlar tomonidan o'rganildi
va tartibga solindi.
Tilshunos N.D. Golev motivatsiya, motivologiya borasida ilmiy izlanishlar olib
borgan [29, 30, 31], motivologiya uzoq muddatli dastur, doimiy rivojlanib, boyib
borayotgan bo'limlardan biridir, deya ta'rif beradi.
Har bir tilning leksikasi motivologiyaning tadqiqot ob'ekti bo'lib hisoblanadi. Uning
predmeti esa so'zlar motivatsiyasining leksik-semantik xususiyatidir. Motivologiya
hodisaning mohiyatini leksik birliklarning motivlangan va motivlanmagan so'zlarni
qamrab oluvchi motivatsion munosabatlar tashkil etadi.](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_7.png "6
muammosi”ga ilmiy qiziqish ob'ekti bo'lgan antropotsentrik yo'nalish va “til
dinamikasini” o'rganishni ko'zda tutuvchi funktsional yo'nalishdir. XX
asrning 70 - yillarida tilshunoslik fanida yangi motivologiya termini paydo
bo'ldi. Motivologiyani tilshunoslik fanining mustaqil yo'nalishi sifatida
ajratish g'oyasi ilk bor M.M. Ginatulin tomonidan uning qushlarning ingliz,
rus va qozoq tillaridagi nomlariga bag'ishlangan qiyosiy-onomasiologik
tadqiqotida taklif qilingan [28; 23–b]. Motivologiya o'z nomini muallif
tomonidan ishlatilgan “motiv” (nominatsion belgi), “motivema” (nominatsiya
prinsipi), “motivatsiya” (so'zga nom berilayotganda uning motivlovchi
belgisi) va “motivlanganlik” (“motivatsiya”ni saqlab qoluvchi so'zning
belgisi) atamalaridan olgan.
Motivatsiya tushunchasi va unga oid terminlar bilan shug'ullanadigan bo'lim
motivologiyadir. M.M. Ginatulin motivologiyaga quyidagicha ta'rif beradi:
“Motivologiya – leksikologiyaning narsalarga nom berish paytida so'zlar o'rtasidagi
aloqalarni, shuningdek, til rivojlanishining muayyan bosqichida so'zlarning
motivlanganlik holati va darajasini o'rganuvchi bo'limi”[28; 24–b]. XX asrning 70-
yillarida tilshunoslarning motivatsiya, uning turlari, motivatsiya va nominatsiya
nazariyasiga oid ilmiy ishlar va maqolalar to'plami paydo bo'la boshladi. Aynan shu
davrda motivatsiya, motivologiya doirasida dinamik, leksikografik, ontologik,
funksional tahlillar o'tkazildi, bu jarayonlar tilshunos olimlar tomonidan o'rganildi
va tartibga solindi.
Tilshunos N.D. Golev motivatsiya, motivologiya borasida ilmiy izlanishlar olib
borgan [29, 30, 31], motivologiya uzoq muddatli dastur, doimiy rivojlanib, boyib
borayotgan bo'limlardan biridir, deya ta'rif beradi.
Har bir tilning leksikasi motivologiyaning tadqiqot ob'ekti bo'lib hisoblanadi. Uning
predmeti esa so'zlar motivatsiyasining leksik-semantik xususiyatidir. Motivologiya
hodisaning mohiyatini leksik birliklarning motivlangan va motivlanmagan so'zlarni
qamrab oluvchi motivatsion munosabatlar tashkil etadi.")
6
muammosi”ga ilmiy qiziqish ob'ekti bo'lgan antropotsentrik yo'nalish va “til
dinamikasini” o'rganishni ko'zda tutuvchi funktsional yo'nalishdir. XX
asrning 70 - yillarida tilshunoslik fanida yangi motivologiya termini paydo
bo'ldi. Motivologiyani tilshunoslik fanining mustaqil yo'nalishi sifatida
ajratish g'oyasi ilk bor M.M. Ginatulin tomonidan uning qushlarning ingliz,
rus va qozoq tillaridagi nomlariga bag'ishlangan qiyosiy-onomasiologik
tadqiqotida taklif qilingan [28; 23–b]. Motivologiya o'z nomini muallif
tomonidan ishlatilgan “motiv” (nominatsion belgi), “motivema” (nominatsiya
prinsipi), “motivatsiya” (so'zga nom berilayotganda uning motivlovchi
belgisi) va “motivlanganlik” (“motivatsiya”ni saqlab qoluvchi so'zning
belgisi) atamalaridan olgan.
Motivatsiya tushunchasi va unga oid terminlar bilan shug'ullanadigan bo'lim
motivologiyadir. M.M. Ginatulin motivologiyaga quyidagicha ta'rif beradi:
“Motivologiya – leksikologiyaning narsalarga nom berish paytida so'zlar o'rtasidagi
aloqalarni, shuningdek, til rivojlanishining muayyan bosqichida so'zlarning
motivlanganlik holati va darajasini o'rganuvchi bo'limi”[28; 24–b]. XX asrning 70-
yillarida tilshunoslarning motivatsiya, uning turlari, motivatsiya va nominatsiya
nazariyasiga oid ilmiy ishlar va maqolalar to'plami paydo bo'la boshladi. Aynan shu
davrda motivatsiya, motivologiya doirasida dinamik, leksikografik, ontologik,
funksional tahlillar o'tkazildi, bu jarayonlar tilshunos olimlar tomonidan o'rganildi
va tartibga solindi.
Tilshunos N.D. Golev motivatsiya, motivologiya borasida ilmiy izlanishlar olib
borgan [29, 30, 31], motivologiya uzoq muddatli dastur, doimiy rivojlanib, boyib
borayotgan bo'limlardan biridir, deya ta'rif beradi.
Har bir tilning leksikasi motivologiyaning tadqiqot ob'ekti bo'lib hisoblanadi. Uning
predmeti esa so'zlar motivatsiyasining leksik-semantik xususiyatidir. Motivologiya
hodisaning mohiyatini leksik birliklarning motivlangan va motivlanmagan so'zlarni
qamrab oluvchi motivatsion munosabatlar tashkil etadi.
![7
Motivatsiya hodisasining mazmuni va strukturasi quyidagilardan iborat:
1) motivatsion munosabatlarga kirishuvchi motivatsion juft leksik birliklar
to'plami; (masalan, blanche-queu, rouge-queu, oqqush, qoraqush so'zlarini misol
qilish mumkin. Oqtov shahri yaqinida qishlovchi oqqushlar bilan birga dengizda
o'rdak-g'ozlar, baliqchi chag'alay qushlar ham so'zib yuradi [65; 6–b] ).
2) to'liq motivlangan va yarim motivlangan so'zlar yig'indisi. To'liq
motivlangan leksik birliklar ham leksik, ham strukturaviy jihatdan bir-biri bilan
bog'liq bo'ladi. Yarim motivlashgan leksik birliklar esa yoki strukturaviy yoki leksik
jihatdan motivlashgan bo'ladi. Masalan, ortie, limoselle, kaklik, bedana, do'lana;
3) so'zlar motivatsiyasi hodisasini boyituvchi manbalar, ya'ni lug'atlar va
shevaga xos bo'lgan so'zlar, ya'ni sostaud (fort), richard (gros), abdira (sandiq), ag'az
(qavariq), choygardon (cho'mich) [7; 13–b], kunchak (burchak), jo'rob (supurgi),
satil (chelak) kabi so'zlar;
4) motivatsiya hodisasining boshqa leksik hodisalar bilan aloqasi. Bularga
sinonim (ardemment / epurdument [52; 183–p], udum / taomil / urf / an'ana,),
antonim (vie / mort, avoir raison / avoir tort [52; 195– p], qumsiz / qumli, uzoq /
yaqin, toza / kir,), paronim (abzal / afzal, amr / amir) so'zlarni kiritishimiz mumkin.
Ushbu leksik hodisalar motivlashgan so'zlarning yanada boyishiga sabab bo'ladi.
So'zlar motivatsiyasi hodisasi yuqorida aytib o'tilgan tarkibiy elementlarni
hisobga olganda, tilning yetakchi leksik hodisalari qatoriga kiradi.
Motivlanganlik
xossasiga
ega
bo'lgan
va,
binobarin,
motivatsion
munosabatlarga kirishuvchi leksik birliklarni son jihatdan qamrab olish darajasiga
ko'ra so'zlar motivatsiyasi hodisasi umumiy xususiyat kasb etadi. Motivatsion
munosabatlar va motivlanganlikning bir nechta turlari mavjud. Fransuz tili “Le
Robert des synonymes, des nuances, des contraires”, “Dictionnaires 7 utiles
definitions, synonymes, homonymes, locutions” lug'atlarida ham motivlangan
so'zlarni uchratamiz. Lekin fransuz tili lug'atlarida ham nechta motivlangan so'zlar
mavjudligi hisoblanmagan. O'zbek tili lug'atlarida motivlangan so'zlar alohida
ko'rsatilmagan bo'lsa-da, N.Mamatov, R.Shukurovning “O'zbek tili antonimlarining](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_8.png "7
Motivatsiya hodisasining mazmuni va strukturasi quyidagilardan iborat:
1) motivatsion munosabatlarga kirishuvchi motivatsion juft leksik birliklar
to'plami; (masalan, blanche-queu, rouge-queu, oqqush, qoraqush so'zlarini misol
qilish mumkin. Oqtov shahri yaqinida qishlovchi oqqushlar bilan birga dengizda
o'rdak-g'ozlar, baliqchi chag'alay qushlar ham so'zib yuradi [65; 6–b] ).
2) to'liq motivlangan va yarim motivlangan so'zlar yig'indisi. To'liq
motivlangan leksik birliklar ham leksik, ham strukturaviy jihatdan bir-biri bilan
bog'liq bo'ladi. Yarim motivlashgan leksik birliklar esa yoki strukturaviy yoki leksik
jihatdan motivlashgan bo'ladi. Masalan, ortie, limoselle, kaklik, bedana, do'lana;
3) so'zlar motivatsiyasi hodisasini boyituvchi manbalar, ya'ni lug'atlar va
shevaga xos bo'lgan so'zlar, ya'ni sostaud (fort), richard (gros), abdira (sandiq), ag'az
(qavariq), choygardon (cho'mich) [7; 13–b], kunchak (burchak), jo'rob (supurgi),
satil (chelak) kabi so'zlar;
4) motivatsiya hodisasining boshqa leksik hodisalar bilan aloqasi. Bularga
sinonim (ardemment / epurdument [52; 183–p], udum / taomil / urf / an'ana,),
antonim (vie / mort, avoir raison / avoir tort [52; 195– p], qumsiz / qumli, uzoq /
yaqin, toza / kir,), paronim (abzal / afzal, amr / amir) so'zlarni kiritishimiz mumkin.
Ushbu leksik hodisalar motivlashgan so'zlarning yanada boyishiga sabab bo'ladi.
So'zlar motivatsiyasi hodisasi yuqorida aytib o'tilgan tarkibiy elementlarni
hisobga olganda, tilning yetakchi leksik hodisalari qatoriga kiradi.
Motivlanganlik
xossasiga
ega
bo'lgan
va,
binobarin,
motivatsion
munosabatlarga kirishuvchi leksik birliklarni son jihatdan qamrab olish darajasiga
ko'ra so'zlar motivatsiyasi hodisasi umumiy xususiyat kasb etadi. Motivatsion
munosabatlar va motivlanganlikning bir nechta turlari mavjud. Fransuz tili “Le
Robert des synonymes, des nuances, des contraires”, “Dictionnaires 7 utiles
definitions, synonymes, homonymes, locutions” lug'atlarida ham motivlangan
so'zlarni uchratamiz. Lekin fransuz tili lug'atlarida ham nechta motivlangan so'zlar
mavjudligi hisoblanmagan. O'zbek tili lug'atlarida motivlangan so'zlar alohida
ko'rsatilmagan bo'lsa-da, N.Mamatov, R.Shukurovning “O'zbek tili antonimlarining")
7
Motivatsiya hodisasining mazmuni va strukturasi quyidagilardan iborat:
1) motivatsion munosabatlarga kirishuvchi motivatsion juft leksik birliklar
to'plami; (masalan, blanche-queu, rouge-queu, oqqush, qoraqush so'zlarini misol
qilish mumkin. Oqtov shahri yaqinida qishlovchi oqqushlar bilan birga dengizda
o'rdak-g'ozlar, baliqchi chag'alay qushlar ham so'zib yuradi [65; 6–b] ).
2) to'liq motivlangan va yarim motivlangan so'zlar yig'indisi. To'liq
motivlangan leksik birliklar ham leksik, ham strukturaviy jihatdan bir-biri bilan
bog'liq bo'ladi. Yarim motivlashgan leksik birliklar esa yoki strukturaviy yoki leksik
jihatdan motivlashgan bo'ladi. Masalan, ortie, limoselle, kaklik, bedana, do'lana;
3) so'zlar motivatsiyasi hodisasini boyituvchi manbalar, ya'ni lug'atlar va
shevaga xos bo'lgan so'zlar, ya'ni sostaud (fort), richard (gros), abdira (sandiq), ag'az
(qavariq), choygardon (cho'mich) [7; 13–b], kunchak (burchak), jo'rob (supurgi),
satil (chelak) kabi so'zlar;
4) motivatsiya hodisasining boshqa leksik hodisalar bilan aloqasi. Bularga
sinonim (ardemment / epurdument [52; 183–p], udum / taomil / urf / an'ana,),
antonim (vie / mort, avoir raison / avoir tort [52; 195– p], qumsiz / qumli, uzoq /
yaqin, toza / kir,), paronim (abzal / afzal, amr / amir) so'zlarni kiritishimiz mumkin.
Ushbu leksik hodisalar motivlashgan so'zlarning yanada boyishiga sabab bo'ladi.
So'zlar motivatsiyasi hodisasi yuqorida aytib o'tilgan tarkibiy elementlarni
hisobga olganda, tilning yetakchi leksik hodisalari qatoriga kiradi.
Motivlanganlik
xossasiga
ega
bo'lgan
va,
binobarin,
motivatsion
munosabatlarga kirishuvchi leksik birliklarni son jihatdan qamrab olish darajasiga
ko'ra so'zlar motivatsiyasi hodisasi umumiy xususiyat kasb etadi. Motivatsion
munosabatlar va motivlanganlikning bir nechta turlari mavjud. Fransuz tili “Le
Robert des synonymes, des nuances, des contraires”, “Dictionnaires 7 utiles
definitions, synonymes, homonymes, locutions” lug'atlarida ham motivlangan
so'zlarni uchratamiz. Lekin fransuz tili lug'atlarida ham nechta motivlangan so'zlar
mavjudligi hisoblanmagan. O'zbek tili lug'atlarida motivlangan so'zlar alohida
ko'rsatilmagan bo'lsa-da, N.Mamatov, R.Shukurovning “O'zbek tili antonimlarining
![8
izohli lug'ati”, A.Hojievning “O'zbek tili sinonimlar lug'ati”, Olim Usmonning
“Internatsional so'zlar (antonimlar, sinonimlar, o'zlashma so'zlar)”, A.Ma'rufovning
“Paronimlar lug'ati”da ayrim motivlangan so'zlarni uchratish mumkin. Biroq o'zbek
tili lug'atlarida ham motivlangan so'zlar miqdori aniqlanmagan.
Motivatsiya hodisasi bir nechta tendensiyalar bilan bevosita bog'liq. Bu
tendentsiyalar bir nechta leksik jarayonlarda o'z ifodasini topadi. Bular quyidagilar:
a) leksik va strukturaviy remotivatsiya, neomotivatsiya (sollaborer /
collaboration, compatriote / patriote) va nominatsiya jarayonlarida aks etadi. Ushbu
jarayonlar nutqda motivlashgan leksik birliklar miqdorining ortishiga olib keladi;
2) Ushbu jarayon yuqorida ko'rsatilgan tendensiyaga butunlay qarama-qarshi
jarayon bo'lib, asosan demotivatsiyaga oid leksik birliklar misol bo'la oladi.
Motivologiya tilshunoslikning keng qamrovli bo'limi bo'lib, u etimologiya,
onomasiologiya, leksikologiya va semasiologiya bilan uzviy aloqada. Motivologiya
remotivatsiya, neomotivatsiya, demotivatsiya, motivatsiya va uning turlari, so'zning
ichki shakli, motiv, motivator, leksik va strukturaviy motivatsiya, polimotivatsiya,
monomotivatsiya kabi tushunchalarni o'rganadi, ularning bir-biriga o'xshash va
farqli tomonlarini tadqiq hamda tahlil qiladi. Motivologiya etimologiya bilan
chambarchas bog'liq, chunki so'zning kelib chiqishini aniqlash jarayonida nafaqat
onomasiologik va so'z yasash vositalari, balki leksik birliklarning motivatsion
munosabatlari, bunda sodir bo'luvchi jarayonlar haqidagi ma'lumotlar juda muhim
hisoblanadi. Masalan, lolaqizg'aldoq – bu ot “bahorda ochiladigan qizil, sariq, targ'il
rangli gul” ma'nosini anglatadigan tojikcha lola oti bilan o'zbekcha qizg'aldoq otidan
tuzilgan bo'lib, “bahorda ochiladigan lolasimon yovvoyi o't” ma'nosini anglatadi
[118; 28–b]. Loviya – bu ot lo'biyo shaklida keltirilgan, o'zbek tiliga u/o' tovushlarini
o tovushiga, b tovushini v tovushiga, o (a) tovushiga almashtirib olingan; “oq
rangdagi cho'ziqroq doni mosh doniga o'xshab birin-ketin qobiqqa ulanib o'ralgan
o'simlik” ma'nosini anglatadi [118; 28–b].
Motivologiya semasiologiya singari tilning leksik-semantik hodisalarini ifoda
etadi, ya'ni sinonimiya, antonimiya, konnotativ so'zning struktur-semantik](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_9.png "8
izohli lug'ati”, A.Hojievning “O'zbek tili sinonimlar lug'ati”, Olim Usmonning
“Internatsional so'zlar (antonimlar, sinonimlar, o'zlashma so'zlar)”, A.Ma'rufovning
“Paronimlar lug'ati”da ayrim motivlangan so'zlarni uchratish mumkin. Biroq o'zbek
tili lug'atlarida ham motivlangan so'zlar miqdori aniqlanmagan.
Motivatsiya hodisasi bir nechta tendensiyalar bilan bevosita bog'liq. Bu
tendentsiyalar bir nechta leksik jarayonlarda o'z ifodasini topadi. Bular quyidagilar:
a) leksik va strukturaviy remotivatsiya, neomotivatsiya (sollaborer /
collaboration, compatriote / patriote) va nominatsiya jarayonlarida aks etadi. Ushbu
jarayonlar nutqda motivlashgan leksik birliklar miqdorining ortishiga olib keladi;
2) Ushbu jarayon yuqorida ko'rsatilgan tendensiyaga butunlay qarama-qarshi
jarayon bo'lib, asosan demotivatsiyaga oid leksik birliklar misol bo'la oladi.
Motivologiya tilshunoslikning keng qamrovli bo'limi bo'lib, u etimologiya,
onomasiologiya, leksikologiya va semasiologiya bilan uzviy aloqada. Motivologiya
remotivatsiya, neomotivatsiya, demotivatsiya, motivatsiya va uning turlari, so'zning
ichki shakli, motiv, motivator, leksik va strukturaviy motivatsiya, polimotivatsiya,
monomotivatsiya kabi tushunchalarni o'rganadi, ularning bir-biriga o'xshash va
farqli tomonlarini tadqiq hamda tahlil qiladi. Motivologiya etimologiya bilan
chambarchas bog'liq, chunki so'zning kelib chiqishini aniqlash jarayonida nafaqat
onomasiologik va so'z yasash vositalari, balki leksik birliklarning motivatsion
munosabatlari, bunda sodir bo'luvchi jarayonlar haqidagi ma'lumotlar juda muhim
hisoblanadi. Masalan, lolaqizg'aldoq – bu ot “bahorda ochiladigan qizil, sariq, targ'il
rangli gul” ma'nosini anglatadigan tojikcha lola oti bilan o'zbekcha qizg'aldoq otidan
tuzilgan bo'lib, “bahorda ochiladigan lolasimon yovvoyi o't” ma'nosini anglatadi
[118; 28–b]. Loviya – bu ot lo'biyo shaklida keltirilgan, o'zbek tiliga u/o' tovushlarini
o tovushiga, b tovushini v tovushiga, o (a) tovushiga almashtirib olingan; “oq
rangdagi cho'ziqroq doni mosh doniga o'xshab birin-ketin qobiqqa ulanib o'ralgan
o'simlik” ma'nosini anglatadi [118; 28–b].
Motivologiya semasiologiya singari tilning leksik-semantik hodisalarini ifoda
etadi, ya'ni sinonimiya, antonimiya, konnotativ so'zning struktur-semantik")
8
izohli lug'ati”, A.Hojievning “O'zbek tili sinonimlar lug'ati”, Olim Usmonning
“Internatsional so'zlar (antonimlar, sinonimlar, o'zlashma so'zlar)”, A.Ma'rufovning
“Paronimlar lug'ati”da ayrim motivlangan so'zlarni uchratish mumkin. Biroq o'zbek
tili lug'atlarida ham motivlangan so'zlar miqdori aniqlanmagan.
Motivatsiya hodisasi bir nechta tendensiyalar bilan bevosita bog'liq. Bu
tendentsiyalar bir nechta leksik jarayonlarda o'z ifodasini topadi. Bular quyidagilar:
a) leksik va strukturaviy remotivatsiya, neomotivatsiya (sollaborer /
collaboration, compatriote / patriote) va nominatsiya jarayonlarida aks etadi. Ushbu
jarayonlar nutqda motivlashgan leksik birliklar miqdorining ortishiga olib keladi;
2) Ushbu jarayon yuqorida ko'rsatilgan tendensiyaga butunlay qarama-qarshi
jarayon bo'lib, asosan demotivatsiyaga oid leksik birliklar misol bo'la oladi.
Motivologiya tilshunoslikning keng qamrovli bo'limi bo'lib, u etimologiya,
onomasiologiya, leksikologiya va semasiologiya bilan uzviy aloqada. Motivologiya
remotivatsiya, neomotivatsiya, demotivatsiya, motivatsiya va uning turlari, so'zning
ichki shakli, motiv, motivator, leksik va strukturaviy motivatsiya, polimotivatsiya,
monomotivatsiya kabi tushunchalarni o'rganadi, ularning bir-biriga o'xshash va
farqli tomonlarini tadqiq hamda tahlil qiladi. Motivologiya etimologiya bilan
chambarchas bog'liq, chunki so'zning kelib chiqishini aniqlash jarayonida nafaqat
onomasiologik va so'z yasash vositalari, balki leksik birliklarning motivatsion
munosabatlari, bunda sodir bo'luvchi jarayonlar haqidagi ma'lumotlar juda muhim
hisoblanadi. Masalan, lolaqizg'aldoq – bu ot “bahorda ochiladigan qizil, sariq, targ'il
rangli gul” ma'nosini anglatadigan tojikcha lola oti bilan o'zbekcha qizg'aldoq otidan
tuzilgan bo'lib, “bahorda ochiladigan lolasimon yovvoyi o't” ma'nosini anglatadi
[118; 28–b]. Loviya – bu ot lo'biyo shaklida keltirilgan, o'zbek tiliga u/o' tovushlarini
o tovushiga, b tovushini v tovushiga, o (a) tovushiga almashtirib olingan; “oq
rangdagi cho'ziqroq doni mosh doniga o'xshab birin-ketin qobiqqa ulanib o'ralgan
o'simlik” ma'nosini anglatadi [118; 28–b].
Motivologiya semasiologiya singari tilning leksik-semantik hodisalarini ifoda
etadi, ya'ni sinonimiya, antonimiya, konnotativ so'zning struktur-semantik
![9
munosabatlarini tahlil qiladi. Ayniqsa, nutqimizda motivologiyaga oid sinonimiya
va antonimiya hodisalari qo'p uchraydi. Fransuz tilida quyidagi so'zlarni misol
qilishimiz mumkin: mansuetude / indulgence, entier / integrale, dire / declarer,
abolire / suprimer, cultivateure / agriculteure, morte / triste, joli / belle, laitue /
laiteron, ortie / carline, coq de jardin / populage. Masalan, o'zbek tilida leksik
motivatsiya munosabatlari sinonimlarning quyidagi juftlari va guruhlarini bog'laydi:
ishsizlik / bekorchilik, oq / oppoq, cheksiz / tuganmas, bezovta / notinch, yaqin /
yaqinda; o'lik / jonsiz, puch / behuda, chiroyli / go'zal, toza / orasta, aft / bashara /
yuz / chehra / oraz, badbashara / xunuk, qichitqi / gazanda, sutcho'p / suttikon,
baxmalgul / gultojixo'roz, bangidevona / mingdevona, tog'rayhon / jambil va
boshqalar.
Motivologiya nazariyasiga oid terminlarni yaratish bo'yicha ilmiy ishlar
A.I.Moiseevning so'zlar motivatsiyasiga oid maqolasining nashr etilishi bilan
boshlangan [57; 121-136 –s]. Ushbu davrda motivatsiya nazariyasining shakllanishi
bilan bir vaqtda onomasiologiya, leksikologiya, umumiy tilshunoslikka oid
tadqiqotlar ta'siri ostida motivologiyaga oid terminologiyani yaratishga kirishilgan.
Motivologiyaning terminologik apparatini yaratish uchun bu sohaga oid juda ko'p
tushunchalarni ilmiy asoslangan terminlar bilan nomlash zarurati tug'ildi, jumladan,
neomotivatsiya, demotivatsiya, remotivatsiya, motivlovchi belgi tushunchalari jalb
qilindi. Shuningdek, motiv, motivator, leksik (motivlangan so'zning o'zak qismida
ifoda qilinadi: gulbeor, qaychigul, zog'cha, baliqchi) va strukturaviy motivatsiya
(motivlashgan leksik birliklarning segment qismida aks etadi: arixo'r, bananxo'r,
hasharotxo'r), neomotivat, demotivat, motivatsion shakl (chasse / punaise)
motivatsion ma'no (chasse-punaise. chasser –
ovlamoq, punaise – taxtakana, kandala, ya'ni hashoratlarni yo'qotishga
qarshi ishlatiladigan o'simlik, motivatsion shakl – qo'ng'iroq / gul, motivatsion
ma'no – qo'ng'iroqgul – gulining shakli qo'ng'iroqnikiga o'xshaydi, guliga tekkanda
mayin qo'ng'iroqchaning tovushiga o'xshash ovoz chiqaradi) kabi terminlar asosida
motivologiyaning terminologik apparatini yaratish boshlandi.](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_10.png "9
munosabatlarini tahlil qiladi. Ayniqsa, nutqimizda motivologiyaga oid sinonimiya
va antonimiya hodisalari qo'p uchraydi. Fransuz tilida quyidagi so'zlarni misol
qilishimiz mumkin: mansuetude / indulgence, entier / integrale, dire / declarer,
abolire / suprimer, cultivateure / agriculteure, morte / triste, joli / belle, laitue /
laiteron, ortie / carline, coq de jardin / populage. Masalan, o'zbek tilida leksik
motivatsiya munosabatlari sinonimlarning quyidagi juftlari va guruhlarini bog'laydi:
ishsizlik / bekorchilik, oq / oppoq, cheksiz / tuganmas, bezovta / notinch, yaqin /
yaqinda; o'lik / jonsiz, puch / behuda, chiroyli / go'zal, toza / orasta, aft / bashara /
yuz / chehra / oraz, badbashara / xunuk, qichitqi / gazanda, sutcho'p / suttikon,
baxmalgul / gultojixo'roz, bangidevona / mingdevona, tog'rayhon / jambil va
boshqalar.
Motivologiya nazariyasiga oid terminlarni yaratish bo'yicha ilmiy ishlar
A.I.Moiseevning so'zlar motivatsiyasiga oid maqolasining nashr etilishi bilan
boshlangan [57; 121-136 –s]. Ushbu davrda motivatsiya nazariyasining shakllanishi
bilan bir vaqtda onomasiologiya, leksikologiya, umumiy tilshunoslikka oid
tadqiqotlar ta'siri ostida motivologiyaga oid terminologiyani yaratishga kirishilgan.
Motivologiyaning terminologik apparatini yaratish uchun bu sohaga oid juda ko'p
tushunchalarni ilmiy asoslangan terminlar bilan nomlash zarurati tug'ildi, jumladan,
neomotivatsiya, demotivatsiya, remotivatsiya, motivlovchi belgi tushunchalari jalb
qilindi. Shuningdek, motiv, motivator, leksik (motivlangan so'zning o'zak qismida
ifoda qilinadi: gulbeor, qaychigul, zog'cha, baliqchi) va strukturaviy motivatsiya
(motivlashgan leksik birliklarning segment qismida aks etadi: arixo'r, bananxo'r,
hasharotxo'r), neomotivat, demotivat, motivatsion shakl (chasse / punaise)
motivatsion ma'no (chasse-punaise. chasser –
ovlamoq, punaise – taxtakana, kandala, ya'ni hashoratlarni yo'qotishga
qarshi ishlatiladigan o'simlik, motivatsion shakl – qo'ng'iroq / gul, motivatsion
ma'no – qo'ng'iroqgul – gulining shakli qo'ng'iroqnikiga o'xshaydi, guliga tekkanda
mayin qo'ng'iroqchaning tovushiga o'xshash ovoz chiqaradi) kabi terminlar asosida
motivologiyaning terminologik apparatini yaratish boshlandi.")
9
munosabatlarini tahlil qiladi. Ayniqsa, nutqimizda motivologiyaga oid sinonimiya
va antonimiya hodisalari qo'p uchraydi. Fransuz tilida quyidagi so'zlarni misol
qilishimiz mumkin: mansuetude / indulgence, entier / integrale, dire / declarer,
abolire / suprimer, cultivateure / agriculteure, morte / triste, joli / belle, laitue /
laiteron, ortie / carline, coq de jardin / populage. Masalan, o'zbek tilida leksik
motivatsiya munosabatlari sinonimlarning quyidagi juftlari va guruhlarini bog'laydi:
ishsizlik / bekorchilik, oq / oppoq, cheksiz / tuganmas, bezovta / notinch, yaqin /
yaqinda; o'lik / jonsiz, puch / behuda, chiroyli / go'zal, toza / orasta, aft / bashara /
yuz / chehra / oraz, badbashara / xunuk, qichitqi / gazanda, sutcho'p / suttikon,
baxmalgul / gultojixo'roz, bangidevona / mingdevona, tog'rayhon / jambil va
boshqalar.
Motivologiya nazariyasiga oid terminlarni yaratish bo'yicha ilmiy ishlar
A.I.Moiseevning so'zlar motivatsiyasiga oid maqolasining nashr etilishi bilan
boshlangan [57; 121-136 –s]. Ushbu davrda motivatsiya nazariyasining shakllanishi
bilan bir vaqtda onomasiologiya, leksikologiya, umumiy tilshunoslikka oid
tadqiqotlar ta'siri ostida motivologiyaga oid terminologiyani yaratishga kirishilgan.
Motivologiyaning terminologik apparatini yaratish uchun bu sohaga oid juda ko'p
tushunchalarni ilmiy asoslangan terminlar bilan nomlash zarurati tug'ildi, jumladan,
neomotivatsiya, demotivatsiya, remotivatsiya, motivlovchi belgi tushunchalari jalb
qilindi. Shuningdek, motiv, motivator, leksik (motivlangan so'zning o'zak qismida
ifoda qilinadi: gulbeor, qaychigul, zog'cha, baliqchi) va strukturaviy motivatsiya
(motivlashgan leksik birliklarning segment qismida aks etadi: arixo'r, bananxo'r,
hasharotxo'r), neomotivat, demotivat, motivatsion shakl (chasse / punaise)
motivatsion ma'no (chasse-punaise. chasser –
ovlamoq, punaise – taxtakana, kandala, ya'ni hashoratlarni yo'qotishga
qarshi ishlatiladigan o'simlik, motivatsion shakl – qo'ng'iroq / gul, motivatsion
ma'no – qo'ng'iroqgul – gulining shakli qo'ng'iroqnikiga o'xshaydi, guliga tekkanda
mayin qo'ng'iroqchaning tovushiga o'xshash ovoz chiqaradi) kabi terminlar asosida
motivologiyaning terminologik apparatini yaratish boshlandi.
![10
Motivologik lug'atni yaratish borasidagi ilk tajriba “Slovar` terminov motivatsii”
lug'atining paydo bo'lishi bilan bog'liq. Mazkur lug'at motivologiya ilmiy-
terminologik apparatining o'sha davrdagi holatini aks ettiradi. Undan keyin
esa“Slovar terminov motivologii” 2005 yilda nashr etildi [18; 13–46 –b]. Ushbu
lug'atda motivologiyaning bir necha yillar mobaynida yuzaga kelgan atamalar tizimi
ifodalangan. Lug'at ikki yuztaga yaqin asosiy va qo'shimcha terminologik
birliklar (so'zlar va so'z birikmalari) ni o'z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytganda, motivologiya – turli tillarda so'z motivlashuvi
hodisasining o'ziga xosligi va umumiyligini namoyon qiladi va muayyan til
motivlashuvining
spetsifikasini
aniqlaydi.
Motivologiya
leksikologiya,
onomasiologiya, semasiologiya, etimologiya kabi tilshunoslik bo'limlari bilan
chambarchas bog'liq. Motivologiyaning rivojlanish va atamalar tizimining
shakllanish jarayoni davom etmoqda.
1.2. Tilshunoslikda motivatsiya va nominatsiya tushunchalari talqini
“Nominatsiya” tushunchasi va termini tildagi ma'nodor birliklarning hosil
bo'lishi va qanday atash haqidagi tilshunoslik nazariyasi va metodlari bilan bog'liq.
Nominatsiya oddiygina biror narsani ko'rsatish yoki bilish, atash jarayoni emas,
balki biryo'la tushunish, bilish va kommunikatsiyada qo'llash jarayonlaridir. Shu](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_11.png "10
Motivologik lug'atni yaratish borasidagi ilk tajriba “Slovar` terminov motivatsii”
lug'atining paydo bo'lishi bilan bog'liq. Mazkur lug'at motivologiya ilmiy-
terminologik apparatining o'sha davrdagi holatini aks ettiradi. Undan keyin
esa“Slovar terminov motivologii” 2005 yilda nashr etildi [18; 13–46 –b]. Ushbu
lug'atda motivologiyaning bir necha yillar mobaynida yuzaga kelgan atamalar tizimi
ifodalangan. Lug'at ikki yuztaga yaqin asosiy va qo'shimcha terminologik
birliklar (so'zlar va so'z birikmalari) ni o'z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytganda, motivologiya – turli tillarda so'z motivlashuvi
hodisasining o'ziga xosligi va umumiyligini namoyon qiladi va muayyan til
motivlashuvining
spetsifikasini
aniqlaydi.
Motivologiya
leksikologiya,
onomasiologiya, semasiologiya, etimologiya kabi tilshunoslik bo'limlari bilan
chambarchas bog'liq. Motivologiyaning rivojlanish va atamalar tizimining
shakllanish jarayoni davom etmoqda.
1.2. Tilshunoslikda motivatsiya va nominatsiya tushunchalari talqini
“Nominatsiya” tushunchasi va termini tildagi ma'nodor birliklarning hosil
bo'lishi va qanday atash haqidagi tilshunoslik nazariyasi va metodlari bilan bog'liq.
Nominatsiya oddiygina biror narsani ko'rsatish yoki bilish, atash jarayoni emas,
balki biryo'la tushunish, bilish va kommunikatsiyada qo'llash jarayonlaridir. Shu")
10
Motivologik lug'atni yaratish borasidagi ilk tajriba “Slovar` terminov motivatsii”
lug'atining paydo bo'lishi bilan bog'liq. Mazkur lug'at motivologiya ilmiy-
terminologik apparatining o'sha davrdagi holatini aks ettiradi. Undan keyin
esa“Slovar terminov motivologii” 2005 yilda nashr etildi [18; 13–46 –b]. Ushbu
lug'atda motivologiyaning bir necha yillar mobaynida yuzaga kelgan atamalar tizimi
ifodalangan. Lug'at ikki yuztaga yaqin asosiy va qo'shimcha terminologik
birliklar (so'zlar va so'z birikmalari) ni o'z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytganda, motivologiya – turli tillarda so'z motivlashuvi
hodisasining o'ziga xosligi va umumiyligini namoyon qiladi va muayyan til
motivlashuvining
spetsifikasini
aniqlaydi.
Motivologiya
leksikologiya,
onomasiologiya, semasiologiya, etimologiya kabi tilshunoslik bo'limlari bilan
chambarchas bog'liq. Motivologiyaning rivojlanish va atamalar tizimining
shakllanish jarayoni davom etmoqda.
1.2. Tilshunoslikda motivatsiya va nominatsiya tushunchalari talqini
“Nominatsiya” tushunchasi va termini tildagi ma'nodor birliklarning hosil
bo'lishi va qanday atash haqidagi tilshunoslik nazariyasi va metodlari bilan bog'liq.
Nominatsiya oddiygina biror narsani ko'rsatish yoki bilish, atash jarayoni emas,
balki biryo'la tushunish, bilish va kommunikatsiyada qo'llash jarayonlaridir. Shu
![11
tufayli nom qo'yishning strukturasi kishining ongida his etilgan material – borliqning
tilda to'g'ri formada ifoda etilgan shaklini aks ettiradi.
Nominatsiya nom qo'yishning har xil vositalari va bu jarayonning tildan
tashqari xususiyatlarini o'rganuvchi tilshunoslikning bo'limidir [6; 109[65; 6–b] b].
Masalan, shunqor lochinlarning yirigidir. Uning o'rtacha vazni ikki kilogrammcha,
qanotlarining ko'lami ham o'zga turdagi lochinlardan farq qiladi. O'ljasini mahorat
va epchillik bilan olgani sababli qush aynan shunqor deya nom olgan [ 65; 14–b].
Mazkur qushning nom olishi uning hatti-harakati asosida paydo bo'lgan.
K.V.Sotnikova nominatsiya tushunchasiga quyidagicha ta'rif beradi:
“Nominatsiya bu nominativ funktsiya bilan tavsiflanuvchi, ya'ni nolisoniy voqea va
hodisalarni nomlash, ularni bir-biridan ajratish hamda ular haqidagi tegishli
tushunchalarni til birliklari – so'zlar, so'z birikmalari, frazeologizmlar va gaplar
ko'rinishida shakllantirish uchun xizmat qiluvchi til birliklaridir”[70; 162-163 –s].
Fikrimizcha, nominatsiya – predmet yoki hodisaga nom qo'yish emas, balki
o'sha predmet, hodisani anglash, tushunish, uni his qilish, bilish jarayonidir. Inson
biror-bir predmetga nom berishdan oldin u haqda tasavvurga, tushunchaga va
ma'lumotga ega bo'ladi, ana shu tushuncha va ma'lumotlarni jamlab, biror-bir
predmetga nom qo'yadi.
Jarayon sifatidagi nominatsiya o'ta murakkab, serqirra hodisa bo'lib, u mazkur
jarayonning boshi va oxiri bilan bog'liq bo'lgan hamma narsani (nomlash asoslaridan
tortib uni tilda ifodalashga qadar) o'z ichiga oladi. Nominatsiya asosi, nominatsiya
yo'li, nominatsiya vositalari kabi tushunchalar nominatsiya nazariyasidagi muhim
tushunchalardir.
Nominatsiya asosi – motivlovchi belgilarni so'zlovchilar tomonidan
umumlashtirish asosida shakllantiriladigan va yangi nomlar uchun tayanch nuqtasi
bo'lib xizmat qiladigan qoida.
Demak, nominatsiya asosi biror-bir predmetga nom qo'yishda ishtirok
etadigan belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi.](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_12.png "11
tufayli nom qo'yishning strukturasi kishining ongida his etilgan material – borliqning
tilda to'g'ri formada ifoda etilgan shaklini aks ettiradi.
Nominatsiya nom qo'yishning har xil vositalari va bu jarayonning tildan
tashqari xususiyatlarini o'rganuvchi tilshunoslikning bo'limidir [6; 109[65; 6–b] b].
Masalan, shunqor lochinlarning yirigidir. Uning o'rtacha vazni ikki kilogrammcha,
qanotlarining ko'lami ham o'zga turdagi lochinlardan farq qiladi. O'ljasini mahorat
va epchillik bilan olgani sababli qush aynan shunqor deya nom olgan [ 65; 14–b].
Mazkur qushning nom olishi uning hatti-harakati asosida paydo bo'lgan.
K.V.Sotnikova nominatsiya tushunchasiga quyidagicha ta'rif beradi:
“Nominatsiya bu nominativ funktsiya bilan tavsiflanuvchi, ya'ni nolisoniy voqea va
hodisalarni nomlash, ularni bir-biridan ajratish hamda ular haqidagi tegishli
tushunchalarni til birliklari – so'zlar, so'z birikmalari, frazeologizmlar va gaplar
ko'rinishida shakllantirish uchun xizmat qiluvchi til birliklaridir”[70; 162-163 –s].
Fikrimizcha, nominatsiya – predmet yoki hodisaga nom qo'yish emas, balki
o'sha predmet, hodisani anglash, tushunish, uni his qilish, bilish jarayonidir. Inson
biror-bir predmetga nom berishdan oldin u haqda tasavvurga, tushunchaga va
ma'lumotga ega bo'ladi, ana shu tushuncha va ma'lumotlarni jamlab, biror-bir
predmetga nom qo'yadi.
Jarayon sifatidagi nominatsiya o'ta murakkab, serqirra hodisa bo'lib, u mazkur
jarayonning boshi va oxiri bilan bog'liq bo'lgan hamma narsani (nomlash asoslaridan
tortib uni tilda ifodalashga qadar) o'z ichiga oladi. Nominatsiya asosi, nominatsiya
yo'li, nominatsiya vositalari kabi tushunchalar nominatsiya nazariyasidagi muhim
tushunchalardir.
Nominatsiya asosi – motivlovchi belgilarni so'zlovchilar tomonidan
umumlashtirish asosida shakllantiriladigan va yangi nomlar uchun tayanch nuqtasi
bo'lib xizmat qiladigan qoida.
Demak, nominatsiya asosi biror-bir predmetga nom qo'yishda ishtirok
etadigan belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi.")
11
tufayli nom qo'yishning strukturasi kishining ongida his etilgan material – borliqning
tilda to'g'ri formada ifoda etilgan shaklini aks ettiradi.
Nominatsiya nom qo'yishning har xil vositalari va bu jarayonning tildan
tashqari xususiyatlarini o'rganuvchi tilshunoslikning bo'limidir [6; 109[65; 6–b] b].
Masalan, shunqor lochinlarning yirigidir. Uning o'rtacha vazni ikki kilogrammcha,
qanotlarining ko'lami ham o'zga turdagi lochinlardan farq qiladi. O'ljasini mahorat
va epchillik bilan olgani sababli qush aynan shunqor deya nom olgan [ 65; 14–b].
Mazkur qushning nom olishi uning hatti-harakati asosida paydo bo'lgan.
K.V.Sotnikova nominatsiya tushunchasiga quyidagicha ta'rif beradi:
“Nominatsiya bu nominativ funktsiya bilan tavsiflanuvchi, ya'ni nolisoniy voqea va
hodisalarni nomlash, ularni bir-biridan ajratish hamda ular haqidagi tegishli
tushunchalarni til birliklari – so'zlar, so'z birikmalari, frazeologizmlar va gaplar
ko'rinishida shakllantirish uchun xizmat qiluvchi til birliklaridir”[70; 162-163 –s].
Fikrimizcha, nominatsiya – predmet yoki hodisaga nom qo'yish emas, balki
o'sha predmet, hodisani anglash, tushunish, uni his qilish, bilish jarayonidir. Inson
biror-bir predmetga nom berishdan oldin u haqda tasavvurga, tushunchaga va
ma'lumotga ega bo'ladi, ana shu tushuncha va ma'lumotlarni jamlab, biror-bir
predmetga nom qo'yadi.
Jarayon sifatidagi nominatsiya o'ta murakkab, serqirra hodisa bo'lib, u mazkur
jarayonning boshi va oxiri bilan bog'liq bo'lgan hamma narsani (nomlash asoslaridan
tortib uni tilda ifodalashga qadar) o'z ichiga oladi. Nominatsiya asosi, nominatsiya
yo'li, nominatsiya vositalari kabi tushunchalar nominatsiya nazariyasidagi muhim
tushunchalardir.
Nominatsiya asosi – motivlovchi belgilarni so'zlovchilar tomonidan
umumlashtirish asosida shakllantiriladigan va yangi nomlar uchun tayanch nuqtasi
bo'lib xizmat qiladigan qoida.
Demak, nominatsiya asosi biror-bir predmetga nom qo'yishda ishtirok
etadigan belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi.
![12
Nominatsiyani hosil qilish yo'li motivlovchi belgidan iborat bo'lgan
nominatsiya asosini amalga oshirishdir. Nominatsiya yo'li va nominatsiya asosi bir-
biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir. Motivlovchi belgi bevosita, ya'ni uni
anglatadigan so'zning asosi, o'zak morfemasi bilan ifodalanadi (masalan, bug'doyiq
– bug'doy so'zidan), ikkinchi usulda esa motivlovchi belgi boshqa, mavjud so'z yoki
yangi yasalgan so'z vositasida, o'xshatish yo'li bilan ifodalanadi (masalan,
meshkobqush tomog'ining ostida meshkobga o'xshagan kichkina xaltacha osilib
turganligini hisobga olgan holda shunday nomlangan).
Biz nominatsiya vositalarini hisobga olib S.S.Maslova-Lashanskayaning
fikriga tayangan holda quyidagi ikki usulni tavsiya qilamiz [54]:
1. ovozga taqlid qilish usuli: qur, karqur, chug'urchuq, kakku, dudu, qarg'a.
Frantsuz tilida quyidagilarni misol qila olamiz: courlis, siffleur, coucou, lulu, bruant,
jaseur.
2. mavjud leksik birliklar yordamida nomlash usuli. Frantsuz tilida: gobe-
mouche, linotte, guinard, guepier. O'zbek tilida: boltayutar, qizilishton, oq bag'ir,
qora bag'ir, kartoshkagul, karnaygul, sovunak.
Ma'lumki, fonetik, morfologik, leksik-frazeologik va sintaktik til birliklari
nominatsiya vositalari hisoblanadi. Nominatsiyalar faqat leksik vositalar bilan
amalga oshirilmay, balki metaforalar yordamida ham yuzaga keladi. Masalan,
jiblajibon – “qush”, jiblajibon – “serharakat odam” haqida. Ba'zan Umrzoq ota: -
O'zing qiltillab tursang ham, tinim bilmas jiblajibonga o'xshaysan, kampir, – derdi
[124; 81–b].
Nominatsiya asoslari, nominatsiyani hosil qilish yo'llari va nominatsiya
vositalari motivlangan birliklar hosil bo'lishiga olib keladi. Ayni bir tildagi
nominatsiya asoslari va belgilari ko'p o'xshashlik bilan tavsiflanadi. Namozshomgul
– quyosh botgandan so'ng kechqurun ochiladigan gul. (Guli kechqurun ochilib,
ertalab yopiladigan ko'p yillik va bir yillik o'tsimon o'simlik va uning oq, sariq yoki
qizil guli. Oftob qayta boshlar, ko'lanka maydon, yana bosh ko'tarar
namozshomgullar. Sekin moviylashar qizargan osmon, oko'rinar kumushrang](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_13.png "12
Nominatsiyani hosil qilish yo'li motivlovchi belgidan iborat bo'lgan
nominatsiya asosini amalga oshirishdir. Nominatsiya yo'li va nominatsiya asosi bir-
biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir. Motivlovchi belgi bevosita, ya'ni uni
anglatadigan so'zning asosi, o'zak morfemasi bilan ifodalanadi (masalan, bug'doyiq
– bug'doy so'zidan), ikkinchi usulda esa motivlovchi belgi boshqa, mavjud so'z yoki
yangi yasalgan so'z vositasida, o'xshatish yo'li bilan ifodalanadi (masalan,
meshkobqush tomog'ining ostida meshkobga o'xshagan kichkina xaltacha osilib
turganligini hisobga olgan holda shunday nomlangan).
Biz nominatsiya vositalarini hisobga olib S.S.Maslova-Lashanskayaning
fikriga tayangan holda quyidagi ikki usulni tavsiya qilamiz [54]:
1. ovozga taqlid qilish usuli: qur, karqur, chug'urchuq, kakku, dudu, qarg'a.
Frantsuz tilida quyidagilarni misol qila olamiz: courlis, siffleur, coucou, lulu, bruant,
jaseur.
2. mavjud leksik birliklar yordamida nomlash usuli. Frantsuz tilida: gobe-
mouche, linotte, guinard, guepier. O'zbek tilida: boltayutar, qizilishton, oq bag'ir,
qora bag'ir, kartoshkagul, karnaygul, sovunak.
Ma'lumki, fonetik, morfologik, leksik-frazeologik va sintaktik til birliklari
nominatsiya vositalari hisoblanadi. Nominatsiyalar faqat leksik vositalar bilan
amalga oshirilmay, balki metaforalar yordamida ham yuzaga keladi. Masalan,
jiblajibon – “qush”, jiblajibon – “serharakat odam” haqida. Ba'zan Umrzoq ota: -
O'zing qiltillab tursang ham, tinim bilmas jiblajibonga o'xshaysan, kampir, – derdi
[124; 81–b].
Nominatsiya asoslari, nominatsiyani hosil qilish yo'llari va nominatsiya
vositalari motivlangan birliklar hosil bo'lishiga olib keladi. Ayni bir tildagi
nominatsiya asoslari va belgilari ko'p o'xshashlik bilan tavsiflanadi. Namozshomgul
– quyosh botgandan so'ng kechqurun ochiladigan gul. (Guli kechqurun ochilib,
ertalab yopiladigan ko'p yillik va bir yillik o'tsimon o'simlik va uning oq, sariq yoki
qizil guli. Oftob qayta boshlar, ko'lanka maydon, yana bosh ko'tarar
namozshomgullar. Sekin moviylashar qizargan osmon, oko'rinar kumushrang")
12
Nominatsiyani hosil qilish yo'li motivlovchi belgidan iborat bo'lgan
nominatsiya asosini amalga oshirishdir. Nominatsiya yo'li va nominatsiya asosi bir-
biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir. Motivlovchi belgi bevosita, ya'ni uni
anglatadigan so'zning asosi, o'zak morfemasi bilan ifodalanadi (masalan, bug'doyiq
– bug'doy so'zidan), ikkinchi usulda esa motivlovchi belgi boshqa, mavjud so'z yoki
yangi yasalgan so'z vositasida, o'xshatish yo'li bilan ifodalanadi (masalan,
meshkobqush tomog'ining ostida meshkobga o'xshagan kichkina xaltacha osilib
turganligini hisobga olgan holda shunday nomlangan).
Biz nominatsiya vositalarini hisobga olib S.S.Maslova-Lashanskayaning
fikriga tayangan holda quyidagi ikki usulni tavsiya qilamiz [54]:
1. ovozga taqlid qilish usuli: qur, karqur, chug'urchuq, kakku, dudu, qarg'a.
Frantsuz tilida quyidagilarni misol qila olamiz: courlis, siffleur, coucou, lulu, bruant,
jaseur.
2. mavjud leksik birliklar yordamida nomlash usuli. Frantsuz tilida: gobe-
mouche, linotte, guinard, guepier. O'zbek tilida: boltayutar, qizilishton, oq bag'ir,
qora bag'ir, kartoshkagul, karnaygul, sovunak.
Ma'lumki, fonetik, morfologik, leksik-frazeologik va sintaktik til birliklari
nominatsiya vositalari hisoblanadi. Nominatsiyalar faqat leksik vositalar bilan
amalga oshirilmay, balki metaforalar yordamida ham yuzaga keladi. Masalan,
jiblajibon – “qush”, jiblajibon – “serharakat odam” haqida. Ba'zan Umrzoq ota: -
O'zing qiltillab tursang ham, tinim bilmas jiblajibonga o'xshaysan, kampir, – derdi
[124; 81–b].
Nominatsiya asoslari, nominatsiyani hosil qilish yo'llari va nominatsiya
vositalari motivlangan birliklar hosil bo'lishiga olib keladi. Ayni bir tildagi
nominatsiya asoslari va belgilari ko'p o'xshashlik bilan tavsiflanadi. Namozshomgul
– quyosh botgandan so'ng kechqurun ochiladigan gul. (Guli kechqurun ochilib,
ertalab yopiladigan ko'p yillik va bir yillik o'tsimon o'simlik va uning oq, sariq yoki
qizil guli. Oftob qayta boshlar, ko'lanka maydon, yana bosh ko'tarar
namozshomgullar. Sekin moviylashar qizargan osmon, oko'rinar kumushrang
![13
yo'llar [125; 15–b]). Fransuz tilida bu gul belle de- nuit deb nomlanib, bu o'simlik
ham faqat quyosh botgandan so'ng, kechqurun ochiladi. Nuit – kechqurun ma`nosini
ifodalaydi.
Fransuz va o'zbek tillarida o'simliklar quyidagi nominatsion belgi asosida
ifoda qilinadi: bular rangga ko'ra (bluet, brunella, oq gul), shaklga (fr tilida epiaire,
sagittaire, oeillet, pas-d’ane, nid-d'oiseau, pied-de-veau, dentaire, crete de-coq,
queu de-liévre; gultojixo'roz, qush ini, arslonquyruq, baliq ko'z), strukturasiga (fr.
tilida passe-velour, laque; baxmalgul, kartoshkagul), ta'mga, hidga (fr. tilida
alliaire, soude, salicorne; atirgul, piyozgul) yashash joyiga (fr. tilida sabline, perce-
bosse, perce-neige; qumo't, sho'ra) nominatsiya xossalariga ko'ra (o'sish, gullash
vaqtiga, o'sish joyiga oid (fr. tilida paquerette- pasxa bayrami arafasida ochiladi,
belle de- nuit – kechqurun ochiladi; bahoroy, sentyabrgul) nominatsiya, vazifasiga
ko'ra (funktsiyasi, roliga ko'ra) nominatsiya va h.k. Qushlarni ham yashash joyi (fr.
tilida ombrette- soyada yashaydi; jarqaldirg'och, go'ngqarg'a, shahar qaldirg'ochi),
oziqlanishi (fr. tilida gobe- mouche, linotte, chardonnéret, huirier, guinard,
guepier;loyxo'rak, baliqchi), rangi (frantsuz tilida vérdier, gorge-bleu, rouge-gorge,
colvert, moineau, nonnette, blanche-queue, qizilishton; oq bag'ir, qora bag'ir, ola
qarg'a), tashqi ko'rinishiga ko'ra (frantsuz tilida grosbec, bec-croisé, becasse, huppe,
echasse, spatuele, bec en-ciseau, oiseau-serpent, oiseau-courlis, barbu;
meshkobqush, tuyaqush, boltayutar) nominatsiya xossalariga, vazifasiga ajratish
mumkin.
Shunday qilib, so'z yasovchi nominatsiya jarayonida narsalar va hodisalarni
nomlash
asoslari,
usullari
va
vositalarining
birikuvlaridan
foydalanish,
motivlanganlik asosiga asoslangan holda, tilning nominatsion imkoniyatlarini
sezilarli darajada kengaytiradi. Masalan, tilda ayni bir nominatsiya printsipi va
nominatsiya usulida, lekin har xil nominatsiya vositalaridan foydalangan holda,
insonning muayyan xossalarini ifodalash uchun ko'plab leksik birliklar yaratilgan
(cardinal – “o'zini mag'rur tutadigan inson haqida”, colibri – “bo'yi past, ozg'in
inson haqida”, tulki – “ayyor, quv odam haqida” boyo'g'li – “bexosiyat, mash'um](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_14.png "13
yo'llar [125; 15–b]). Fransuz tilida bu gul belle de- nuit deb nomlanib, bu o'simlik
ham faqat quyosh botgandan so'ng, kechqurun ochiladi. Nuit – kechqurun ma`nosini
ifodalaydi.
Fransuz va o'zbek tillarida o'simliklar quyidagi nominatsion belgi asosida
ifoda qilinadi: bular rangga ko'ra (bluet, brunella, oq gul), shaklga (fr tilida epiaire,
sagittaire, oeillet, pas-d’ane, nid-d'oiseau, pied-de-veau, dentaire, crete de-coq,
queu de-liévre; gultojixo'roz, qush ini, arslonquyruq, baliq ko'z), strukturasiga (fr.
tilida passe-velour, laque; baxmalgul, kartoshkagul), ta'mga, hidga (fr. tilida
alliaire, soude, salicorne; atirgul, piyozgul) yashash joyiga (fr. tilida sabline, perce-
bosse, perce-neige; qumo't, sho'ra) nominatsiya xossalariga ko'ra (o'sish, gullash
vaqtiga, o'sish joyiga oid (fr. tilida paquerette- pasxa bayrami arafasida ochiladi,
belle de- nuit – kechqurun ochiladi; bahoroy, sentyabrgul) nominatsiya, vazifasiga
ko'ra (funktsiyasi, roliga ko'ra) nominatsiya va h.k. Qushlarni ham yashash joyi (fr.
tilida ombrette- soyada yashaydi; jarqaldirg'och, go'ngqarg'a, shahar qaldirg'ochi),
oziqlanishi (fr. tilida gobe- mouche, linotte, chardonnéret, huirier, guinard,
guepier;loyxo'rak, baliqchi), rangi (frantsuz tilida vérdier, gorge-bleu, rouge-gorge,
colvert, moineau, nonnette, blanche-queue, qizilishton; oq bag'ir, qora bag'ir, ola
qarg'a), tashqi ko'rinishiga ko'ra (frantsuz tilida grosbec, bec-croisé, becasse, huppe,
echasse, spatuele, bec en-ciseau, oiseau-serpent, oiseau-courlis, barbu;
meshkobqush, tuyaqush, boltayutar) nominatsiya xossalariga, vazifasiga ajratish
mumkin.
Shunday qilib, so'z yasovchi nominatsiya jarayonida narsalar va hodisalarni
nomlash
asoslari,
usullari
va
vositalarining
birikuvlaridan
foydalanish,
motivlanganlik asosiga asoslangan holda, tilning nominatsion imkoniyatlarini
sezilarli darajada kengaytiradi. Masalan, tilda ayni bir nominatsiya printsipi va
nominatsiya usulida, lekin har xil nominatsiya vositalaridan foydalangan holda,
insonning muayyan xossalarini ifodalash uchun ko'plab leksik birliklar yaratilgan
(cardinal – “o'zini mag'rur tutadigan inson haqida”, colibri – “bo'yi past, ozg'in
inson haqida”, tulki – “ayyor, quv odam haqida” boyo'g'li – “bexosiyat, mash'um")
13
yo'llar [125; 15–b]). Fransuz tilida bu gul belle de- nuit deb nomlanib, bu o'simlik
ham faqat quyosh botgandan so'ng, kechqurun ochiladi. Nuit – kechqurun ma`nosini
ifodalaydi.
Fransuz va o'zbek tillarida o'simliklar quyidagi nominatsion belgi asosida
ifoda qilinadi: bular rangga ko'ra (bluet, brunella, oq gul), shaklga (fr tilida epiaire,
sagittaire, oeillet, pas-d’ane, nid-d'oiseau, pied-de-veau, dentaire, crete de-coq,
queu de-liévre; gultojixo'roz, qush ini, arslonquyruq, baliq ko'z), strukturasiga (fr.
tilida passe-velour, laque; baxmalgul, kartoshkagul), ta'mga, hidga (fr. tilida
alliaire, soude, salicorne; atirgul, piyozgul) yashash joyiga (fr. tilida sabline, perce-
bosse, perce-neige; qumo't, sho'ra) nominatsiya xossalariga ko'ra (o'sish, gullash
vaqtiga, o'sish joyiga oid (fr. tilida paquerette- pasxa bayrami arafasida ochiladi,
belle de- nuit – kechqurun ochiladi; bahoroy, sentyabrgul) nominatsiya, vazifasiga
ko'ra (funktsiyasi, roliga ko'ra) nominatsiya va h.k. Qushlarni ham yashash joyi (fr.
tilida ombrette- soyada yashaydi; jarqaldirg'och, go'ngqarg'a, shahar qaldirg'ochi),
oziqlanishi (fr. tilida gobe- mouche, linotte, chardonnéret, huirier, guinard,
guepier;loyxo'rak, baliqchi), rangi (frantsuz tilida vérdier, gorge-bleu, rouge-gorge,
colvert, moineau, nonnette, blanche-queue, qizilishton; oq bag'ir, qora bag'ir, ola
qarg'a), tashqi ko'rinishiga ko'ra (frantsuz tilida grosbec, bec-croisé, becasse, huppe,
echasse, spatuele, bec en-ciseau, oiseau-serpent, oiseau-courlis, barbu;
meshkobqush, tuyaqush, boltayutar) nominatsiya xossalariga, vazifasiga ajratish
mumkin.
Shunday qilib, so'z yasovchi nominatsiya jarayonida narsalar va hodisalarni
nomlash
asoslari,
usullari
va
vositalarining
birikuvlaridan
foydalanish,
motivlanganlik asosiga asoslangan holda, tilning nominatsion imkoniyatlarini
sezilarli darajada kengaytiradi. Masalan, tilda ayni bir nominatsiya printsipi va
nominatsiya usulida, lekin har xil nominatsiya vositalaridan foydalangan holda,
insonning muayyan xossalarini ifodalash uchun ko'plab leksik birliklar yaratilgan
(cardinal – “o'zini mag'rur tutadigan inson haqida”, colibri – “bo'yi past, ozg'in
inson haqida”, tulki – “ayyor, quv odam haqida” boyo'g'li – “bexosiyat, mash'um
![14
odam haqida” va h.k. Bundan buyon bog'imga qadam qo'ymang, siz boyo'g'lidan
ham battarsiz). [121; 127–b].
Motivlangan so'zlar turkumi frantsuz va o'zbek tillarining shevalarida (miarro
/ garçon, paqir / chelak, zambur / ari, olovkurak /xokandoz, yo'ng'ichka / beda,
nozvoy / rayhon, sacha / chumchuq, kadi / qovoq, kallapo'sh / do'ppi [84; 14–b],
baxmalgul / gultojixo'roz, nanogul / rayhon, olashaqshaq / qarg'a) va so'zlashuv
uslubida (erkalovchi so'zlar, jargonlar (diff – difficile, prof – proffesseur, colon –
colonnel) paydo bo'lgan yangi so'zlar hisobiga boyib boradi.
Nom berish inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson o'z tilidagi nomlarni
atashda ma'lum tajriba yordamida amalga oshiriladi. Odam ma'lum predmet yoki
hodisaga nom qo'yishda uning belgilarini his etadi, ular haqida tasavvurga,
tushunchaga ega bo'ladi va o'zining bilish jarayonida, o'sha ob'ektiv borliqdagi
narsalarni takrorlashi borasida tajribaga ega bo'ladi. Masalan, oqbosh turnalar soni
yil sayin kamayib boryapti. Uning ko'rinishi chindan ham yangi yoqqan qorday
oppoqligi tufayli shu nomni olgan [65; 40 –b]. Til orqali aloqa jarayonida biror
predmetning nomini atash bilan eshituvchida shu predmetning shakli, xususiyati va
belgilari haqida tasavvur paydo bo'ladi. Eshituvchi bu predmetni boshqa predmetga
va uning belgilariga qiyoslaydi [6; 110 – b].
Ma'lum bir vosita yoki predmetga nom berishdan avval uning belgilarini his
etgan holda inson predmetlarga nom beradi. Motivatsiya predmetlarga nom
berilayotganda ularning belgisini ifodalaydi. Nominatsiya va motivatsiya bir-biri
bilan chambarchas bog'liq bo'lib, motivatsiya predmetga nom berilayotganda turtki
beradi. Ma'lumki, motivatsiya dalil keltirish, isbotlash, turtki berish ma'nosini
anglatib, nominatsiyadan oldin paydo bo'ladi. Har bir predmetga nom berishda oldin
motivatsiya, keyin nominatsiya ishtirok etadi. Chunki motivatsiya predmetlarga
nom berilayotganda ularning nominatsion belgisini ifodalaydi, belgi bo'lgandagina
predmet va vositalarga nom beriladi. Fransuz xalqida shunday ismlar borki, ular gul
nomlaridan olingan. Ular o'sha gullarday chiroyli bo'lsin yoki sevilib yursin
ma'nosida ham bunday ismlarni qo'yishadi. Masalan, frantsuzlarda Violette guli o'z](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_15.png "14
odam haqida” va h.k. Bundan buyon bog'imga qadam qo'ymang, siz boyo'g'lidan
ham battarsiz). [121; 127–b].
Motivlangan so'zlar turkumi frantsuz va o'zbek tillarining shevalarida (miarro
/ garçon, paqir / chelak, zambur / ari, olovkurak /xokandoz, yo'ng'ichka / beda,
nozvoy / rayhon, sacha / chumchuq, kadi / qovoq, kallapo'sh / do'ppi [84; 14–b],
baxmalgul / gultojixo'roz, nanogul / rayhon, olashaqshaq / qarg'a) va so'zlashuv
uslubida (erkalovchi so'zlar, jargonlar (diff – difficile, prof – proffesseur, colon –
colonnel) paydo bo'lgan yangi so'zlar hisobiga boyib boradi.
Nom berish inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson o'z tilidagi nomlarni
atashda ma'lum tajriba yordamida amalga oshiriladi. Odam ma'lum predmet yoki
hodisaga nom qo'yishda uning belgilarini his etadi, ular haqida tasavvurga,
tushunchaga ega bo'ladi va o'zining bilish jarayonida, o'sha ob'ektiv borliqdagi
narsalarni takrorlashi borasida tajribaga ega bo'ladi. Masalan, oqbosh turnalar soni
yil sayin kamayib boryapti. Uning ko'rinishi chindan ham yangi yoqqan qorday
oppoqligi tufayli shu nomni olgan [65; 40 –b]. Til orqali aloqa jarayonida biror
predmetning nomini atash bilan eshituvchida shu predmetning shakli, xususiyati va
belgilari haqida tasavvur paydo bo'ladi. Eshituvchi bu predmetni boshqa predmetga
va uning belgilariga qiyoslaydi [6; 110 – b].
Ma'lum bir vosita yoki predmetga nom berishdan avval uning belgilarini his
etgan holda inson predmetlarga nom beradi. Motivatsiya predmetlarga nom
berilayotganda ularning belgisini ifodalaydi. Nominatsiya va motivatsiya bir-biri
bilan chambarchas bog'liq bo'lib, motivatsiya predmetga nom berilayotganda turtki
beradi. Ma'lumki, motivatsiya dalil keltirish, isbotlash, turtki berish ma'nosini
anglatib, nominatsiyadan oldin paydo bo'ladi. Har bir predmetga nom berishda oldin
motivatsiya, keyin nominatsiya ishtirok etadi. Chunki motivatsiya predmetlarga
nom berilayotganda ularning nominatsion belgisini ifodalaydi, belgi bo'lgandagina
predmet va vositalarga nom beriladi. Fransuz xalqida shunday ismlar borki, ular gul
nomlaridan olingan. Ular o'sha gullarday chiroyli bo'lsin yoki sevilib yursin
ma'nosida ham bunday ismlarni qo'yishadi. Masalan, frantsuzlarda Violette guli o'z")
14
odam haqida” va h.k. Bundan buyon bog'imga qadam qo'ymang, siz boyo'g'lidan
ham battarsiz). [121; 127–b].
Motivlangan so'zlar turkumi frantsuz va o'zbek tillarining shevalarida (miarro
/ garçon, paqir / chelak, zambur / ari, olovkurak /xokandoz, yo'ng'ichka / beda,
nozvoy / rayhon, sacha / chumchuq, kadi / qovoq, kallapo'sh / do'ppi [84; 14–b],
baxmalgul / gultojixo'roz, nanogul / rayhon, olashaqshaq / qarg'a) va so'zlashuv
uslubida (erkalovchi so'zlar, jargonlar (diff – difficile, prof – proffesseur, colon –
colonnel) paydo bo'lgan yangi so'zlar hisobiga boyib boradi.
Nom berish inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson o'z tilidagi nomlarni
atashda ma'lum tajriba yordamida amalga oshiriladi. Odam ma'lum predmet yoki
hodisaga nom qo'yishda uning belgilarini his etadi, ular haqida tasavvurga,
tushunchaga ega bo'ladi va o'zining bilish jarayonida, o'sha ob'ektiv borliqdagi
narsalarni takrorlashi borasida tajribaga ega bo'ladi. Masalan, oqbosh turnalar soni
yil sayin kamayib boryapti. Uning ko'rinishi chindan ham yangi yoqqan qorday
oppoqligi tufayli shu nomni olgan [65; 40 –b]. Til orqali aloqa jarayonida biror
predmetning nomini atash bilan eshituvchida shu predmetning shakli, xususiyati va
belgilari haqida tasavvur paydo bo'ladi. Eshituvchi bu predmetni boshqa predmetga
va uning belgilariga qiyoslaydi [6; 110 – b].
Ma'lum bir vosita yoki predmetga nom berishdan avval uning belgilarini his
etgan holda inson predmetlarga nom beradi. Motivatsiya predmetlarga nom
berilayotganda ularning belgisini ifodalaydi. Nominatsiya va motivatsiya bir-biri
bilan chambarchas bog'liq bo'lib, motivatsiya predmetga nom berilayotganda turtki
beradi. Ma'lumki, motivatsiya dalil keltirish, isbotlash, turtki berish ma'nosini
anglatib, nominatsiyadan oldin paydo bo'ladi. Har bir predmetga nom berishda oldin
motivatsiya, keyin nominatsiya ishtirok etadi. Chunki motivatsiya predmetlarga
nom berilayotganda ularning nominatsion belgisini ifodalaydi, belgi bo'lgandagina
predmet va vositalarga nom beriladi. Fransuz xalqida shunday ismlar borki, ular gul
nomlaridan olingan. Ular o'sha gullarday chiroyli bo'lsin yoki sevilib yursin
ma'nosida ham bunday ismlarni qo'yishadi. Masalan, frantsuzlarda Violette guli o'z
![15
sevgisiga sadoqat timsoli hisoblanadi. Kuzatishlarimiz natijasida frantsuzlarda
ushbu gullarning nomini ularning ismlarida uchratdi: Violette, Bleuet, Julienne,
Jasmine. Il était une fois une petit abeille de prenom Bleuet, qui était mal vue par
ses actives soeurs pour son insuffisante deligence [158]. Julienne est aussi une
personne capable de contrétiser, d’organiser et de mettre en pratique ses intéret
[163]. Bunday ismlar o'zbek tilida ham uchraydi. Bular: Nilufar, Nargiz, Lola va
boshqalar. Navro'zda tug'ilgan bolalar omadli va xosiyatli sanalib, yigitlarga
“Navro'z”, qizaloqlarga Navro'zoy, Bahoroy, Gulbahor, Lola ismlari berilgan [ 147].
Lola otlig' bir qizning chevarligi to'g'risida so'z bo'ldi [95; 21–b]. Masalan, ba'zi bir
insonlarning farzandlari nobud bo'lganda, keyingi farzandlari ismini Tursun yoki
Tursunoy deb ism qo'yishadi. Bu so'zning motivatsion belgisi: keyingi bolamiz
o'lmasin, yashasin deb shunday nom berishadi. Tursun (o'zb.) – nobud bo'lmasin,
sog'-salomat o'ssin, omon qolsin, yashab ketsin deb shu ismni qo'yishadi. Ortiq
(o'zb.) – badanida biror ortiqcha a'zo bilan tug'ilgan bolalarning ismini shunday
atashadi [99; 14–b]. O'ng qoshi ustidagi kichkina ortiq xam quruq qolmadi, qop-qora
xol bo'lib, tiniq yuzda mana men deb o'z rassomini quvontirdi [100; 171–b].
Ko'pgina tillarda ba'zi so'zlarning hosil bo'lishida taqlid qilish belgisi asos
bo'lib xizmat qiladi. Masalan, chumchuq, chug'urchuq, chakak so'zlari qushlarning
“chuq-chuq” ovozi asosida hosil bo'lgan [6; 111–b]. Motivatsiyaning fonetik turiga
kiruvchi kakku, dudu, lulu, pit-pit, karkur, chug'urchuq kabi qushlarning nomi ham
tovushga
taqlid
belgisi
asosida
berilgan.
Boyatdan
beri
tol
shohida
chug'urlashayotgan chumchuqlar gur etib dasturxonga yopirildi [102; 439 –b].
Kuzatishlarimiz natijasida shu narsa aniq bo'ldiki, har bir parranda va o'simlik
nomlarining paydo bo'lishi ma'lum bir belgiga bog'liq. Echelette, rouge –gorge
(tomog'ining osti qizil bo'lganligi uchun shunday nomlangan), blanche – queue
(dumining rangi oq bo'lganligi uchun shu nomni olgan). Qoshiqtumshuq,
nayzaburun, liradum, tojdor kaptar kabi qushlarning nomlanishida motivatsion belgi
mujassam. Pufakmeva, po'rsildoq, qorabaroq, tukdor, silliqmeva, suvpiyoz,
sutpechak, suvyong'oq, temirdaraxt kabi o'simliklarning nomlanishida ham](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_16.png "15
sevgisiga sadoqat timsoli hisoblanadi. Kuzatishlarimiz natijasida frantsuzlarda
ushbu gullarning nomini ularning ismlarida uchratdi: Violette, Bleuet, Julienne,
Jasmine. Il était une fois une petit abeille de prenom Bleuet, qui était mal vue par
ses actives soeurs pour son insuffisante deligence [158]. Julienne est aussi une
personne capable de contrétiser, d’organiser et de mettre en pratique ses intéret
[163]. Bunday ismlar o'zbek tilida ham uchraydi. Bular: Nilufar, Nargiz, Lola va
boshqalar. Navro'zda tug'ilgan bolalar omadli va xosiyatli sanalib, yigitlarga
“Navro'z”, qizaloqlarga Navro'zoy, Bahoroy, Gulbahor, Lola ismlari berilgan [ 147].
Lola otlig' bir qizning chevarligi to'g'risida so'z bo'ldi [95; 21–b]. Masalan, ba'zi bir
insonlarning farzandlari nobud bo'lganda, keyingi farzandlari ismini Tursun yoki
Tursunoy deb ism qo'yishadi. Bu so'zning motivatsion belgisi: keyingi bolamiz
o'lmasin, yashasin deb shunday nom berishadi. Tursun (o'zb.) – nobud bo'lmasin,
sog'-salomat o'ssin, omon qolsin, yashab ketsin deb shu ismni qo'yishadi. Ortiq
(o'zb.) – badanida biror ortiqcha a'zo bilan tug'ilgan bolalarning ismini shunday
atashadi [99; 14–b]. O'ng qoshi ustidagi kichkina ortiq xam quruq qolmadi, qop-qora
xol bo'lib, tiniq yuzda mana men deb o'z rassomini quvontirdi [100; 171–b].
Ko'pgina tillarda ba'zi so'zlarning hosil bo'lishida taqlid qilish belgisi asos
bo'lib xizmat qiladi. Masalan, chumchuq, chug'urchuq, chakak so'zlari qushlarning
“chuq-chuq” ovozi asosida hosil bo'lgan [6; 111–b]. Motivatsiyaning fonetik turiga
kiruvchi kakku, dudu, lulu, pit-pit, karkur, chug'urchuq kabi qushlarning nomi ham
tovushga
taqlid
belgisi
asosida
berilgan.
Boyatdan
beri
tol
shohida
chug'urlashayotgan chumchuqlar gur etib dasturxonga yopirildi [102; 439 –b].
Kuzatishlarimiz natijasida shu narsa aniq bo'ldiki, har bir parranda va o'simlik
nomlarining paydo bo'lishi ma'lum bir belgiga bog'liq. Echelette, rouge –gorge
(tomog'ining osti qizil bo'lganligi uchun shunday nomlangan), blanche – queue
(dumining rangi oq bo'lganligi uchun shu nomni olgan). Qoshiqtumshuq,
nayzaburun, liradum, tojdor kaptar kabi qushlarning nomlanishida motivatsion belgi
mujassam. Pufakmeva, po'rsildoq, qorabaroq, tukdor, silliqmeva, suvpiyoz,
sutpechak, suvyong'oq, temirdaraxt kabi o'simliklarning nomlanishida ham")
15
sevgisiga sadoqat timsoli hisoblanadi. Kuzatishlarimiz natijasida frantsuzlarda
ushbu gullarning nomini ularning ismlarida uchratdi: Violette, Bleuet, Julienne,
Jasmine. Il était une fois une petit abeille de prenom Bleuet, qui était mal vue par
ses actives soeurs pour son insuffisante deligence [158]. Julienne est aussi une
personne capable de contrétiser, d’organiser et de mettre en pratique ses intéret
[163]. Bunday ismlar o'zbek tilida ham uchraydi. Bular: Nilufar, Nargiz, Lola va
boshqalar. Navro'zda tug'ilgan bolalar omadli va xosiyatli sanalib, yigitlarga
“Navro'z”, qizaloqlarga Navro'zoy, Bahoroy, Gulbahor, Lola ismlari berilgan [ 147].
Lola otlig' bir qizning chevarligi to'g'risida so'z bo'ldi [95; 21–b]. Masalan, ba'zi bir
insonlarning farzandlari nobud bo'lganda, keyingi farzandlari ismini Tursun yoki
Tursunoy deb ism qo'yishadi. Bu so'zning motivatsion belgisi: keyingi bolamiz
o'lmasin, yashasin deb shunday nom berishadi. Tursun (o'zb.) – nobud bo'lmasin,
sog'-salomat o'ssin, omon qolsin, yashab ketsin deb shu ismni qo'yishadi. Ortiq
(o'zb.) – badanida biror ortiqcha a'zo bilan tug'ilgan bolalarning ismini shunday
atashadi [99; 14–b]. O'ng qoshi ustidagi kichkina ortiq xam quruq qolmadi, qop-qora
xol bo'lib, tiniq yuzda mana men deb o'z rassomini quvontirdi [100; 171–b].
Ko'pgina tillarda ba'zi so'zlarning hosil bo'lishida taqlid qilish belgisi asos
bo'lib xizmat qiladi. Masalan, chumchuq, chug'urchuq, chakak so'zlari qushlarning
“chuq-chuq” ovozi asosida hosil bo'lgan [6; 111–b]. Motivatsiyaning fonetik turiga
kiruvchi kakku, dudu, lulu, pit-pit, karkur, chug'urchuq kabi qushlarning nomi ham
tovushga
taqlid
belgisi
asosida
berilgan.
Boyatdan
beri
tol
shohida
chug'urlashayotgan chumchuqlar gur etib dasturxonga yopirildi [102; 439 –b].
Kuzatishlarimiz natijasida shu narsa aniq bo'ldiki, har bir parranda va o'simlik
nomlarining paydo bo'lishi ma'lum bir belgiga bog'liq. Echelette, rouge –gorge
(tomog'ining osti qizil bo'lganligi uchun shunday nomlangan), blanche – queue
(dumining rangi oq bo'lganligi uchun shu nomni olgan). Qoshiqtumshuq,
nayzaburun, liradum, tojdor kaptar kabi qushlarning nomlanishida motivatsion belgi
mujassam. Pufakmeva, po'rsildoq, qorabaroq, tukdor, silliqmeva, suvpiyoz,
sutpechak, suvyong'oq, temirdaraxt kabi o'simliklarning nomlanishida ham
![16
motivatsion belgi turtki bo'lgan. Bunday o'simlik va qushlar frantsuz tilida ham
mavjud. Masalan, fulmar, alouette, freux, rougequeue kabi qush nomlari.
Qushlar va o'simliklarni ularning shakl, harakat, faollik, rang, xususiyat
belgilarini bilgan holda nom berishgan. Cardinal rouge – le corps est rouge, du bout
de la queue jusqu’au bout du bec. Une bande noire fait le tour du bec et des yeux
jusqu’a la gorge. [90; 52–р]. Ushbu qushning rangi qizil bo'lganligi sababli cardinal
rouge deb nomlangan. Masalan, qiziltomoq qushining nomi uning tomog'ining
ostida qizil rangi bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qaychitumshuq qushining
nomi tumshug'ining shakli qaychiga o'xshagani tufayli shunday nom berilgan.
Frantsuzlarda pipit qushi tovushga taqlid belgisi asosida nomlangan. Nominatsiya
va motivatsiya bir-biriga uzviy bog'langan va ular doim bir-birini to'ldirib boradi.
Belon et Olina disent que c’est la plus petite de toutes alouettes, mais c’est parce
qu’ils ne connaissaient pas l’alouette pipit, dont nous parlerons dans la suite [107;
67–р].
Fransuzlarda soukou ham qush nomi, ham o'simlik nomi hisoblanadi. coucou
qushi o'zbek tilida kakku qushi bilan bir xil bo'lib, coucou deb ovoz chiqarishi uchun
aynan shunday nom olgan. Coucou o'simligi esa yozdan darak beruvchi, yozning
eng birinchi guli hisoblanadi. Motivlovchi belgilarni, nominatsiya printsiplarini
anglash faktlariga ko'p sonli matnlarda duch kelish mumkin: сoucou – plante à
fleure jaunes fleurissantes au printempes (nom commun a la primevère officinale et
la nargisse des bois) [130; 270–р ].
Dans la foret lointaine
On entend le coucou
Du haut de son grand chene
Il répond au hibou [154].
Oq laylakning tumshug'i va oyoqlari qizil, pati oq, qanot patlari qora bo'ladi.
Laylaklar yalangliklarda, tog'larda va aholi punktlariga yaqin yerlarda yashaydi
[120; 99–b].](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_17.png "16
motivatsion belgi turtki bo'lgan. Bunday o'simlik va qushlar frantsuz tilida ham
mavjud. Masalan, fulmar, alouette, freux, rougequeue kabi qush nomlari.
Qushlar va o'simliklarni ularning shakl, harakat, faollik, rang, xususiyat
belgilarini bilgan holda nom berishgan. Cardinal rouge – le corps est rouge, du bout
de la queue jusqu’au bout du bec. Une bande noire fait le tour du bec et des yeux
jusqu’a la gorge. [90; 52–р]. Ushbu qushning rangi qizil bo'lganligi sababli cardinal
rouge deb nomlangan. Masalan, qiziltomoq qushining nomi uning tomog'ining
ostida qizil rangi bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qaychitumshuq qushining
nomi tumshug'ining shakli qaychiga o'xshagani tufayli shunday nom berilgan.
Frantsuzlarda pipit qushi tovushga taqlid belgisi asosida nomlangan. Nominatsiya
va motivatsiya bir-biriga uzviy bog'langan va ular doim bir-birini to'ldirib boradi.
Belon et Olina disent que c’est la plus petite de toutes alouettes, mais c’est parce
qu’ils ne connaissaient pas l’alouette pipit, dont nous parlerons dans la suite [107;
67–р].
Fransuzlarda soukou ham qush nomi, ham o'simlik nomi hisoblanadi. coucou
qushi o'zbek tilida kakku qushi bilan bir xil bo'lib, coucou deb ovoz chiqarishi uchun
aynan shunday nom olgan. Coucou o'simligi esa yozdan darak beruvchi, yozning
eng birinchi guli hisoblanadi. Motivlovchi belgilarni, nominatsiya printsiplarini
anglash faktlariga ko'p sonli matnlarda duch kelish mumkin: сoucou – plante à
fleure jaunes fleurissantes au printempes (nom commun a la primevère officinale et
la nargisse des bois) [130; 270–р ].
Dans la foret lointaine
On entend le coucou
Du haut de son grand chene
Il répond au hibou [154].
Oq laylakning tumshug'i va oyoqlari qizil, pati oq, qanot patlari qora bo'ladi.
Laylaklar yalangliklarda, tog'larda va aholi punktlariga yaqin yerlarda yashaydi
[120; 99–b].")
16
motivatsion belgi turtki bo'lgan. Bunday o'simlik va qushlar frantsuz tilida ham
mavjud. Masalan, fulmar, alouette, freux, rougequeue kabi qush nomlari.
Qushlar va o'simliklarni ularning shakl, harakat, faollik, rang, xususiyat
belgilarini bilgan holda nom berishgan. Cardinal rouge – le corps est rouge, du bout
de la queue jusqu’au bout du bec. Une bande noire fait le tour du bec et des yeux
jusqu’a la gorge. [90; 52–р]. Ushbu qushning rangi qizil bo'lganligi sababli cardinal
rouge deb nomlangan. Masalan, qiziltomoq qushining nomi uning tomog'ining
ostida qizil rangi bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qaychitumshuq qushining
nomi tumshug'ining shakli qaychiga o'xshagani tufayli shunday nom berilgan.
Frantsuzlarda pipit qushi tovushga taqlid belgisi asosida nomlangan. Nominatsiya
va motivatsiya bir-biriga uzviy bog'langan va ular doim bir-birini to'ldirib boradi.
Belon et Olina disent que c’est la plus petite de toutes alouettes, mais c’est parce
qu’ils ne connaissaient pas l’alouette pipit, dont nous parlerons dans la suite [107;
67–р].
Fransuzlarda soukou ham qush nomi, ham o'simlik nomi hisoblanadi. coucou
qushi o'zbek tilida kakku qushi bilan bir xil bo'lib, coucou deb ovoz chiqarishi uchun
aynan shunday nom olgan. Coucou o'simligi esa yozdan darak beruvchi, yozning
eng birinchi guli hisoblanadi. Motivlovchi belgilarni, nominatsiya printsiplarini
anglash faktlariga ko'p sonli matnlarda duch kelish mumkin: сoucou – plante à
fleure jaunes fleurissantes au printempes (nom commun a la primevère officinale et
la nargisse des bois) [130; 270–р ].
Dans la foret lointaine
On entend le coucou
Du haut de son grand chene
Il répond au hibou [154].
Oq laylakning tumshug'i va oyoqlari qizil, pati oq, qanot patlari qora bo'ladi.
Laylaklar yalangliklarda, tog'larda va aholi punktlariga yaqin yerlarda yashaydi
[120; 99–b].
![17
Nominatsiya asosi so'z qayd etadigan nominatsion usullarda o'zining aniq
ifodasini topadi. Leksik tafakkur ko'rsatmalari ba'zan nominatsion usullarning ayrim
bir turlarida namoyon bo'ladi. Masalan: a) predmet – harakatga ko'ra modeli:
Enseingnement c’est une plaсe qui à enseigner les professeurs. Ko'rpalarim
yumshoq bo'lishi uchun paxtalarni savalagichda savaladim. Ovqatim shirin chiqsin
deb, go'shtni qiymalagichda qiymaladim; b) shaxs – harakatga ko'ra modeli:
Danceuse danse bien. Les couturiers couturent beaucoup d’habits. Har bir kasb
zamirida yuksak mashaqqat va e'tibor mujassam. To'quvchi bor mehri bilan to'qiydi,
tikuvchi bor san'ati bilan tikadi, o'qituvchi bolalarni mehr bilan o'qitadi;v) predmet
– rangga ko'ra modeli: Echasse noire – cet élégant échassier vit aujourd’ hui confine
dans une petite région du centre de l’île du Sud, en Nouvelle – Zelande [130; 20–р].
Qizilishton daraxtlarning po'stlog'i ostidan va tanasidan hasharotlar va ularning
qurtlarini terib yeydi. Eski daraxtlar bo'lmagan joyda ular ham uchramaydi. Dum
osti patlari tiniq qizil rangda bo'lgani uchun u qush qizilishton deb atalgan.[128;
48–b]
V) predmet, harakat – vaqtga ko'ra modeli: La fleure belle – de nuit dont les
fleures ne s’ouvrent que la nuit [130; 128–б]. Sentyabrgul o'simligi kuz oylarining
boshida, ya'ni sentyabrda ochilgani uchun shu nomni olgan.Insonlar ongida,
tafakkurida nominatsiya usuli (bevosita yoki bilvosita nominatsiya usuli) ham o'z
aksini topadi: Gobe - mouche c’est un oiseau qui a mangé de la mouche. Pecher –
arbre originaire d’Asie orientale , cultive dans les régions temperées, dont les fruits
est la pêche [130; 758–b]. Qorabovurlar tuproqli dashtlarda yashaydilar. Ular
qumlik dashtlarni va ishlatilgan yerlarni yoqtirmaydilar. Mana shuning uchun ular
qorabovurlar. Ularning ranglari o'tkir qora [19; 8–b]
Nominatsiya va motivatsiya jarayonida ishtirok etuvchi “nominatsion triada”
– nominatsiya asosi, nominatsiya yo'li va nominatsiya vositalari so'zning ichki
shaklida o'z ifodasini topadi. Masalan, liseron “chirmoviqqa o'xshash o'simlik,
pechakgul” so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini topgan: a)
ifodalanayotgan o'simlikning vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli,](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_18.png "17
Nominatsiya asosi so'z qayd etadigan nominatsion usullarda o'zining aniq
ifodasini topadi. Leksik tafakkur ko'rsatmalari ba'zan nominatsion usullarning ayrim
bir turlarida namoyon bo'ladi. Masalan: a) predmet – harakatga ko'ra modeli:
Enseingnement c’est une plaсe qui à enseigner les professeurs. Ko'rpalarim
yumshoq bo'lishi uchun paxtalarni savalagichda savaladim. Ovqatim shirin chiqsin
deb, go'shtni qiymalagichda qiymaladim; b) shaxs – harakatga ko'ra modeli:
Danceuse danse bien. Les couturiers couturent beaucoup d’habits. Har bir kasb
zamirida yuksak mashaqqat va e'tibor mujassam. To'quvchi bor mehri bilan to'qiydi,
tikuvchi bor san'ati bilan tikadi, o'qituvchi bolalarni mehr bilan o'qitadi;v) predmet
– rangga ko'ra modeli: Echasse noire – cet élégant échassier vit aujourd’ hui confine
dans une petite région du centre de l’île du Sud, en Nouvelle – Zelande [130; 20–р].
Qizilishton daraxtlarning po'stlog'i ostidan va tanasidan hasharotlar va ularning
qurtlarini terib yeydi. Eski daraxtlar bo'lmagan joyda ular ham uchramaydi. Dum
osti patlari tiniq qizil rangda bo'lgani uchun u qush qizilishton deb atalgan.[128;
48–b]
V) predmet, harakat – vaqtga ko'ra modeli: La fleure belle – de nuit dont les
fleures ne s’ouvrent que la nuit [130; 128–б]. Sentyabrgul o'simligi kuz oylarining
boshida, ya'ni sentyabrda ochilgani uchun shu nomni olgan.Insonlar ongida,
tafakkurida nominatsiya usuli (bevosita yoki bilvosita nominatsiya usuli) ham o'z
aksini topadi: Gobe - mouche c’est un oiseau qui a mangé de la mouche. Pecher –
arbre originaire d’Asie orientale , cultive dans les régions temperées, dont les fruits
est la pêche [130; 758–b]. Qorabovurlar tuproqli dashtlarda yashaydilar. Ular
qumlik dashtlarni va ishlatilgan yerlarni yoqtirmaydilar. Mana shuning uchun ular
qorabovurlar. Ularning ranglari o'tkir qora [19; 8–b]
Nominatsiya va motivatsiya jarayonida ishtirok etuvchi “nominatsion triada”
– nominatsiya asosi, nominatsiya yo'li va nominatsiya vositalari so'zning ichki
shaklida o'z ifodasini topadi. Masalan, liseron “chirmoviqqa o'xshash o'simlik,
pechakgul” so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini topgan: a)
ifodalanayotgan o'simlikning vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli,")
17
Nominatsiya asosi so'z qayd etadigan nominatsion usullarda o'zining aniq
ifodasini topadi. Leksik tafakkur ko'rsatmalari ba'zan nominatsion usullarning ayrim
bir turlarida namoyon bo'ladi. Masalan: a) predmet – harakatga ko'ra modeli:
Enseingnement c’est une plaсe qui à enseigner les professeurs. Ko'rpalarim
yumshoq bo'lishi uchun paxtalarni savalagichda savaladim. Ovqatim shirin chiqsin
deb, go'shtni qiymalagichda qiymaladim; b) shaxs – harakatga ko'ra modeli:
Danceuse danse bien. Les couturiers couturent beaucoup d’habits. Har bir kasb
zamirida yuksak mashaqqat va e'tibor mujassam. To'quvchi bor mehri bilan to'qiydi,
tikuvchi bor san'ati bilan tikadi, o'qituvchi bolalarni mehr bilan o'qitadi;v) predmet
– rangga ko'ra modeli: Echasse noire – cet élégant échassier vit aujourd’ hui confine
dans une petite région du centre de l’île du Sud, en Nouvelle – Zelande [130; 20–р].
Qizilishton daraxtlarning po'stlog'i ostidan va tanasidan hasharotlar va ularning
qurtlarini terib yeydi. Eski daraxtlar bo'lmagan joyda ular ham uchramaydi. Dum
osti patlari tiniq qizil rangda bo'lgani uchun u qush qizilishton deb atalgan.[128;
48–b]
V) predmet, harakat – vaqtga ko'ra modeli: La fleure belle – de nuit dont les
fleures ne s’ouvrent que la nuit [130; 128–б]. Sentyabrgul o'simligi kuz oylarining
boshida, ya'ni sentyabrda ochilgani uchun shu nomni olgan.Insonlar ongida,
tafakkurida nominatsiya usuli (bevosita yoki bilvosita nominatsiya usuli) ham o'z
aksini topadi: Gobe - mouche c’est un oiseau qui a mangé de la mouche. Pecher –
arbre originaire d’Asie orientale , cultive dans les régions temperées, dont les fruits
est la pêche [130; 758–b]. Qorabovurlar tuproqli dashtlarda yashaydilar. Ular
qumlik dashtlarni va ishlatilgan yerlarni yoqtirmaydilar. Mana shuning uchun ular
qorabovurlar. Ularning ranglari o'tkir qora [19; 8–b]
Nominatsiya va motivatsiya jarayonida ishtirok etuvchi “nominatsion triada”
– nominatsiya asosi, nominatsiya yo'li va nominatsiya vositalari so'zning ichki
shaklida o'z ifodasini topadi. Masalan, liseron “chirmoviqqa o'xshash o'simlik,
pechakgul” so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini topgan: a)
ifodalanayotgan o'simlikning vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli,
![18
nominatsiyani amalga oshirishda quyidagi vositalar mavjud: motivlovchi baza “lis”
so'ziga –eron segmenti qo'shilgan. Dér de lis et du siffixe dimunitif – eron [131; 657–
р]. б) Liseron – leksik motivatsiya. Chirmashib o'sadigan o'simlik.Liseron – plante
vobile, fréquente dans les haies ou elle épanouit ses fleurs a corolle en entonnoire,
souvent blanche [130; 628–р].
Sovunak – (yovvoyi o'simlik) so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini
topgan: a) nominatsiya printsipi – ifodalanayotgan narsaning bajarayotgan
vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli, nominatsiyani amalga oshirishda
qo'llanilgan vositalar: motivlovchi baza “sovun” so'zi va o'simliklar nomini shaklga
soluvchi segment – ak qo'shimchasi, shuningdek, b) so'zning motivatsion
munosabatlari: leksik motivatsiya munosabati – sovunak – sovun kabi
ko'pirtiradigan o'simlik, strukturaviy motivatsiya munosabatlari – barglari ingichka,
ikki yaproqli o'simlik.
So'zlar motivatsion munosabatlarining aktuallashuvi jarayonida turli
nominatsiya printsiplari doimiy ravishda qayd etiladi. Masalan, narsalarning o'ziga
xos belgisiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: o'siml. fr. laitue,
laitéron, carline, queue de-renard, linaire, dentaire; o'zb. zarpechak, gultojixo'roz,
tangao't, suvqovoq, suttikon; vazifasiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish
printsipi:
saponaire,
pulmonaire,
vulneraire,
medicinier.
Qozonyuvgich,
mehrigiyoh; joyga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: sabline, perce-
pierre, perce- neige, perce-muraille. Qumo't, dalachoy, qumtariq, suv qaroqchi, suv
qalampir. Perce-pierre nom d’une herbe qui croit entre les pierres, fur – tour dans
les lieux maritimes, qu’on fait confire au vinaigre pour le manger en falade [92; 14–
р].
So'zlar motivatsion munosabatlarining faollashuvi jarayonida nominatsiya
asosi ko'p marta takrorlanishi natijasida so'zlovchi jamoaning leksik ongidan
mustahkam o'rin oladi. Masalan, gentiane - plante vivace des montagnes, la
gentiane séduit par la couleur bleue de ses délicates fleurs en entonnoir. Connue
pour ses vertus digestives depuis des siècles, la gentiane jaune [132].](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_19.png "18
nominatsiyani amalga oshirishda quyidagi vositalar mavjud: motivlovchi baza “lis”
so'ziga –eron segmenti qo'shilgan. Dér de lis et du siffixe dimunitif – eron [131; 657–
р]. б) Liseron – leksik motivatsiya. Chirmashib o'sadigan o'simlik.Liseron – plante
vobile, fréquente dans les haies ou elle épanouit ses fleurs a corolle en entonnoire,
souvent blanche [130; 628–р].
Sovunak – (yovvoyi o'simlik) so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini
topgan: a) nominatsiya printsipi – ifodalanayotgan narsaning bajarayotgan
vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli, nominatsiyani amalga oshirishda
qo'llanilgan vositalar: motivlovchi baza “sovun” so'zi va o'simliklar nomini shaklga
soluvchi segment – ak qo'shimchasi, shuningdek, b) so'zning motivatsion
munosabatlari: leksik motivatsiya munosabati – sovunak – sovun kabi
ko'pirtiradigan o'simlik, strukturaviy motivatsiya munosabatlari – barglari ingichka,
ikki yaproqli o'simlik.
So'zlar motivatsion munosabatlarining aktuallashuvi jarayonida turli
nominatsiya printsiplari doimiy ravishda qayd etiladi. Masalan, narsalarning o'ziga
xos belgisiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: o'siml. fr. laitue,
laitéron, carline, queue de-renard, linaire, dentaire; o'zb. zarpechak, gultojixo'roz,
tangao't, suvqovoq, suttikon; vazifasiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish
printsipi:
saponaire,
pulmonaire,
vulneraire,
medicinier.
Qozonyuvgich,
mehrigiyoh; joyga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: sabline, perce-
pierre, perce- neige, perce-muraille. Qumo't, dalachoy, qumtariq, suv qaroqchi, suv
qalampir. Perce-pierre nom d’une herbe qui croit entre les pierres, fur – tour dans
les lieux maritimes, qu’on fait confire au vinaigre pour le manger en falade [92; 14–
р].
So'zlar motivatsion munosabatlarining faollashuvi jarayonida nominatsiya
asosi ko'p marta takrorlanishi natijasida so'zlovchi jamoaning leksik ongidan
mustahkam o'rin oladi. Masalan, gentiane - plante vivace des montagnes, la
gentiane séduit par la couleur bleue de ses délicates fleurs en entonnoir. Connue
pour ses vertus digestives depuis des siècles, la gentiane jaune [132].")
18
nominatsiyani amalga oshirishda quyidagi vositalar mavjud: motivlovchi baza “lis”
so'ziga –eron segmenti qo'shilgan. Dér de lis et du siffixe dimunitif – eron [131; 657–
р]. б) Liseron – leksik motivatsiya. Chirmashib o'sadigan o'simlik.Liseron – plante
vobile, fréquente dans les haies ou elle épanouit ses fleurs a corolle en entonnoire,
souvent blanche [130; 628–р].
Sovunak – (yovvoyi o'simlik) so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini
topgan: a) nominatsiya printsipi – ifodalanayotgan narsaning bajarayotgan
vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli, nominatsiyani amalga oshirishda
qo'llanilgan vositalar: motivlovchi baza “sovun” so'zi va o'simliklar nomini shaklga
soluvchi segment – ak qo'shimchasi, shuningdek, b) so'zning motivatsion
munosabatlari: leksik motivatsiya munosabati – sovunak – sovun kabi
ko'pirtiradigan o'simlik, strukturaviy motivatsiya munosabatlari – barglari ingichka,
ikki yaproqli o'simlik.
So'zlar motivatsion munosabatlarining aktuallashuvi jarayonida turli
nominatsiya printsiplari doimiy ravishda qayd etiladi. Masalan, narsalarning o'ziga
xos belgisiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: o'siml. fr. laitue,
laitéron, carline, queue de-renard, linaire, dentaire; o'zb. zarpechak, gultojixo'roz,
tangao't, suvqovoq, suttikon; vazifasiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish
printsipi:
saponaire,
pulmonaire,
vulneraire,
medicinier.
Qozonyuvgich,
mehrigiyoh; joyga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: sabline, perce-
pierre, perce- neige, perce-muraille. Qumo't, dalachoy, qumtariq, suv qaroqchi, suv
qalampir. Perce-pierre nom d’une herbe qui croit entre les pierres, fur – tour dans
les lieux maritimes, qu’on fait confire au vinaigre pour le manger en falade [92; 14–
р].
So'zlar motivatsion munosabatlarining faollashuvi jarayonida nominatsiya
asosi ko'p marta takrorlanishi natijasida so'zlovchi jamoaning leksik ongidan
mustahkam o'rin oladi. Masalan, gentiane - plante vivace des montagnes, la
gentiane séduit par la couleur bleue de ses délicates fleurs en entonnoir. Connue
pour ses vertus digestives depuis des siècles, la gentiane jaune [132].
![19
Tasqara o'lkamizda uchraydigan qushlarning eng yirigi . Tanasining uzunligi
1,5 metrga, qanotlarini yoyganda kengligi 3metrgacha yetadi, og'irligi 6-12 kg,
tasqara hayvonlarning murdasi bilan oziqlanadi, u juda kuchli va badbashara qush
[19; 15–b]. Ko'rib turganimizdek, tasqara qushini nominatsiyalashni amalga
oshirishda qushning badbasharaligi va uning murdalar bilan oziqlanishidan
foydalanilgan. Bu belgilar ayrim hollarda nomda aks etmaydigan leksik shaklga
solinsa (fr. o'siml. paturin, bardanne; tikan, qo'ypechak, sunbul), boshqa hollarda
nomda o'z aksini topadigan leksik shaklga solinadi (boyo'g'li, loyxo'rak)
Matnga va unda aks ettirilgan nominatsiya birliklarining motivatsion
munosabatlariga tayanish nominatsiya usulini til sohiblari nuqtai nazaridan yanada
ob'ektiv aniqlash imkonini beradi. Masalan, quyidagi matnlarda to'g'ridan-to'g'ri
nominatsiya usuli aks etadi: oeillet – plante annuelle, bisannuelle ou vivace, l'oeillet
se décline en 300 espèces aux formes et aux couleurs variées [132]. Oeillet – shakli
ko'z shakliga o'xshagani uchun o'simlik aynan shunday nomlangan. Ammo o'zbek
tilida bu gul chinnigul deb nomlangan.
Otquloq – otning qulog'iga o'xshash katta-katta va uzun bargli ko'p yillik
yovvoyi o'simlik [125;165–b]. Ushbu o'simlikning motivatsion belgisi shakli aynan
otning qulog'iga o'xshash bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qoraboyni uyga
opkelib, ayvonga yotqizdik. Yarasiga bargizub qo'yib, otquloq bosdik [ 125, 165–b].
Ba'zi botqoqlik yoki kislotali muhitga ega bo'lgan tuproqda o'suvchi o'simliklar
kaltsiy tuzlarini «yoqtirmaydi» va ular kaltsefoblar deb ataladi. Torf moxlari,
otquloq, kashtan, choy kabilar kal`tsefob turlar hisoblanadi [36; 19–b].
Ba'zan shevada faollashadigan so'zlarning motivatsion munosabatlari
nominatsiya tizimining turli jihatlariga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, leksik motivatsiya
munosabatlari asl nominatsiya asosini uzoq vaqt mobaynida tasdiqlash, quvvatlash
bilan bir qatorda, uning ko'rinishini o'zgartirishi ham mumkin. Masalan, nozbo'y
(rayhon) so'zida genetik jihatdan asl nominatsiya
gulning asosi tashqi ko'rinishi bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos belgisiga ko'ra
Buxoro,
Samarqand
lahjalarida
leksik
motivatsiya
munosabatlari
bilan](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_20.png "19
Tasqara o'lkamizda uchraydigan qushlarning eng yirigi . Tanasining uzunligi
1,5 metrga, qanotlarini yoyganda kengligi 3metrgacha yetadi, og'irligi 6-12 kg,
tasqara hayvonlarning murdasi bilan oziqlanadi, u juda kuchli va badbashara qush
[19; 15–b]. Ko'rib turganimizdek, tasqara qushini nominatsiyalashni amalga
oshirishda qushning badbasharaligi va uning murdalar bilan oziqlanishidan
foydalanilgan. Bu belgilar ayrim hollarda nomda aks etmaydigan leksik shaklga
solinsa (fr. o'siml. paturin, bardanne; tikan, qo'ypechak, sunbul), boshqa hollarda
nomda o'z aksini topadigan leksik shaklga solinadi (boyo'g'li, loyxo'rak)
Matnga va unda aks ettirilgan nominatsiya birliklarining motivatsion
munosabatlariga tayanish nominatsiya usulini til sohiblari nuqtai nazaridan yanada
ob'ektiv aniqlash imkonini beradi. Masalan, quyidagi matnlarda to'g'ridan-to'g'ri
nominatsiya usuli aks etadi: oeillet – plante annuelle, bisannuelle ou vivace, l'oeillet
se décline en 300 espèces aux formes et aux couleurs variées [132]. Oeillet – shakli
ko'z shakliga o'xshagani uchun o'simlik aynan shunday nomlangan. Ammo o'zbek
tilida bu gul chinnigul deb nomlangan.
Otquloq – otning qulog'iga o'xshash katta-katta va uzun bargli ko'p yillik
yovvoyi o'simlik [125;165–b]. Ushbu o'simlikning motivatsion belgisi shakli aynan
otning qulog'iga o'xshash bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qoraboyni uyga
opkelib, ayvonga yotqizdik. Yarasiga bargizub qo'yib, otquloq bosdik [ 125, 165–b].
Ba'zi botqoqlik yoki kislotali muhitga ega bo'lgan tuproqda o'suvchi o'simliklar
kaltsiy tuzlarini «yoqtirmaydi» va ular kaltsefoblar deb ataladi. Torf moxlari,
otquloq, kashtan, choy kabilar kal`tsefob turlar hisoblanadi [36; 19–b].
Ba'zan shevada faollashadigan so'zlarning motivatsion munosabatlari
nominatsiya tizimining turli jihatlariga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, leksik motivatsiya
munosabatlari asl nominatsiya asosini uzoq vaqt mobaynida tasdiqlash, quvvatlash
bilan bir qatorda, uning ko'rinishini o'zgartirishi ham mumkin. Masalan, nozbo'y
(rayhon) so'zida genetik jihatdan asl nominatsiya
gulning asosi tashqi ko'rinishi bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos belgisiga ko'ra
Buxoro,
Samarqand
lahjalarida
leksik
motivatsiya
munosabatlari
bilan")
19
Tasqara o'lkamizda uchraydigan qushlarning eng yirigi . Tanasining uzunligi
1,5 metrga, qanotlarini yoyganda kengligi 3metrgacha yetadi, og'irligi 6-12 kg,
tasqara hayvonlarning murdasi bilan oziqlanadi, u juda kuchli va badbashara qush
[19; 15–b]. Ko'rib turganimizdek, tasqara qushini nominatsiyalashni amalga
oshirishda qushning badbasharaligi va uning murdalar bilan oziqlanishidan
foydalanilgan. Bu belgilar ayrim hollarda nomda aks etmaydigan leksik shaklga
solinsa (fr. o'siml. paturin, bardanne; tikan, qo'ypechak, sunbul), boshqa hollarda
nomda o'z aksini topadigan leksik shaklga solinadi (boyo'g'li, loyxo'rak)
Matnga va unda aks ettirilgan nominatsiya birliklarining motivatsion
munosabatlariga tayanish nominatsiya usulini til sohiblari nuqtai nazaridan yanada
ob'ektiv aniqlash imkonini beradi. Masalan, quyidagi matnlarda to'g'ridan-to'g'ri
nominatsiya usuli aks etadi: oeillet – plante annuelle, bisannuelle ou vivace, l'oeillet
se décline en 300 espèces aux formes et aux couleurs variées [132]. Oeillet – shakli
ko'z shakliga o'xshagani uchun o'simlik aynan shunday nomlangan. Ammo o'zbek
tilida bu gul chinnigul deb nomlangan.
Otquloq – otning qulog'iga o'xshash katta-katta va uzun bargli ko'p yillik
yovvoyi o'simlik [125;165–b]. Ushbu o'simlikning motivatsion belgisi shakli aynan
otning qulog'iga o'xshash bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qoraboyni uyga
opkelib, ayvonga yotqizdik. Yarasiga bargizub qo'yib, otquloq bosdik [ 125, 165–b].
Ba'zi botqoqlik yoki kislotali muhitga ega bo'lgan tuproqda o'suvchi o'simliklar
kaltsiy tuzlarini «yoqtirmaydi» va ular kaltsefoblar deb ataladi. Torf moxlari,
otquloq, kashtan, choy kabilar kal`tsefob turlar hisoblanadi [36; 19–b].
Ba'zan shevada faollashadigan so'zlarning motivatsion munosabatlari
nominatsiya tizimining turli jihatlariga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, leksik motivatsiya
munosabatlari asl nominatsiya asosini uzoq vaqt mobaynida tasdiqlash, quvvatlash
bilan bir qatorda, uning ko'rinishini o'zgartirishi ham mumkin. Masalan, nozbo'y
(rayhon) so'zida genetik jihatdan asl nominatsiya
gulning asosi tashqi ko'rinishi bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos belgisiga ko'ra
Buxoro,
Samarqand
lahjalarida
leksik
motivatsiya
munosabatlari
bilan
![20
quvvatlanadi: Gulzorda to'rt tup avadon anor, uzumning o'zidan: husayni,
shibirg'oni, behishti, qora janjal, toifi, gullardan: qizil gul, xitoy guli, yapon
safarosi, georgina, gladiolus, nozbo'y va boshqalar bor [112].
Xush islik yashilliklardan bolingu (bodringning bir turi), zanjabil, qizil
qalanfur (qalanful), shibit, rayhon (nozbo'y), bodiyon, rum bodiyoni, zira,
padararo'sak va boshqalar o'sadi [152]. Ayni shu lahjalarda nozbo'y (rayhon) leksik
motivatsiyasi ham aktuallashgan (xushbo'y hid tarqatuvchi gul) bo'lib, u mazkur
so'zda nominatsiya asosi qayta anglab yetilishiga olib keladi: gulning hidiga ko'ra
nominatsiya.
Kungaboqar – “mevasi sariq, to'pgulli, odatda moy olish uchun ekiladigan
yirik bargli o'simlik”. Bu ot asli kuny baqyog' fe'l birikmasining –a(r) sifatdosh
qo'shimchasini olgan shakli bo'lib, bir so'zga birlashgan; bu o'simlik o'z mevasini
quyosh tomonga burib turishiga qarab shunday nomlangan. Nominatsiya
o'simlikning tashqi ko'rinishiga ko'ra ifodalangan, ya'ni shakli quyoshga o'xshagani
uchun shunday nomlangan. Fransuzlarda bu o'simlik tournesol deb nomlanadi.
Matn turli nominatsiya prinsiplarini va hatto turli nominatsiya usullarini
amalga oshirishi mumkin bo'lgan ayni bir motivatsion aloqani aks ettirishi mumkin.
Masalan, yashash joyiga ko'ra nominatsiya sho'rajriq – ko'pincha sho'r yerlarda
o'sadigan, boshoqlilarga mansub ko'p yillik o'simlik. Sho'ra o'simligi ham yashash
joyiga ko'ra nominatsiya belgisini ifodalaydi. Ariqning narigi yonida kakra, supurgi,
sho'ra ... yana allaqanday yovvoyi o'simliklar g'ovlab yotar. [94; 523–b]. Piyozgul
– o'simlik, lolagullilar oilasiga mansub uzun poyali, piyoz ildizli dekorativ o'simlik
va uning karnaysimon yirik gul. Bevosita nominats iya usuli, tashqi ko'rinishga ko'ra
nominatsiyani printsipini ifodalaydi. Atirgul – tanasi tikanli, guli xushbo'y o'simlik
va uning guli [121; 61–b]. O'simlik xushbo'y bo'lib, kosmetologiyada atir olishda
ishlatiladi, o'zidan xushbo'y ifor taratadi; bevosita nominatsiya usulini aks ettiradi.
Tamanno ikki tup atirgul, Erkinoy bitta qirqog'ayni, Turg'un bitta siren bilan
buldenej, boshqalar](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_21.png "20
quvvatlanadi: Gulzorda to'rt tup avadon anor, uzumning o'zidan: husayni,
shibirg'oni, behishti, qora janjal, toifi, gullardan: qizil gul, xitoy guli, yapon
safarosi, georgina, gladiolus, nozbo'y va boshqalar bor [112].
Xush islik yashilliklardan bolingu (bodringning bir turi), zanjabil, qizil
qalanfur (qalanful), shibit, rayhon (nozbo'y), bodiyon, rum bodiyoni, zira,
padararo'sak va boshqalar o'sadi [152]. Ayni shu lahjalarda nozbo'y (rayhon) leksik
motivatsiyasi ham aktuallashgan (xushbo'y hid tarqatuvchi gul) bo'lib, u mazkur
so'zda nominatsiya asosi qayta anglab yetilishiga olib keladi: gulning hidiga ko'ra
nominatsiya.
Kungaboqar – “mevasi sariq, to'pgulli, odatda moy olish uchun ekiladigan
yirik bargli o'simlik”. Bu ot asli kuny baqyog' fe'l birikmasining –a(r) sifatdosh
qo'shimchasini olgan shakli bo'lib, bir so'zga birlashgan; bu o'simlik o'z mevasini
quyosh tomonga burib turishiga qarab shunday nomlangan. Nominatsiya
o'simlikning tashqi ko'rinishiga ko'ra ifodalangan, ya'ni shakli quyoshga o'xshagani
uchun shunday nomlangan. Fransuzlarda bu o'simlik tournesol deb nomlanadi.
Matn turli nominatsiya prinsiplarini va hatto turli nominatsiya usullarini
amalga oshirishi mumkin bo'lgan ayni bir motivatsion aloqani aks ettirishi mumkin.
Masalan, yashash joyiga ko'ra nominatsiya sho'rajriq – ko'pincha sho'r yerlarda
o'sadigan, boshoqlilarga mansub ko'p yillik o'simlik. Sho'ra o'simligi ham yashash
joyiga ko'ra nominatsiya belgisini ifodalaydi. Ariqning narigi yonida kakra, supurgi,
sho'ra ... yana allaqanday yovvoyi o'simliklar g'ovlab yotar. [94; 523–b]. Piyozgul
– o'simlik, lolagullilar oilasiga mansub uzun poyali, piyoz ildizli dekorativ o'simlik
va uning karnaysimon yirik gul. Bevosita nominats iya usuli, tashqi ko'rinishga ko'ra
nominatsiyani printsipini ifodalaydi. Atirgul – tanasi tikanli, guli xushbo'y o'simlik
va uning guli [121; 61–b]. O'simlik xushbo'y bo'lib, kosmetologiyada atir olishda
ishlatiladi, o'zidan xushbo'y ifor taratadi; bevosita nominatsiya usulini aks ettiradi.
Tamanno ikki tup atirgul, Erkinoy bitta qirqog'ayni, Turg'un bitta siren bilan
buldenej, boshqalar")
20
quvvatlanadi: Gulzorda to'rt tup avadon anor, uzumning o'zidan: husayni,
shibirg'oni, behishti, qora janjal, toifi, gullardan: qizil gul, xitoy guli, yapon
safarosi, georgina, gladiolus, nozbo'y va boshqalar bor [112].
Xush islik yashilliklardan bolingu (bodringning bir turi), zanjabil, qizil
qalanfur (qalanful), shibit, rayhon (nozbo'y), bodiyon, rum bodiyoni, zira,
padararo'sak va boshqalar o'sadi [152]. Ayni shu lahjalarda nozbo'y (rayhon) leksik
motivatsiyasi ham aktuallashgan (xushbo'y hid tarqatuvchi gul) bo'lib, u mazkur
so'zda nominatsiya asosi qayta anglab yetilishiga olib keladi: gulning hidiga ko'ra
nominatsiya.
Kungaboqar – “mevasi sariq, to'pgulli, odatda moy olish uchun ekiladigan
yirik bargli o'simlik”. Bu ot asli kuny baqyog' fe'l birikmasining –a(r) sifatdosh
qo'shimchasini olgan shakli bo'lib, bir so'zga birlashgan; bu o'simlik o'z mevasini
quyosh tomonga burib turishiga qarab shunday nomlangan. Nominatsiya
o'simlikning tashqi ko'rinishiga ko'ra ifodalangan, ya'ni shakli quyoshga o'xshagani
uchun shunday nomlangan. Fransuzlarda bu o'simlik tournesol deb nomlanadi.
Matn turli nominatsiya prinsiplarini va hatto turli nominatsiya usullarini
amalga oshirishi mumkin bo'lgan ayni bir motivatsion aloqani aks ettirishi mumkin.
Masalan, yashash joyiga ko'ra nominatsiya sho'rajriq – ko'pincha sho'r yerlarda
o'sadigan, boshoqlilarga mansub ko'p yillik o'simlik. Sho'ra o'simligi ham yashash
joyiga ko'ra nominatsiya belgisini ifodalaydi. Ariqning narigi yonida kakra, supurgi,
sho'ra ... yana allaqanday yovvoyi o'simliklar g'ovlab yotar. [94; 523–b]. Piyozgul
– o'simlik, lolagullilar oilasiga mansub uzun poyali, piyoz ildizli dekorativ o'simlik
va uning karnaysimon yirik gul. Bevosita nominats iya usuli, tashqi ko'rinishga ko'ra
nominatsiyani printsipini ifodalaydi. Atirgul – tanasi tikanli, guli xushbo'y o'simlik
va uning guli [121; 61–b]. O'simlik xushbo'y bo'lib, kosmetologiyada atir olishda
ishlatiladi, o'zidan xushbo'y ifor taratadi; bevosita nominatsiya usulini aks ettiradi.
Tamanno ikki tup atirgul, Erkinoy bitta qirqog'ayni, Turg'un bitta siren bilan
buldenej, boshqalar
![21
shoyigul, qashqargul, qo'qongul, kartoshkagul, husniyusuf ko'chatlari olib kelishdi
[126; 442–b].
Nominatsiya asosi leksik remotivatsiya jarayoni bilan bog'liq bo'lib, ma'lum
motivlovchi belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Masalan,
gultojixuro's tarzida o'zgartirilgan gultojixo'roz so'zida motivlovchi belgi xo'roz toji
ajralib chiqqan, kartishkagul tarzida o'zgartirilgan kartoshkagul so'zida esa mazkur
gulning xossalaridan birini aks ettiruvchi kartoshka motivlovchi belgisi ajralib
chiqqan. Kartoshkagul – ildizida ko'chat qilishda ishlatiladigan kartoshkasimon
qubbachalar hosil bo'ladigan, yer usti qismida yaproqchalari to'p bo'lib o'sadigan gul
ma'nosini anglatadi. Buxoro shevasida “zaldori” tarzida o'zgartirilgan zardoli so'zida
mevaning rangi bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib chiqqan va h.k.
Motivlovchi belgilarning bunday ajralib chiqishi formal o'zgarishlarga yo'liqmagan
remotivatsiyalangan so'zlarda sodir bo'ladi. Masalan, qarg'a so'zida qar-qar degan
ovoz chiqarish bilan motivatsion munosabatlar o'rnatilishi negizida qar-qar
chiqaradigan shovqinni ifodalash bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib
chiqqan (Ahmadali anhorga yaqinlashayotganida, osmonda ini buzilgan arilardek
to'zib uchayotgan qarg'alarga ko'zi tushdi [123; 430–b]), sabline qumli joylarda
o'sadigan o'simlik bo'lib motivlovchi belgi sable – qum
so'zi ajralib chiqqan; shunga o'xshash motivlovchi belgilar ko'p uchraydi.
Kakku qushi doimo ku-ku degan ovoz chiqargan. Bu so'zda motivlovchi belgi ku-ku
so'zidan olingan. Kakku – kattaligi kaptardek keladigan, ustki tarafi kulrang va
oqimtir dog'lar bilan qoplangan qush. Kakkuning ovozini etitish oson. Agar siz ku-
ku ovozini eshitsangiz, kakku qushining uchib kelganini bilasiz [164]. Paquerette –
frantsuzlarning Pasxa bayrami arafasida ochiladigan gul turi, motivlovchi belgi
Pasxa so'zi. Pâquerette – qui n'a jamais effeuillé une pâquerette en répétant la
ritournelle: "je t'aime, un peu, beaucoup...". Cette petite fleur des prés appartient à
la famille des Astéracée [132]. Sur le devant se trouve un petit jardin avec des fleures
et une palissadeverte; non loin de la, sur le bord du fossé, au milieu de l’herbe](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_22.png "21
shoyigul, qashqargul, qo'qongul, kartoshkagul, husniyusuf ko'chatlari olib kelishdi
[126; 442–b].
Nominatsiya asosi leksik remotivatsiya jarayoni bilan bog'liq bo'lib, ma'lum
motivlovchi belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Masalan,
gultojixuro's tarzida o'zgartirilgan gultojixo'roz so'zida motivlovchi belgi xo'roz toji
ajralib chiqqan, kartishkagul tarzida o'zgartirilgan kartoshkagul so'zida esa mazkur
gulning xossalaridan birini aks ettiruvchi kartoshka motivlovchi belgisi ajralib
chiqqan. Kartoshkagul – ildizida ko'chat qilishda ishlatiladigan kartoshkasimon
qubbachalar hosil bo'ladigan, yer usti qismida yaproqchalari to'p bo'lib o'sadigan gul
ma'nosini anglatadi. Buxoro shevasida “zaldori” tarzida o'zgartirilgan zardoli so'zida
mevaning rangi bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib chiqqan va h.k.
Motivlovchi belgilarning bunday ajralib chiqishi formal o'zgarishlarga yo'liqmagan
remotivatsiyalangan so'zlarda sodir bo'ladi. Masalan, qarg'a so'zida qar-qar degan
ovoz chiqarish bilan motivatsion munosabatlar o'rnatilishi negizida qar-qar
chiqaradigan shovqinni ifodalash bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib
chiqqan (Ahmadali anhorga yaqinlashayotganida, osmonda ini buzilgan arilardek
to'zib uchayotgan qarg'alarga ko'zi tushdi [123; 430–b]), sabline qumli joylarda
o'sadigan o'simlik bo'lib motivlovchi belgi sable – qum
so'zi ajralib chiqqan; shunga o'xshash motivlovchi belgilar ko'p uchraydi.
Kakku qushi doimo ku-ku degan ovoz chiqargan. Bu so'zda motivlovchi belgi ku-ku
so'zidan olingan. Kakku – kattaligi kaptardek keladigan, ustki tarafi kulrang va
oqimtir dog'lar bilan qoplangan qush. Kakkuning ovozini etitish oson. Agar siz ku-
ku ovozini eshitsangiz, kakku qushining uchib kelganini bilasiz [164]. Paquerette –
frantsuzlarning Pasxa bayrami arafasida ochiladigan gul turi, motivlovchi belgi
Pasxa so'zi. Pâquerette – qui n'a jamais effeuillé une pâquerette en répétant la
ritournelle: \"je t'aime, un peu, beaucoup...\". Cette petite fleur des prés appartient à
la famille des Astéracée [132]. Sur le devant se trouve un petit jardin avec des fleures
et une palissadeverte; non loin de la, sur le bord du fossé, au milieu de l’herbe")
21
shoyigul, qashqargul, qo'qongul, kartoshkagul, husniyusuf ko'chatlari olib kelishdi
[126; 442–b].
Nominatsiya asosi leksik remotivatsiya jarayoni bilan bog'liq bo'lib, ma'lum
motivlovchi belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Masalan,
gultojixuro's tarzida o'zgartirilgan gultojixo'roz so'zida motivlovchi belgi xo'roz toji
ajralib chiqqan, kartishkagul tarzida o'zgartirilgan kartoshkagul so'zida esa mazkur
gulning xossalaridan birini aks ettiruvchi kartoshka motivlovchi belgisi ajralib
chiqqan. Kartoshkagul – ildizida ko'chat qilishda ishlatiladigan kartoshkasimon
qubbachalar hosil bo'ladigan, yer usti qismida yaproqchalari to'p bo'lib o'sadigan gul
ma'nosini anglatadi. Buxoro shevasida “zaldori” tarzida o'zgartirilgan zardoli so'zida
mevaning rangi bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib chiqqan va h.k.
Motivlovchi belgilarning bunday ajralib chiqishi formal o'zgarishlarga yo'liqmagan
remotivatsiyalangan so'zlarda sodir bo'ladi. Masalan, qarg'a so'zida qar-qar degan
ovoz chiqarish bilan motivatsion munosabatlar o'rnatilishi negizida qar-qar
chiqaradigan shovqinni ifodalash bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib
chiqqan (Ahmadali anhorga yaqinlashayotganida, osmonda ini buzilgan arilardek
to'zib uchayotgan qarg'alarga ko'zi tushdi [123; 430–b]), sabline qumli joylarda
o'sadigan o'simlik bo'lib motivlovchi belgi sable – qum
so'zi ajralib chiqqan; shunga o'xshash motivlovchi belgilar ko'p uchraydi.
Kakku qushi doimo ku-ku degan ovoz chiqargan. Bu so'zda motivlovchi belgi ku-ku
so'zidan olingan. Kakku – kattaligi kaptardek keladigan, ustki tarafi kulrang va
oqimtir dog'lar bilan qoplangan qush. Kakkuning ovozini etitish oson. Agar siz ku-
ku ovozini eshitsangiz, kakku qushining uchib kelganini bilasiz [164]. Paquerette –
frantsuzlarning Pasxa bayrami arafasida ochiladigan gul turi, motivlovchi belgi
Pasxa so'zi. Pâquerette – qui n'a jamais effeuillé une pâquerette en répétant la
ritournelle: "je t'aime, un peu, beaucoup...". Cette petite fleur des prés appartient à
la famille des Astéracée [132]. Sur le devant se trouve un petit jardin avec des fleures
et une palissadeverte; non loin de la, sur le bord du fossé, au milieu de l’herbe
![22
épaisse, fleurissante une petite pâquerette [148]. Zarpechak – boshqa o'simlik
tanasiga chirmashib, ularning hisobiga yashaydigan bargsiz, ingichka
sariq o'simlik. Motivlovchi belgi aynan o'simlikning sariq rangda ekanligini
ifodalaydi.
Nominatsiya jarayonida strukturaviy motivatsion birliklar ishtirok etadi va
ularning formant qismlari aynan bir xil bo'lgan nominativ birliklarda takrorlanib
turadi. Masalan, bleuet, oeillet ces sont des fleures. J’eus la surprise de constater
qu’il se trouvait la… un magnifique bleuet [149]. Bu yerda har xil o'rmonlar:
archazorlar, qarag'ayzorlar, qayrag'ochzorlar bor. Oq terak. Tog' teragi. Ko'k
terak. Bog'ning quyi tomonida bir chiziqda saf tortgan baland, adl teraklar [98;
180b].
Demak, motivatsiya va nominatsiya o'zaro bir-biri bilan chambarchas aloqada
bo'lib, ular bir-birini to'ldirib, boyitib boradi. Frantsuz va o'zbek tillarida
uchraydigan parranda va o'simliklarning nomlanish jarayonida, mazkur leksik
birliklarning ko'p qismida motivatsiya ishtirok etadi. Chunki predmetning,
jonzotlarning, insonlarning nomlanishida qandaydir belgi asosida nom beriladi.
Ko'pgina qushlar va o'simliklarni nomlashda ham belgi, ya'ni motivatsiya turtki
bo'ladi. Motivatsiya mavjud bo'lsagina, predmet va boshqa narsalarga nom qo'yiladi.
II BOB. FRANSUZ VA O'ZBEK TILLARIDA MOTIVLASHUVNING
TURLARI
2.1. Fransuz va o'zbek tillarida so'zning ichki shakli va so'zlar
motivlashuvining tiplari
Til birliklarini tadqiq etishning funksional jihati til haqidagi fanning eng
muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Motivologiyada funktsional jihatdan so'zning
ichki shakli va motivatsion bog'langan so'zlar, motivatsion juftliklar eng muhimdir.
Ichki shakl so'z komponenti hisoblanadi. Binobarin, uning funktsional roli so'zdan
tashqarida tushunilishi mumkin emas.](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_23.png "22
épaisse, fleurissante une petite pâquerette [148]. Zarpechak – boshqa o'simlik
tanasiga chirmashib, ularning hisobiga yashaydigan bargsiz, ingichka
sariq o'simlik. Motivlovchi belgi aynan o'simlikning sariq rangda ekanligini
ifodalaydi.
Nominatsiya jarayonida strukturaviy motivatsion birliklar ishtirok etadi va
ularning formant qismlari aynan bir xil bo'lgan nominativ birliklarda takrorlanib
turadi. Masalan, bleuet, oeillet ces sont des fleures. J’eus la surprise de constater
qu’il se trouvait la… un magnifique bleuet [149]. Bu yerda har xil o'rmonlar:
archazorlar, qarag'ayzorlar, qayrag'ochzorlar bor. Oq terak. Tog' teragi. Ko'k
terak. Bog'ning quyi tomonida bir chiziqda saf tortgan baland, adl teraklar [98;
180b].
Demak, motivatsiya va nominatsiya o'zaro bir-biri bilan chambarchas aloqada
bo'lib, ular bir-birini to'ldirib, boyitib boradi. Frantsuz va o'zbek tillarida
uchraydigan parranda va o'simliklarning nomlanish jarayonida, mazkur leksik
birliklarning ko'p qismida motivatsiya ishtirok etadi. Chunki predmetning,
jonzotlarning, insonlarning nomlanishida qandaydir belgi asosida nom beriladi.
Ko'pgina qushlar va o'simliklarni nomlashda ham belgi, ya'ni motivatsiya turtki
bo'ladi. Motivatsiya mavjud bo'lsagina, predmet va boshqa narsalarga nom qo'yiladi.
II BOB. FRANSUZ VA O'ZBEK TILLARIDA MOTIVLASHUVNING
TURLARI
2.1. Fransuz va o'zbek tillarida so'zning ichki shakli va so'zlar
motivlashuvining tiplari
Til birliklarini tadqiq etishning funksional jihati til haqidagi fanning eng
muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Motivologiyada funktsional jihatdan so'zning
ichki shakli va motivatsion bog'langan so'zlar, motivatsion juftliklar eng muhimdir.
Ichki shakl so'z komponenti hisoblanadi. Binobarin, uning funktsional roli so'zdan
tashqarida tushunilishi mumkin emas.")
22
épaisse, fleurissante une petite pâquerette [148]. Zarpechak – boshqa o'simlik
tanasiga chirmashib, ularning hisobiga yashaydigan bargsiz, ingichka
sariq o'simlik. Motivlovchi belgi aynan o'simlikning sariq rangda ekanligini
ifodalaydi.
Nominatsiya jarayonida strukturaviy motivatsion birliklar ishtirok etadi va
ularning formant qismlari aynan bir xil bo'lgan nominativ birliklarda takrorlanib
turadi. Masalan, bleuet, oeillet ces sont des fleures. J’eus la surprise de constater
qu’il se trouvait la… un magnifique bleuet [149]. Bu yerda har xil o'rmonlar:
archazorlar, qarag'ayzorlar, qayrag'ochzorlar bor. Oq terak. Tog' teragi. Ko'k
terak. Bog'ning quyi tomonida bir chiziqda saf tortgan baland, adl teraklar [98;
180b].
Demak, motivatsiya va nominatsiya o'zaro bir-biri bilan chambarchas aloqada
bo'lib, ular bir-birini to'ldirib, boyitib boradi. Frantsuz va o'zbek tillarida
uchraydigan parranda va o'simliklarning nomlanish jarayonida, mazkur leksik
birliklarning ko'p qismida motivatsiya ishtirok etadi. Chunki predmetning,
jonzotlarning, insonlarning nomlanishida qandaydir belgi asosida nom beriladi.
Ko'pgina qushlar va o'simliklarni nomlashda ham belgi, ya'ni motivatsiya turtki
bo'ladi. Motivatsiya mavjud bo'lsagina, predmet va boshqa narsalarga nom qo'yiladi.
II BOB. FRANSUZ VA O'ZBEK TILLARIDA MOTIVLASHUVNING
TURLARI
2.1. Fransuz va o'zbek tillarida so'zning ichki shakli va so'zlar
motivlashuvining tiplari
Til birliklarini tadqiq etishning funksional jihati til haqidagi fanning eng
muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Motivologiyada funktsional jihatdan so'zning
ichki shakli va motivatsion bog'langan so'zlar, motivatsion juftliklar eng muhimdir.
Ichki shakl so'z komponenti hisoblanadi. Binobarin, uning funktsional roli so'zdan
tashqarida tushunilishi mumkin emas.
![23
So'zning ichki shakli motivologiyada asosiy ilmiy tushunchalardan biri bo'lib,
unga A.Hojiev quyidagicha ta'rif berganlar: “So'zning ichki shakli – so'zning nega
aynan shunday ma'no ifodalashini izohlash imkoniyatini beradigan morfologik
tarkibi. Masalan, qishloq (qishlash tushunchasi bilan aloqador), kungaboqar
(quyoshga boqib turish tushunchasi bilan aloqador)”. [129; 97-b].
Bizning fikrimizcha, so'z ichki shakli – motivatsiya termini bilan chambarchas
bog'liq bo'lib, leksik birliklarning aynan qanday ma'no ifodalanishini izohlovchi
so'zning morfologik tarkibidir. Masalan, moqueur roux (ahmoq, yaramas
tushunchasi bilan aloqador), tournesol (quyoshga boqib turish tushunchasi bilan
aloqador), oie des neiges (qushning xuddi qordek oppoqligiga ishora), qironqora
(yirtqich qushlar turkumining qarchig'aysimonlar oilasiga mansub, burgutdan
kichikroq o'limtikxo'r yirtqich qush tushunchasi bilan aloqador [127; 318–b]),
shunqor (lochinsinmonlar oilasiga mansub kuchli yirtqich qush, juda tez harakat
qiladi, ushbu so'zda harakat tushunchasiga aloqador).
Tilshunos A.A. Potebnyaning e'tirofiga ko'ra, so'zning ichki shaklini butun
leksik birlik bilan emas, balki faqat so'z strukturasining o'zak qismi bilan
nisbatlagan.
Ko'pgina tilshunoslar so'z ichki shakli xususida o'zlarining fikrlarini
bildirganlar. Tilshunos V.V. Vinogradov boshqa olimlarning fikrlarini tahlil qilib,
so'z ichki shakliga quyidagicha ta'rif bergan: “So'z ichki shakli – so'zlar
ma'nolarining motivlanganligi ularning tuzilishini tushunish bilan, til tizimining
leksik elementlari o'rtasidagi semantik munosabatlarni anglashdir” [22; 17–s].
Demak, ko'z ichki shakli motivatsiya tushunchasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
doim bir-birovini to'ldirib boradi.
O.S. Axmanova esa leksik birliklarning ichki shakli haqida fikr yuritib,
“talaffuzning mazkur ma'no bilan yoki stilistik konnotatsiyalar bilan aloqasini
ifodalovchi morfonologik xususiyatidir”, – degan xulosaga keladi [115; 92–s]. So'z
ichki shakli motivatsion ma'no va motivatsion shakl bilan chambarchas bog'liqligini
inobatga olib, motivlashgan so'z va motivlashgan belgini ifodalaydigan tushuncha](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_24.png "23
So'zning ichki shakli motivologiyada asosiy ilmiy tushunchalardan biri bo'lib,
unga A.Hojiev quyidagicha ta'rif berganlar: “So'zning ichki shakli – so'zning nega
aynan shunday ma'no ifodalashini izohlash imkoniyatini beradigan morfologik
tarkibi. Masalan, qishloq (qishlash tushunchasi bilan aloqador), kungaboqar
(quyoshga boqib turish tushunchasi bilan aloqador)”. [129; 97-b].
Bizning fikrimizcha, so'z ichki shakli – motivatsiya termini bilan chambarchas
bog'liq bo'lib, leksik birliklarning aynan qanday ma'no ifodalanishini izohlovchi
so'zning morfologik tarkibidir. Masalan, moqueur roux (ahmoq, yaramas
tushunchasi bilan aloqador), tournesol (quyoshga boqib turish tushunchasi bilan
aloqador), oie des neiges (qushning xuddi qordek oppoqligiga ishora), qironqora
(yirtqich qushlar turkumining qarchig'aysimonlar oilasiga mansub, burgutdan
kichikroq o'limtikxo'r yirtqich qush tushunchasi bilan aloqador [127; 318–b]),
shunqor (lochinsinmonlar oilasiga mansub kuchli yirtqich qush, juda tez harakat
qiladi, ushbu so'zda harakat tushunchasiga aloqador).
Tilshunos A.A. Potebnyaning e'tirofiga ko'ra, so'zning ichki shaklini butun
leksik birlik bilan emas, balki faqat so'z strukturasining o'zak qismi bilan
nisbatlagan.
Ko'pgina tilshunoslar so'z ichki shakli xususida o'zlarining fikrlarini
bildirganlar. Tilshunos V.V. Vinogradov boshqa olimlarning fikrlarini tahlil qilib,
so'z ichki shakliga quyidagicha ta'rif bergan: “So'z ichki shakli – so'zlar
ma'nolarining motivlanganligi ularning tuzilishini tushunish bilan, til tizimining
leksik elementlari o'rtasidagi semantik munosabatlarni anglashdir” [22; 17–s].
Demak, ko'z ichki shakli motivatsiya tushunchasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
doim bir-birovini to'ldirib boradi.
O.S. Axmanova esa leksik birliklarning ichki shakli haqida fikr yuritib,
“talaffuzning mazkur ma'no bilan yoki stilistik konnotatsiyalar bilan aloqasini
ifodalovchi morfonologik xususiyatidir”, – degan xulosaga keladi [115; 92–s]. So'z
ichki shakli motivatsion ma'no va motivatsion shakl bilan chambarchas bog'liqligini
inobatga olib, motivlashgan so'z va motivlashgan belgini ifodalaydigan tushuncha")
23
So'zning ichki shakli motivologiyada asosiy ilmiy tushunchalardan biri bo'lib,
unga A.Hojiev quyidagicha ta'rif berganlar: “So'zning ichki shakli – so'zning nega
aynan shunday ma'no ifodalashini izohlash imkoniyatini beradigan morfologik
tarkibi. Masalan, qishloq (qishlash tushunchasi bilan aloqador), kungaboqar
(quyoshga boqib turish tushunchasi bilan aloqador)”. [129; 97-b].
Bizning fikrimizcha, so'z ichki shakli – motivatsiya termini bilan chambarchas
bog'liq bo'lib, leksik birliklarning aynan qanday ma'no ifodalanishini izohlovchi
so'zning morfologik tarkibidir. Masalan, moqueur roux (ahmoq, yaramas
tushunchasi bilan aloqador), tournesol (quyoshga boqib turish tushunchasi bilan
aloqador), oie des neiges (qushning xuddi qordek oppoqligiga ishora), qironqora
(yirtqich qushlar turkumining qarchig'aysimonlar oilasiga mansub, burgutdan
kichikroq o'limtikxo'r yirtqich qush tushunchasi bilan aloqador [127; 318–b]),
shunqor (lochinsinmonlar oilasiga mansub kuchli yirtqich qush, juda tez harakat
qiladi, ushbu so'zda harakat tushunchasiga aloqador).
Tilshunos A.A. Potebnyaning e'tirofiga ko'ra, so'zning ichki shaklini butun
leksik birlik bilan emas, balki faqat so'z strukturasining o'zak qismi bilan
nisbatlagan.
Ko'pgina tilshunoslar so'z ichki shakli xususida o'zlarining fikrlarini
bildirganlar. Tilshunos V.V. Vinogradov boshqa olimlarning fikrlarini tahlil qilib,
so'z ichki shakliga quyidagicha ta'rif bergan: “So'z ichki shakli – so'zlar
ma'nolarining motivlanganligi ularning tuzilishini tushunish bilan, til tizimining
leksik elementlari o'rtasidagi semantik munosabatlarni anglashdir” [22; 17–s].
Demak, ko'z ichki shakli motivatsiya tushunchasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
doim bir-birovini to'ldirib boradi.
O.S. Axmanova esa leksik birliklarning ichki shakli haqida fikr yuritib,
“talaffuzning mazkur ma'no bilan yoki stilistik konnotatsiyalar bilan aloqasini
ifodalovchi morfonologik xususiyatidir”, – degan xulosaga keladi [115; 92–s]. So'z
ichki shakli motivatsion ma'no va motivatsion shakl bilan chambarchas bog'liqligini
inobatga olib, motivlashgan so'z va motivlashgan belgini ifodalaydigan tushuncha
![24
ekanligini e'tirof etgan holda so'z ichki shakli so'zning leksik va strukturaviy
motivlanganligini ifodalashini nazarda tutib, tilshunos A.I. Fedorov “so'z ichki
shaklini hosil qiluvchi so'z ma'nosining hosila so'zdagi predmetni nomlashda asos
sifatida olingan belgi haqida tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi elementi
sifatida tavsiflash mumkin”, – degan fikrni bildiradi [79; 8–b]. So'z ichki shaklining
mazkur talqini, nazarimizda to'g'riga o'xshab ko'rinadi. Darhaqiqat, rouge-queue –
qushning nomi bo'lib, mazkur leksik birlikning ichki shakliga qarab qushning dumi
qizil bo'lgani uchun shu nomni olgani haqida tasavvurga ega bo'lamiz, oiseau-lyre –
ushbu motivlashgan so'zning ichki shakliga ko'ra, qushning dumi lira musiqa
asbobiga o'xshaganligi ma'lum bo'ladi, bahoroy so'zining ichki shakliga qarab
mazkur gul erta bahorda unib chiqishidan, tustovuq so'zining ichki shakliga qarab –
bu qushning patlari turli ranglarda tovlanishidan darak topamiz, karnaygul so'zining
ichki shakli esa mazkur gulning shakli karnayga o'xshaganligiga ishora qiladi,
kokildor chittak so'zining ichki shakliga qarab – bu qushning boshida kokili
borligidan darak beradi, tentakqush so'zining ichki shakli bu qushlar kunduzi uxlab,
tunda ovga chiqishadi, ularning xatti-harakatlari ham qo'polroq bo'lganiga ishora
qiladi. So'zning ichki shaklida inson tafakkurining assotsiativligi, u dunyoni obrazlar
yordamida idrok etishi o'z ifodasini topadi: Campanule – bu o'simlik qo'ng'iroqgul
bo'lib, tanasiga tegib ketsangiz mayin qo'ng'iroq ovozi eshitiladi, shakli ham
qo'ng'iroqchaga o'xshaydi; carline – bu o'simlik tikanakgul hisoblanib, tanasi mayda
tikan bilan qoplangan. Сhardon – haut sur tige, commun dans les fossés et les lieux
incultes utilisée autrefois dans l’industrie textile et appelée aux couramment
chardon a foulon [130; 196–р]. Nayburun so'zining ichki shakli esa mazkur
qushning qanotlari uzun va o'tkir, oyoqlari esa kalta, barmoqlari orasida suzg'ich
pardalari bo'ladi, tumshug'idagi burun teshiklarining kalta naychalar ichiga
o'rnashganligini ifoda etadi.
Fransuz tilida so'zning bir qator kategorial ma'nolari – yig'ma ma'no (le
garden, amitie ), mavhumlik ma'nosi (fidelement, amour, sodiqlik, sevgi), belgining
kategorial ma'nosi (d’arbre fruitier, mevali daraxt), harakatning kategorial ma'nosi](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_25.png "24
ekanligini e'tirof etgan holda so'z ichki shakli so'zning leksik va strukturaviy
motivlanganligini ifodalashini nazarda tutib, tilshunos A.I. Fedorov “so'z ichki
shaklini hosil qiluvchi so'z ma'nosining hosila so'zdagi predmetni nomlashda asos
sifatida olingan belgi haqida tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi elementi
sifatida tavsiflash mumkin”, – degan fikrni bildiradi [79; 8–b]. So'z ichki shaklining
mazkur talqini, nazarimizda to'g'riga o'xshab ko'rinadi. Darhaqiqat, rouge-queue –
qushning nomi bo'lib, mazkur leksik birlikning ichki shakliga qarab qushning dumi
qizil bo'lgani uchun shu nomni olgani haqida tasavvurga ega bo'lamiz, oiseau-lyre –
ushbu motivlashgan so'zning ichki shakliga ko'ra, qushning dumi lira musiqa
asbobiga o'xshaganligi ma'lum bo'ladi, bahoroy so'zining ichki shakliga qarab
mazkur gul erta bahorda unib chiqishidan, tustovuq so'zining ichki shakliga qarab –
bu qushning patlari turli ranglarda tovlanishidan darak topamiz, karnaygul so'zining
ichki shakli esa mazkur gulning shakli karnayga o'xshaganligiga ishora qiladi,
kokildor chittak so'zining ichki shakliga qarab – bu qushning boshida kokili
borligidan darak beradi, tentakqush so'zining ichki shakli bu qushlar kunduzi uxlab,
tunda ovga chiqishadi, ularning xatti-harakatlari ham qo'polroq bo'lganiga ishora
qiladi. So'zning ichki shaklida inson tafakkurining assotsiativligi, u dunyoni obrazlar
yordamida idrok etishi o'z ifodasini topadi: Campanule – bu o'simlik qo'ng'iroqgul
bo'lib, tanasiga tegib ketsangiz mayin qo'ng'iroq ovozi eshitiladi, shakli ham
qo'ng'iroqchaga o'xshaydi; carline – bu o'simlik tikanakgul hisoblanib, tanasi mayda
tikan bilan qoplangan. Сhardon – haut sur tige, commun dans les fossés et les lieux
incultes utilisée autrefois dans l’industrie textile et appelée aux couramment
chardon a foulon [130; 196–р]. Nayburun so'zining ichki shakli esa mazkur
qushning qanotlari uzun va o'tkir, oyoqlari esa kalta, barmoqlari orasida suzg'ich
pardalari bo'ladi, tumshug'idagi burun teshiklarining kalta naychalar ichiga
o'rnashganligini ifoda etadi.
Fransuz tilida so'zning bir qator kategorial ma'nolari – yig'ma ma'no (le
garden, amitie ), mavhumlik ma'nosi (fidelement, amour, sodiqlik, sevgi), belgining
kategorial ma'nosi (d’arbre fruitier, mevali daraxt), harakatning kategorial ma'nosi")
24
ekanligini e'tirof etgan holda so'z ichki shakli so'zning leksik va strukturaviy
motivlanganligini ifodalashini nazarda tutib, tilshunos A.I. Fedorov “so'z ichki
shaklini hosil qiluvchi so'z ma'nosining hosila so'zdagi predmetni nomlashda asos
sifatida olingan belgi haqida tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi elementi
sifatida tavsiflash mumkin”, – degan fikrni bildiradi [79; 8–b]. So'z ichki shaklining
mazkur talqini, nazarimizda to'g'riga o'xshab ko'rinadi. Darhaqiqat, rouge-queue –
qushning nomi bo'lib, mazkur leksik birlikning ichki shakliga qarab qushning dumi
qizil bo'lgani uchun shu nomni olgani haqida tasavvurga ega bo'lamiz, oiseau-lyre –
ushbu motivlashgan so'zning ichki shakliga ko'ra, qushning dumi lira musiqa
asbobiga o'xshaganligi ma'lum bo'ladi, bahoroy so'zining ichki shakliga qarab
mazkur gul erta bahorda unib chiqishidan, tustovuq so'zining ichki shakliga qarab –
bu qushning patlari turli ranglarda tovlanishidan darak topamiz, karnaygul so'zining
ichki shakli esa mazkur gulning shakli karnayga o'xshaganligiga ishora qiladi,
kokildor chittak so'zining ichki shakliga qarab – bu qushning boshida kokili
borligidan darak beradi, tentakqush so'zining ichki shakli bu qushlar kunduzi uxlab,
tunda ovga chiqishadi, ularning xatti-harakatlari ham qo'polroq bo'lganiga ishora
qiladi. So'zning ichki shaklida inson tafakkurining assotsiativligi, u dunyoni obrazlar
yordamida idrok etishi o'z ifodasini topadi: Campanule – bu o'simlik qo'ng'iroqgul
bo'lib, tanasiga tegib ketsangiz mayin qo'ng'iroq ovozi eshitiladi, shakli ham
qo'ng'iroqchaga o'xshaydi; carline – bu o'simlik tikanakgul hisoblanib, tanasi mayda
tikan bilan qoplangan. Сhardon – haut sur tige, commun dans les fossés et les lieux
incultes utilisée autrefois dans l’industrie textile et appelée aux couramment
chardon a foulon [130; 196–р]. Nayburun so'zining ichki shakli esa mazkur
qushning qanotlari uzun va o'tkir, oyoqlari esa kalta, barmoqlari orasida suzg'ich
pardalari bo'ladi, tumshug'idagi burun teshiklarining kalta naychalar ichiga
o'rnashganligini ifoda etadi.
Fransuz tilida so'zning bir qator kategorial ma'nolari – yig'ma ma'no (le
garden, amitie ), mavhumlik ma'nosi (fidelement, amour, sodiqlik, sevgi), belgining
kategorial ma'nosi (d’arbre fruitier, mevali daraxt), harakatning kategorial ma'nosi
![25
(criailler, siffler, grogner, baqirmoq, urushmoq) mavjud bo'lib, bular so'zning ichki
shakli tilning grammatik tizimi bilan aloqani namoyon etadi.
Motivologiyada so'zning ichki shakli motivatsion shakl va motivatsion
ma'noga bo'linadi. Bu haqda tilshunos O.I. Blinova “motivatsion shakl – bu so'z
tovushli qobig'ining so'zning motivlanganligi bilan belgilangan ma'noli segmentlari;
motivatsion ma'no – so'z motivlangan shaklining ma'nosi yoki ma'nosining
sintezidir”, deya ta'rif beradi[12; 56–s].
Motivatsion shakl bir segmentli, fr. tilida (lis – liliya), (archa); ikki segmentli
fr. tilida (brun- elle – malla rang gulli o'simlik), (baliq/chi, majnun/tol); uch
segmentli fr. tilida (belle–de-nuit – tunda ochiladigan gul) (loy/xo'r/ak), bo'lishi
mumkin va h.k.
Motivatsion ma'no ham motivatsion shakl singari, motivlangan so'zning
o'ziga xos jihatini tashkil etadi.
Motivlangan so'z motivlanmagan so'zga qaraganda murakkabroq semantik
tuzilishga ega bo'ladi. Masalan, oiseau-mouche- tumshug'ining uzunligi 6 sm bo'lib,
ko'proq gul nektarlari bilan va chivinlar bilan oziqlanadigan qush. Qushning
nomlanishida aynan uning chivinlarni yeyishi asos bo'lgan.
So'z ichki shaklining variantliligi muammosi ko'pgina tilshunoslarning ilmiy
ishlarida o'z aksini topgan, ularda variantlilik deganda “so'zning motivlashuv shakli
va motivlashuv mazmuni hisobiga polimotivatsiya oqibatida ichki shakl turi
o'zgarishi” tushuniladi. Tilda uchraydigan leksik birliklarning motivatsion ma'no va
motivlashuv shakli ham bir variantli ifoda qilingan bo'lsa, so'z ichki shakli variantsiz
hisoblanadi. Variantsiz ichki shaklga ega o'zbek tilidagi qushlar va o'simliklar
nomlaridan misollar keltiramiz: Kokildor chittak – motivatsion ma'no: boshining
tepasida kokili bor qush; qizil bo'yinli bulbul – motivatsion ma'no: bo'ynining osti
qizil rangli qush; nayburun – motivatsion ma'no: tumshug'idagi burun teshiklari
kalta naychalar ichiga o'rnashgan qush; qoravoy – motivatsion ma'no: patining rangi
qora qush; ilonxo'r burgut – motivatsion ma'no: zaharli ilonlar bilan oziqlanadigan
burgut; bigiz tumshuq –motivatsion ma'no: tumshug'ining shakli bigiz shakliga](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_26.png "25
(criailler, siffler, grogner, baqirmoq, urushmoq) mavjud bo'lib, bular so'zning ichki
shakli tilning grammatik tizimi bilan aloqani namoyon etadi.
Motivologiyada so'zning ichki shakli motivatsion shakl va motivatsion
ma'noga bo'linadi. Bu haqda tilshunos O.I. Blinova “motivatsion shakl – bu so'z
tovushli qobig'ining so'zning motivlanganligi bilan belgilangan ma'noli segmentlari;
motivatsion ma'no – so'z motivlangan shaklining ma'nosi yoki ma'nosining
sintezidir”, deya ta'rif beradi[12; 56–s].
Motivatsion shakl bir segmentli, fr. tilida (lis – liliya), (archa); ikki segmentli
fr. tilida (brun- elle – malla rang gulli o'simlik), (baliq/chi, majnun/tol); uch
segmentli fr. tilida (belle–de-nuit – tunda ochiladigan gul) (loy/xo'r/ak), bo'lishi
mumkin va h.k.
Motivatsion ma'no ham motivatsion shakl singari, motivlangan so'zning
o'ziga xos jihatini tashkil etadi.
Motivlangan so'z motivlanmagan so'zga qaraganda murakkabroq semantik
tuzilishga ega bo'ladi. Masalan, oiseau-mouche- tumshug'ining uzunligi 6 sm bo'lib,
ko'proq gul nektarlari bilan va chivinlar bilan oziqlanadigan qush. Qushning
nomlanishida aynan uning chivinlarni yeyishi asos bo'lgan.
So'z ichki shaklining variantliligi muammosi ko'pgina tilshunoslarning ilmiy
ishlarida o'z aksini topgan, ularda variantlilik deganda “so'zning motivlashuv shakli
va motivlashuv mazmuni hisobiga polimotivatsiya oqibatida ichki shakl turi
o'zgarishi” tushuniladi. Tilda uchraydigan leksik birliklarning motivatsion ma'no va
motivlashuv shakli ham bir variantli ifoda qilingan bo'lsa, so'z ichki shakli variantsiz
hisoblanadi. Variantsiz ichki shaklga ega o'zbek tilidagi qushlar va o'simliklar
nomlaridan misollar keltiramiz: Kokildor chittak – motivatsion ma'no: boshining
tepasida kokili bor qush; qizil bo'yinli bulbul – motivatsion ma'no: bo'ynining osti
qizil rangli qush; nayburun – motivatsion ma'no: tumshug'idagi burun teshiklari
kalta naychalar ichiga o'rnashgan qush; qoravoy – motivatsion ma'no: patining rangi
qora qush; ilonxo'r burgut – motivatsion ma'no: zaharli ilonlar bilan oziqlanadigan
burgut; bigiz tumshuq –motivatsion ma'no: tumshug'ining shakli bigiz shakliga")
25
(criailler, siffler, grogner, baqirmoq, urushmoq) mavjud bo'lib, bular so'zning ichki
shakli tilning grammatik tizimi bilan aloqani namoyon etadi.
Motivologiyada so'zning ichki shakli motivatsion shakl va motivatsion
ma'noga bo'linadi. Bu haqda tilshunos O.I. Blinova “motivatsion shakl – bu so'z
tovushli qobig'ining so'zning motivlanganligi bilan belgilangan ma'noli segmentlari;
motivatsion ma'no – so'z motivlangan shaklining ma'nosi yoki ma'nosining
sintezidir”, deya ta'rif beradi[12; 56–s].
Motivatsion shakl bir segmentli, fr. tilida (lis – liliya), (archa); ikki segmentli
fr. tilida (brun- elle – malla rang gulli o'simlik), (baliq/chi, majnun/tol); uch
segmentli fr. tilida (belle–de-nuit – tunda ochiladigan gul) (loy/xo'r/ak), bo'lishi
mumkin va h.k.
Motivatsion ma'no ham motivatsion shakl singari, motivlangan so'zning
o'ziga xos jihatini tashkil etadi.
Motivlangan so'z motivlanmagan so'zga qaraganda murakkabroq semantik
tuzilishga ega bo'ladi. Masalan, oiseau-mouche- tumshug'ining uzunligi 6 sm bo'lib,
ko'proq gul nektarlari bilan va chivinlar bilan oziqlanadigan qush. Qushning
nomlanishida aynan uning chivinlarni yeyishi asos bo'lgan.
So'z ichki shaklining variantliligi muammosi ko'pgina tilshunoslarning ilmiy
ishlarida o'z aksini topgan, ularda variantlilik deganda “so'zning motivlashuv shakli
va motivlashuv mazmuni hisobiga polimotivatsiya oqibatida ichki shakl turi
o'zgarishi” tushuniladi. Tilda uchraydigan leksik birliklarning motivatsion ma'no va
motivlashuv shakli ham bir variantli ifoda qilingan bo'lsa, so'z ichki shakli variantsiz
hisoblanadi. Variantsiz ichki shaklga ega o'zbek tilidagi qushlar va o'simliklar
nomlaridan misollar keltiramiz: Kokildor chittak – motivatsion ma'no: boshining
tepasida kokili bor qush; qizil bo'yinli bulbul – motivatsion ma'no: bo'ynining osti
qizil rangli qush; nayburun – motivatsion ma'no: tumshug'idagi burun teshiklari
kalta naychalar ichiga o'rnashgan qush; qoravoy – motivatsion ma'no: patining rangi
qora qush; ilonxo'r burgut – motivatsion ma'no: zaharli ilonlar bilan oziqlanadigan
burgut; bigiz tumshuq –motivatsion ma'no: tumshug'ining shakli bigiz shakliga
26
o'xshash bo'lib, o'tkir uchli qush hisoblanadi; otquloq – motivatsion ma'no: bargining
shakli otning qulog'iga o'xshagan o'simlik; sutqon – motivatsion ma'no: sutga
o'xshash zaharli shirasi bor o'simlik; tugmachagul – motivatsion ma'no: mayda
tugmachadek oq gulli o'simlik, yovvoyi gulxayri va uning mayda guli; soyabongul
– motivatsion ma'no: shakli soyabonga o'xshash to'pgulli o'simlik.
Fransuz tilida variantsiz ichki shaklga ega nomlar o'zbek tiliga qaraganda
ancha kengroq, chunki fransuz tilida uchraydigan leksik birliklarning aksariyat
qismi bir variantli motivatsion ma'noga ega: belle-de-nuit – motivatsion ma'no:
kechqurun ochiladigan gul, courvite – motivatsion ma'no: tez chopuvchi qush,
fauvette – motivatsion ma'no: och sariq rangli patli qush; chasseton – motivatsion
ma'no: yaxshi ov qiluvchi qush.
Quyidagi leksik birliklar so'z ichki shaklining variantli tipiga mos keladi:
grande+-eclaire – motivatsion ma'no: 1) chaqmoq kabi ravshan sariq rangli gullik
o'simlik; grande-katta, eclair-chaqmoq; motivatsion ma'no: 2) chaqmoq shakliga
o'xshagan o'simlik; ficaire – motivatsion ma'no: 1) so'galsifat go'shtli o'simtali
o'simlik; fic – so'gal, o'simta; motivatsion ma'no: 2) sharbatidan so'galni yo'qotishda
foydalanadigan o'simlik; qo'ng'iroqgul – motivatsion ma'no: 1) shakli qo'ng'iroqqa
o'xshagan o'simlik; motivatsion ma'no: 2) qo'ng'iroqning ovoziga o'xshagan ovoz
chiqaradigan o'simlik; qalampir o't – motivatsion ma'no: 1) qalampirdek achchiq
o'simlik. 2) shakli qalampirga o'xshagan o'simlik: 3) rangi qalampirga o'xshash.
So'z ichki shaklining keyingi tipi metaforik ichki shakl bo'lib, o'zida ifoda
qilinuvchi voqelikning uning boshqa predmetlar bilan birlashgan aloqasida asosiy
belgisining ma'lum xususiyati bilan, hodisa va jarayon bilan timsoliy talqin qilish
natijasini mujassam qiladi, shuningdek u so'zning bu kabi kategorial xususiyati
timsoliylik kabi ifodalash vositasi bo'lib hisoblanadi. Masalan, soude (“soda”),
ferule (“chizg'ich”), massette (“shaqildoq”), cardinal (“kardinal”), veuve (“beva”),
echasse (“yog'och”), o'zb: iblis, yilqichi, tasqara; o'siml. o'zb tegmanozik, oygul,
o'qotar.
27
So'z ichki shaklining leksikallashuvi deganda so'z ichki shaklining idiomatik
xususiyat kasb etishini tushunish lozim. Fransuz tilida ham leksikallashuv
jarayoniga bir qancha misollar keltirishimiz mumkin: Martinet – qush bo'lib
hisoblanadi, ammo bu qush nima uchun bunday nomlangani haligacha noma'lum.
Yoki bo'lmasam, fransuzlarda mercurial o'simligi mavjud, morfema – mercure
hisoblanadi, ya'ni Merkuriy sayyorasi, lekin bu o'simlik nima sababdan aynan
bunday nomlangani noma'lum.
2.2. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashgan so'zlar tasnifi va turlari
Motivatsiya nazariyasining asosiy tushunchalarini hisobga olgan holda, turli
mezonlar yoki asoslarga tayanib, motivlashgan so'zlarning quyidagi tasnifini
keltiramiz. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashgan so'zlar bo'yicha olib borilgan
tadqiqotlar so'zlarning motivlanish tarkibiga ko'ra nisbiy motivlangan va mutlaq
motivlangan so'zlarga bo'lib o'rganish imkoniyatini
beradi.
1. Nisbiy motivlanganlik lisoniy maqomga ega bo'ladi va tilda so'zlashuvchilar
tomonidan leksik birliklarning motivlashuv munosabatlarini anglash orqali
belgilanadi. Motivlashganlikning bunday turi bilan bevosita ifodalangan tarzda real
![28
voqelik hodisalari tufayli yuzaga keladi, shuningdek, tilning boshqa so'zlari
mazmuni orqaligina ravshan bo'ladi. Qiyoslanuvchi tillar leksik tizimlarida aksariyat
so'zlar motivlashganlikning bunday turi bo'lib ta'riflanadi: fr. parr. locust/elle
(locuste-chigirtka), bec/asse (bec – tumchuq) bécasse oiseau échassier migrateur
aux pattes courtes, bec long, mince et flexible [130; 116 б], spatule (spatule –bel,
kurakcha), ўсим. bleu/et (bleu – havorang), corbeille-d’argent (“kumush xalta” va
boshqalar), o'zb. parr: meshkobqush, go'ngqarg'a, sassiqpopishak, o'siml: semizo't,
chirmoviq, bangidevona, kartoshkagul, karnaygul. So'zning nisbiy motivlanganligi
leksik birliklarning munosabati yoki o'zaro nisbati yordamida aniqlanadi. Nisbiy
motivlanganlik tipi so'zlarning leksik-semantik variantlarini tavsiflaydi: Freux –
“mijg'ov, qildan qiyiq qidiradigan inson”, Oiseau –cloche “hamma narsadan
xabardor inson”. Aigle – “hamma narsaga humkron bo'ladigan, savlatli inson
haqida, colibri – “serg'ayrat, harakatchan inson haqida”, eshak – “o'jar, qaysar,
beso'naqay inson haqida”, eshak – “uy hayvoni”, qizilishton – “chaqimchi inson”,
qizilishton – “qush”, boyo'g'li – “gavdasi tik, ko'zlari katta-katta inson”, boyo'g'li
– “yapaloqqushlar oilasiga mansub qush”, ayiq – “gavdasi beso'naqay, yurishlari
qo'pol odamga nisbatan qo'llanadi”[123; 56–b], ayiq – “o'rmonda yashovchi
hayvon”, qo'ng'iroqgul – “sochlari jingalak, qo'ng'iroqdek shaklga ega chiroyli
qizlar”,
qo'ng'iroqgul – “qo'ng'iroq shaklini eslatuvchi o'simlik”.
Les colibris sont le symbole de la paix de l’amour et du bonheur, considérés
comme sagrés a cause du leur incroyable énergie. L’aigle est le symbole de
nombreux organisme et nation. Symbole de puissance et majest, il a également
représenté de nombreux empires [151]. Ko'zbo'yamachi tulki bo'ladi, xalq ichida
kulgi bo'ladi [96].
2.
Mutlaq motivlanganlik
hayvonlar va
qushlar
ovozlari hamda
qichqiriqlarining inson tomonidan idrok etilishi natijasi: g'a-g'a-g'a – g'ozlar ovozi,
qiy-qiy-qiy – xo'roz qichqirig'i, miyov-miyov – mushukning miyovlashi, vov-vov –
itning vovullashi; shovqinlarning inson tomonidan idrok etilishi natijasida turli](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_29.png "28
voqelik hodisalari tufayli yuzaga keladi, shuningdek, tilning boshqa so'zlari
mazmuni orqaligina ravshan bo'ladi. Qiyoslanuvchi tillar leksik tizimlarida aksariyat
so'zlar motivlashganlikning bunday turi bo'lib ta'riflanadi: fr. parr. locust/elle
(locuste-chigirtka), bec/asse (bec – tumchuq) bécasse oiseau échassier migrateur
aux pattes courtes, bec long, mince et flexible [130; 116 б], spatule (spatule –bel,
kurakcha), ўсим. bleu/et (bleu – havorang), corbeille-d’argent (“kumush xalta” va
boshqalar), o'zb. parr: meshkobqush, go'ngqarg'a, sassiqpopishak, o'siml: semizo't,
chirmoviq, bangidevona, kartoshkagul, karnaygul. So'zning nisbiy motivlanganligi
leksik birliklarning munosabati yoki o'zaro nisbati yordamida aniqlanadi. Nisbiy
motivlanganlik tipi so'zlarning leksik-semantik variantlarini tavsiflaydi: Freux –
“mijg'ov, qildan qiyiq qidiradigan inson”, Oiseau –cloche “hamma narsadan
xabardor inson”. Aigle – “hamma narsaga humkron bo'ladigan, savlatli inson
haqida, colibri – “serg'ayrat, harakatchan inson haqida”, eshak – “o'jar, qaysar,
beso'naqay inson haqida”, eshak – “uy hayvoni”, qizilishton – “chaqimchi inson”,
qizilishton – “qush”, boyo'g'li – “gavdasi tik, ko'zlari katta-katta inson”, boyo'g'li
– “yapaloqqushlar oilasiga mansub qush”, ayiq – “gavdasi beso'naqay, yurishlari
qo'pol odamga nisbatan qo'llanadi”[123; 56–b], ayiq – “o'rmonda yashovchi
hayvon”, qo'ng'iroqgul – “sochlari jingalak, qo'ng'iroqdek shaklga ega chiroyli
qizlar”,
qo'ng'iroqgul – “qo'ng'iroq shaklini eslatuvchi o'simlik”.
Les colibris sont le symbole de la paix de l’amour et du bonheur, considérés
comme sagrés a cause du leur incroyable énergie. L’aigle est le symbole de
nombreux organisme et nation. Symbole de puissance et majest, il a également
représenté de nombreux empires [151]. Ko'zbo'yamachi tulki bo'ladi, xalq ichida
kulgi bo'ladi [96].
2.
Mutlaq motivlanganlik
hayvonlar va
qushlar
ovozlari hamda
qichqiriqlarining inson tomonidan idrok etilishi natijasi: g'a-g'a-g'a – g'ozlar ovozi,
qiy-qiy-qiy – xo'roz qichqirig'i, miyov-miyov – mushukning miyovlashi, vov-vov –
itning vovullashi; shovqinlarning inson tomonidan idrok etilishi natijasida turli")
28
voqelik hodisalari tufayli yuzaga keladi, shuningdek, tilning boshqa so'zlari
mazmuni orqaligina ravshan bo'ladi. Qiyoslanuvchi tillar leksik tizimlarida aksariyat
so'zlar motivlashganlikning bunday turi bo'lib ta'riflanadi: fr. parr. locust/elle
(locuste-chigirtka), bec/asse (bec – tumchuq) bécasse oiseau échassier migrateur
aux pattes courtes, bec long, mince et flexible [130; 116 б], spatule (spatule –bel,
kurakcha), ўсим. bleu/et (bleu – havorang), corbeille-d’argent (“kumush xalta” va
boshqalar), o'zb. parr: meshkobqush, go'ngqarg'a, sassiqpopishak, o'siml: semizo't,
chirmoviq, bangidevona, kartoshkagul, karnaygul. So'zning nisbiy motivlanganligi
leksik birliklarning munosabati yoki o'zaro nisbati yordamida aniqlanadi. Nisbiy
motivlanganlik tipi so'zlarning leksik-semantik variantlarini tavsiflaydi: Freux –
“mijg'ov, qildan qiyiq qidiradigan inson”, Oiseau –cloche “hamma narsadan
xabardor inson”. Aigle – “hamma narsaga humkron bo'ladigan, savlatli inson
haqida, colibri – “serg'ayrat, harakatchan inson haqida”, eshak – “o'jar, qaysar,
beso'naqay inson haqida”, eshak – “uy hayvoni”, qizilishton – “chaqimchi inson”,
qizilishton – “qush”, boyo'g'li – “gavdasi tik, ko'zlari katta-katta inson”, boyo'g'li
– “yapaloqqushlar oilasiga mansub qush”, ayiq – “gavdasi beso'naqay, yurishlari
qo'pol odamga nisbatan qo'llanadi”[123; 56–b], ayiq – “o'rmonda yashovchi
hayvon”, qo'ng'iroqgul – “sochlari jingalak, qo'ng'iroqdek shaklga ega chiroyli
qizlar”,
qo'ng'iroqgul – “qo'ng'iroq shaklini eslatuvchi o'simlik”.
Les colibris sont le symbole de la paix de l’amour et du bonheur, considérés
comme sagrés a cause du leur incroyable énergie. L’aigle est le symbole de
nombreux organisme et nation. Symbole de puissance et majest, il a également
représenté de nombreux empires [151]. Ko'zbo'yamachi tulki bo'ladi, xalq ichida
kulgi bo'ladi [96].
2.
Mutlaq motivlanganlik
hayvonlar va
qushlar
ovozlari hamda
qichqiriqlarining inson tomonidan idrok etilishi natijasi: g'a-g'a-g'a – g'ozlar ovozi,
qiy-qiy-qiy – xo'roz qichqirig'i, miyov-miyov – mushukning miyovlashi, vov-vov –
itning vovullashi; shovqinlarning inson tomonidan idrok etilishi natijasida turli
![29
ovozlarga taqlid qilish natijasida sodir bo'ladi: bax, bux, bom-bom, taraq-turuq va
h.k. Fransuz tilida ham so'zning mutlaq motivlanganlik turi ko'p uchraydi: canard
(o’rdak) – cancaner, caqueter, nasiller (qaqillamoq, g’aq–g’aq qilmoq); grenouiller
(baqa) – coasser (vaqillamoq); grue (turna) – claqueter, craquer, glapir, glatir,
trumpeter (qurqurlamoq, qichqirmoq); hirondelle (qaldirg’och) – gazouiller, trisser
(chug’urlamoq, vijirlamoq). Grue groupe echassier don’t une espece, gris cendré
traverse la France pour hiverner en Afrique [130; 520–р], g'oz – g'ag'illamoq,
chug'urchuq – chug'urlamoq va boshqalar.
Motivlash vositasiga qarab motivlanganlikning quyidagi tiplari farqlanadi:
mutlaq motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan fonetik yoki tovushli
motivlanganlik: kakku, dudu, qarg'a; frantsuz tilida quyidagi so'zlar misol bo'la
oladi: coucou, lulu, pitpit nisbiy motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan
morfologik tip: fr. tilida: brunelle, bleuet, linaire, dentеlaire (o’simlik); roitelet, bec-
en- ciseaux (qush); shakarak, bug'doyiq, randak, po'fanak (o’simlik); балиқчи,
зоғча (qush); va semantik tip: fr tilida: compagnon, coucou, bugle, massette
(o’simlik) moqueur, barbu, fregat, locustelle (qush); iblis, dehqonqush,
toychoqqush,temirtumshuq, musicha (qush); mehrigiyoh, qoncho'p, itog'iz,
zangpoya (o'simlik). Morfo-semantik motivlanganlik: fr. tilida: belle-de-nuit,
langue-de-serpant,
oeil-de-vache,
dent-de-lion
(o’simlik)
petit-duc(qush);
tugmachagul, momiqmeva, minggul, shirinmiya, quyonquloq, quyonsuyak,
qorabaroq, gulband (o'simlik); boltayutar, meshkobqush, nayzatumshuq, sariq tojli
turna, nayburun (qush).
So'zning motivlanganligi darajasiga qarab to'liq va qisman motivlanganlik
farqlanadi. Ham leksik, ham strukturaviy motivlanganlik bilan tavsiflanadigan
so'zlar to'liq motivlanganlik turini ifoda etadi (verd/ier, roitel/et, tourne-pierre,
rousserolle – qushlar nomi) (gul/be/or, loy/xo'r/ak, gul/toj/i/xo'roz). So'zning leksik-
semantik variantlarida motivlanganlik to'liq hisoblanadi, chunki ularning
ifodalanishi hamda mazmuni to'liq motivlangan bo'ladi. Qisman motivlanganlikni
aks ettiruvchi leksik birliklar yoki leksik, yoxud strukturaviy motivlanganlikni](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_30.png "29
ovozlarga taqlid qilish natijasida sodir bo'ladi: bax, bux, bom-bom, taraq-turuq va
h.k. Fransuz tilida ham so'zning mutlaq motivlanganlik turi ko'p uchraydi: canard
(o’rdak) – cancaner, caqueter, nasiller (qaqillamoq, g’aq–g’aq qilmoq); grenouiller
(baqa) – coasser (vaqillamoq); grue (turna) – claqueter, craquer, glapir, glatir,
trumpeter (qurqurlamoq, qichqirmoq); hirondelle (qaldirg’och) – gazouiller, trisser
(chug’urlamoq, vijirlamoq). Grue groupe echassier don’t une espece, gris cendré
traverse la France pour hiverner en Afrique [130; 520–р], g'oz – g'ag'illamoq,
chug'urchuq – chug'urlamoq va boshqalar.
Motivlash vositasiga qarab motivlanganlikning quyidagi tiplari farqlanadi:
mutlaq motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan fonetik yoki tovushli
motivlanganlik: kakku, dudu, qarg'a; frantsuz tilida quyidagi so'zlar misol bo'la
oladi: coucou, lulu, pitpit nisbiy motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan
morfologik tip: fr. tilida: brunelle, bleuet, linaire, dentеlaire (o’simlik); roitelet, bec-
en- ciseaux (qush); shakarak, bug'doyiq, randak, po'fanak (o’simlik); балиқчи,
зоғча (qush); va semantik tip: fr tilida: compagnon, coucou, bugle, massette
(o’simlik) moqueur, barbu, fregat, locustelle (qush); iblis, dehqonqush,
toychoqqush,temirtumshuq, musicha (qush); mehrigiyoh, qoncho'p, itog'iz,
zangpoya (o'simlik). Morfo-semantik motivlanganlik: fr. tilida: belle-de-nuit,
langue-de-serpant,
oeil-de-vache,
dent-de-lion
(o’simlik)
petit-duc(qush);
tugmachagul, momiqmeva, minggul, shirinmiya, quyonquloq, quyonsuyak,
qorabaroq, gulband (o'simlik); boltayutar, meshkobqush, nayzatumshuq, sariq tojli
turna, nayburun (qush).
So'zning motivlanganligi darajasiga qarab to'liq va qisman motivlanganlik
farqlanadi. Ham leksik, ham strukturaviy motivlanganlik bilan tavsiflanadigan
so'zlar to'liq motivlanganlik turini ifoda etadi (verd/ier, roitel/et, tourne-pierre,
rousserolle – qushlar nomi) (gul/be/or, loy/xo'r/ak, gul/toj/i/xo'roz). So'zning leksik-
semantik variantlarida motivlanganlik to'liq hisoblanadi, chunki ularning
ifodalanishi hamda mazmuni to'liq motivlangan bo'ladi. Qisman motivlanganlikni
aks ettiruvchi leksik birliklar yoki leksik, yoxud strukturaviy motivlanganlikni")
29
ovozlarga taqlid qilish natijasida sodir bo'ladi: bax, bux, bom-bom, taraq-turuq va
h.k. Fransuz tilida ham so'zning mutlaq motivlanganlik turi ko'p uchraydi: canard
(o’rdak) – cancaner, caqueter, nasiller (qaqillamoq, g’aq–g’aq qilmoq); grenouiller
(baqa) – coasser (vaqillamoq); grue (turna) – claqueter, craquer, glapir, glatir,
trumpeter (qurqurlamoq, qichqirmoq); hirondelle (qaldirg’och) – gazouiller, trisser
(chug’urlamoq, vijirlamoq). Grue groupe echassier don’t une espece, gris cendré
traverse la France pour hiverner en Afrique [130; 520–р], g'oz – g'ag'illamoq,
chug'urchuq – chug'urlamoq va boshqalar.
Motivlash vositasiga qarab motivlanganlikning quyidagi tiplari farqlanadi:
mutlaq motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan fonetik yoki tovushli
motivlanganlik: kakku, dudu, qarg'a; frantsuz tilida quyidagi so'zlar misol bo'la
oladi: coucou, lulu, pitpit nisbiy motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan
morfologik tip: fr. tilida: brunelle, bleuet, linaire, dentеlaire (o’simlik); roitelet, bec-
en- ciseaux (qush); shakarak, bug'doyiq, randak, po'fanak (o’simlik); балиқчи,
зоғча (qush); va semantik tip: fr tilida: compagnon, coucou, bugle, massette
(o’simlik) moqueur, barbu, fregat, locustelle (qush); iblis, dehqonqush,
toychoqqush,temirtumshuq, musicha (qush); mehrigiyoh, qoncho'p, itog'iz,
zangpoya (o'simlik). Morfo-semantik motivlanganlik: fr. tilida: belle-de-nuit,
langue-de-serpant,
oeil-de-vache,
dent-de-lion
(o’simlik)
petit-duc(qush);
tugmachagul, momiqmeva, minggul, shirinmiya, quyonquloq, quyonsuyak,
qorabaroq, gulband (o'simlik); boltayutar, meshkobqush, nayzatumshuq, sariq tojli
turna, nayburun (qush).
So'zning motivlanganligi darajasiga qarab to'liq va qisman motivlanganlik
farqlanadi. Ham leksik, ham strukturaviy motivlanganlik bilan tavsiflanadigan
so'zlar to'liq motivlanganlik turini ifoda etadi (verd/ier, roitel/et, tourne-pierre,
rousserolle – qushlar nomi) (gul/be/or, loy/xo'r/ak, gul/toj/i/xo'roz). So'zning leksik-
semantik variantlarida motivlanganlik to'liq hisoblanadi, chunki ularning
ifodalanishi hamda mazmuni to'liq motivlangan bo'ladi. Qisman motivlanganlikni
aks ettiruvchi leksik birliklar yoki leksik, yoxud strukturaviy motivlanganlikni
![30
ifodalaydi (coucou, lulu, dudu –qushlar nomi) (archazor, qayinzor, maysazor,
guldor, tukdor, xoldor, paxtakor, ziroatkor). Le coucou sur son arbre, reprit:
Coucou, coucou coucou [109 ;14–р].
So'zning motivlanganligi uni boshqa so'zlar bilan nisbatlash orqali aniqlanadi.
Binobarin, leksik birliklarning, ya'ni so'zlarning motivlanganligini aniqlash
imkonini beruvchi munosabatlar motivatsion munosabatlar deb ataladi.
Tilshunos O.I.Blinovaning motivatsiya tiplari tasnifiga asoslangan holda,
hamda fransuz va o'zbek tillaridan to'plangan til materiallari asosida motivatsiyaning
to'rtta guruhini ajratish mumkin:
1) leksik va strukturaviy motivatsiya;
2) monomotivatsiya va polimotivatsiya;
3) bir yo'nalishli va ko'p yo'nalishli motivatsiya;
4) matnli motivatsiya.
1. Leksik va strukturaviy motivatsiya. Leksik motivatsiya motivatsion leksik
birliklarni nomlashda asosiy belgini ifodalaydi, ya'ni o'simlik va qushlar nomlarini
ifodalashda asosiy motivlovchi belgini aks ettiradi. Masalan, tisserin – to'quvchi
qush nomini olgan, chunki mazkur qush o'z uyasini juda chiroyli qilib quradi, ini
xuddi to'qilganga o'xshaydi. baliqchi – baliq bilan oziqlanuvchi qush bo'lib, leksik
motivlanganlik baliq so'zida ifoda etilgan. Ko'katfurush motivlashgan so'zi leksik
hamda strukturaviy motivlanganlik turiga oid bo'lib, strukturaviy motivlanganlik –
furush segmentida kasb etgan. – furush tojik tilida so'z yasovchisi bo'lib, narsani
sotuvchi, savdo qiluvchi ma'nolariga ega. Choynak so'zi ham leksik, ham
strukturaviy motivlanganlik belgisiga ega. Leksik motivlanganlik choy segmentida
ifodalangan bo'lib, bu ifodalanuvchining motivlovchi belgisi – sig'imning ichidagi
narsani tushunish imkonini beradi; strukturaviy motivlanganlik – nak segmentida
ifodalangan bo'lib, u ifodalanuvchining tasniflovchi belgisi – predmet, sig'imni
anglab yetish imkonini beradi.
2. Monomotivatsiya va polimotivatsiya leksik yoki strukturaviy motivatsiya
munosabatlarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi motivlovchi birliklar soniga](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_31.png "30
ifodalaydi (coucou, lulu, dudu –qushlar nomi) (archazor, qayinzor, maysazor,
guldor, tukdor, xoldor, paxtakor, ziroatkor). Le coucou sur son arbre, reprit:
Coucou, coucou coucou [109 ;14–р].
So'zning motivlanganligi uni boshqa so'zlar bilan nisbatlash orqali aniqlanadi.
Binobarin, leksik birliklarning, ya'ni so'zlarning motivlanganligini aniqlash
imkonini beruvchi munosabatlar motivatsion munosabatlar deb ataladi.
Tilshunos O.I.Blinovaning motivatsiya tiplari tasnifiga asoslangan holda,
hamda fransuz va o'zbek tillaridan to'plangan til materiallari asosida motivatsiyaning
to'rtta guruhini ajratish mumkin:
1) leksik va strukturaviy motivatsiya;
2) monomotivatsiya va polimotivatsiya;
3) bir yo'nalishli va ko'p yo'nalishli motivatsiya;
4) matnli motivatsiya.
1. Leksik va strukturaviy motivatsiya. Leksik motivatsiya motivatsion leksik
birliklarni nomlashda asosiy belgini ifodalaydi, ya'ni o'simlik va qushlar nomlarini
ifodalashda asosiy motivlovchi belgini aks ettiradi. Masalan, tisserin – to'quvchi
qush nomini olgan, chunki mazkur qush o'z uyasini juda chiroyli qilib quradi, ini
xuddi to'qilganga o'xshaydi. baliqchi – baliq bilan oziqlanuvchi qush bo'lib, leksik
motivlanganlik baliq so'zida ifoda etilgan. Ko'katfurush motivlashgan so'zi leksik
hamda strukturaviy motivlanganlik turiga oid bo'lib, strukturaviy motivlanganlik –
furush segmentida kasb etgan. – furush tojik tilida so'z yasovchisi bo'lib, narsani
sotuvchi, savdo qiluvchi ma'nolariga ega. Choynak so'zi ham leksik, ham
strukturaviy motivlanganlik belgisiga ega. Leksik motivlanganlik choy segmentida
ifodalangan bo'lib, bu ifodalanuvchining motivlovchi belgisi – sig'imning ichidagi
narsani tushunish imkonini beradi; strukturaviy motivlanganlik – nak segmentida
ifodalangan bo'lib, u ifodalanuvchining tasniflovchi belgisi – predmet, sig'imni
anglab yetish imkonini beradi.
2. Monomotivatsiya va polimotivatsiya leksik yoki strukturaviy motivatsiya
munosabatlarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi motivlovchi birliklar soniga")
30
ifodalaydi (coucou, lulu, dudu –qushlar nomi) (archazor, qayinzor, maysazor,
guldor, tukdor, xoldor, paxtakor, ziroatkor). Le coucou sur son arbre, reprit:
Coucou, coucou coucou [109 ;14–р].
So'zning motivlanganligi uni boshqa so'zlar bilan nisbatlash orqali aniqlanadi.
Binobarin, leksik birliklarning, ya'ni so'zlarning motivlanganligini aniqlash
imkonini beruvchi munosabatlar motivatsion munosabatlar deb ataladi.
Tilshunos O.I.Blinovaning motivatsiya tiplari tasnifiga asoslangan holda,
hamda fransuz va o'zbek tillaridan to'plangan til materiallari asosida motivatsiyaning
to'rtta guruhini ajratish mumkin:
1) leksik va strukturaviy motivatsiya;
2) monomotivatsiya va polimotivatsiya;
3) bir yo'nalishli va ko'p yo'nalishli motivatsiya;
4) matnli motivatsiya.
1. Leksik va strukturaviy motivatsiya. Leksik motivatsiya motivatsion leksik
birliklarni nomlashda asosiy belgini ifodalaydi, ya'ni o'simlik va qushlar nomlarini
ifodalashda asosiy motivlovchi belgini aks ettiradi. Masalan, tisserin – to'quvchi
qush nomini olgan, chunki mazkur qush o'z uyasini juda chiroyli qilib quradi, ini
xuddi to'qilganga o'xshaydi. baliqchi – baliq bilan oziqlanuvchi qush bo'lib, leksik
motivlanganlik baliq so'zida ifoda etilgan. Ko'katfurush motivlashgan so'zi leksik
hamda strukturaviy motivlanganlik turiga oid bo'lib, strukturaviy motivlanganlik –
furush segmentida kasb etgan. – furush tojik tilida so'z yasovchisi bo'lib, narsani
sotuvchi, savdo qiluvchi ma'nolariga ega. Choynak so'zi ham leksik, ham
strukturaviy motivlanganlik belgisiga ega. Leksik motivlanganlik choy segmentida
ifodalangan bo'lib, bu ifodalanuvchining motivlovchi belgisi – sig'imning ichidagi
narsani tushunish imkonini beradi; strukturaviy motivlanganlik – nak segmentida
ifodalangan bo'lib, u ifodalanuvchining tasniflovchi belgisi – predmet, sig'imni
anglab yetish imkonini beradi.
2. Monomotivatsiya va polimotivatsiya leksik yoki strukturaviy motivatsiya
munosabatlarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi motivlovchi birliklar soniga
![31
ko'ra ajratiladi. Monomotivatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz: fr. tilida
caille – lait (sutcho'p poya va yaprog'idan sutga o'xshagan shira chiqadi), paquerette
( aynan pasxa bayramida ochiladigan gul), patte-de-loup (bo'rigul, loyxo'rak,
jiblajibon, kungaboqar, tuyatovon). Jiblajibon – chumchuqsimonlar turkumiga
mansub, uzun dumli kichkina qush.
Polimotivatsiyada leksik yoki strukturaviy motivlovchi birliklarning
faqatgina bittasi ishtirok etishi mumkin. Masalan, frantsuz tilida quyidagi misollarni
keltirishimiz mumkin: muget (marvaridgul), ortie (gazanda), alouette (to'rgay),
heron (qo'ton); o'zbek tilida polimativatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz:
sachratqi, sho'ra, qichitqi, qizqush, qorabuzov va boshqalar. Мuguet plantes des
sous-bois de l’hémisphere nord tempéré a petit fleurs blanches d’une odeur et
agréables, qui fleurit en mai [130; 469–р]. Sachratqi havorang gulli ko'p yillik
begona o't (xalq tabobatida foydalaniladi). Quyosh shu'lasi yalt etib tegishi bilan,
sachratqi o'z tojbarglarini yozadi, havoni bulut qoplasa, gullarini yumib oladi [125;
499–b].
Alouette, gentile alouette
Alouette, je te plumerai [140].
3. Bir yo'nalishli motivatsiya, odatda leksik motivatsiya munosabatlarini
tavsiflaydi: fr. tilida: oeil (ko'z) oeillet (ko'z shakliga o'xshaydigan o'simlik), dent
(tish) dentaire (tishni tozalashda ishlatadigan o'simlik) sho'r sho'ra (sho'r
yerlarda o'sadigan o'simlik); turli yo'nalishli motivatsiya strukturaviy motivatsiya
munosabatlariga xos: tourne-pierre colvert, baliqchi dengizchi, olma anor.
Ayni bir so'zning majoziy bog'lanishni aks ettiruvchi leksik-semantik variantlarida
motivatsiya har doim bir yo'nalishli bo'ladi: ortie – “o'simlik” ortie – “yomon,
bir-biroviga xusumati bor insonlar haqida”, to'nka – “daraxt o'zagi” to'nka –
“aqli past, axmoq odam haqida”, itburun – (hidi o'tkir qizil, sariq mevali o'simlik)
itburun – (iskovich inson haqida), abricot – “meva”, abricot shu mevadan
tayyorlangan mahsulot, chinor – “daraxt” chinor – “chinordan yasalgan
buyumlar”, gilos – “daraxt” gilos – “shu mevadan tayyorlangan konserva](/media/image/fransuz-va-ozbek-tillarida-motivatsiya-va-uning-turlari113page_32.png "31
ko'ra ajratiladi. Monomotivatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz: fr. tilida
caille – lait (sutcho'p poya va yaprog'idan sutga o'xshagan shira chiqadi), paquerette
( aynan pasxa bayramida ochiladigan gul), patte-de-loup (bo'rigul, loyxo'rak,
jiblajibon, kungaboqar, tuyatovon). Jiblajibon – chumchuqsimonlar turkumiga
mansub, uzun dumli kichkina qush.
Polimotivatsiyada leksik yoki strukturaviy motivlovchi birliklarning
faqatgina bittasi ishtirok etishi mumkin. Masalan, frantsuz tilida quyidagi misollarni
keltirishimiz mumkin: muget (marvaridgul), ortie (gazanda), alouette (to'rgay),
heron (qo'ton); o'zbek tilida polimativatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz:
sachratqi, sho'ra, qichitqi, qizqush, qorabuzov va boshqalar. Мuguet plantes des
sous-bois de l’hémisphere nord tempéré a petit fleurs blanches d’une odeur et
agréables, qui fleurit en mai [130; 469–р]. Sachratqi havorang gulli ko'p yillik
begona o't (xalq tabobatida foydalaniladi). Quyosh shu'lasi yalt etib tegishi bilan,
sachratqi o'z tojbarglarini yozadi, havoni bulut qoplasa, gullarini yumib oladi [125;
499–b].
Alouette, gentile alouette
Alouette, je te plumerai [140].
3. Bir yo'nalishli motivatsiya, odatda leksik motivatsiya munosabatlarini
tavsiflaydi: fr. tilida: oeil (ko'z) oeillet (ko'z shakliga o'xshaydigan o'simlik), dent
(tish) dentaire (tishni tozalashda ishlatadigan o'simlik) sho'r sho'ra (sho'r
yerlarda o'sadigan o'simlik); turli yo'nalishli motivatsiya strukturaviy motivatsiya
munosabatlariga xos: tourne-pierre colvert, baliqchi dengizchi, olma anor.
Ayni bir so'zning majoziy bog'lanishni aks ettiruvchi leksik-semantik variantlarida
motivatsiya har doim bir yo'nalishli bo'ladi: ortie – “o'simlik” ortie – “yomon,
bir-biroviga xusumati bor insonlar haqida”, to'nka – “daraxt o'zagi” to'nka –
“aqli past, axmoq odam haqida”, itburun – (hidi o'tkir qizil, sariq mevali o'simlik)
itburun – (iskovich inson haqida), abricot – “meva”, abricot shu mevadan
tayyorlangan mahsulot, chinor – “daraxt” chinor – “chinordan yasalgan
buyumlar”, gilos – “daraxt” gilos – “shu mevadan tayyorlangan konserva")
31
ko'ra ajratiladi. Monomotivatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz: fr. tilida
caille – lait (sutcho'p poya va yaprog'idan sutga o'xshagan shira chiqadi), paquerette
( aynan pasxa bayramida ochiladigan gul), patte-de-loup (bo'rigul, loyxo'rak,
jiblajibon, kungaboqar, tuyatovon). Jiblajibon – chumchuqsimonlar turkumiga
mansub, uzun dumli kichkina qush.
Polimotivatsiyada leksik yoki strukturaviy motivlovchi birliklarning
faqatgina bittasi ishtirok etishi mumkin. Masalan, frantsuz tilida quyidagi misollarni
keltirishimiz mumkin: muget (marvaridgul), ortie (gazanda), alouette (to'rgay),
heron (qo'ton); o'zbek tilida polimativatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz:
sachratqi, sho'ra, qichitqi, qizqush, qorabuzov va boshqalar. Мuguet plantes des
sous-bois de l’hémisphere nord tempéré a petit fleurs blanches d’une odeur et
agréables, qui fleurit en mai [130; 469–р]. Sachratqi havorang gulli ko'p yillik
begona o't (xalq tabobatida foydalaniladi). Quyosh shu'lasi yalt etib tegishi bilan,
sachratqi o'z tojbarglarini yozadi, havoni bulut qoplasa, gullarini yumib oladi [125;
499–b].
Alouette, gentile alouette
Alouette, je te plumerai [140].
3. Bir yo'nalishli motivatsiya, odatda leksik motivatsiya munosabatlarini
tavsiflaydi: fr. tilida: oeil (ko'z) oeillet (ko'z shakliga o'xshaydigan o'simlik), dent
(tish) dentaire (tishni tozalashda ishlatadigan o'simlik) sho'r sho'ra (sho'r
yerlarda o'sadigan o'simlik); turli yo'nalishli motivatsiya strukturaviy motivatsiya
munosabatlariga xos: tourne-pierre colvert, baliqchi dengizchi, olma anor.
Ayni bir so'zning majoziy bog'lanishni aks ettiruvchi leksik-semantik variantlarida
motivatsiya har doim bir yo'nalishli bo'ladi: ortie – “o'simlik” ortie – “yomon,
bir-biroviga xusumati bor insonlar haqida”, to'nka – “daraxt o'zagi” to'nka –
“aqli past, axmoq odam haqida”, itburun – (hidi o'tkir qizil, sariq mevali o'simlik)
itburun – (iskovich inson haqida), abricot – “meva”, abricot shu mevadan
tayyorlangan mahsulot, chinor – “daraxt” chinor – “chinordan yasalgan
buyumlar”, gilos – “daraxt” gilos – “shu mevadan tayyorlangan konserva
