Frazemali matnlar tahlili (Slayd)

Yuklangan vaqt

2023-04-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

59,5 KB


Mavzu: Frazemali matnlar tahlili  Reja:  1. Frazeologizmlarning tilshunoslikda o‘rganilishi  2. Frazeologizmlarning turlari  3. Badiiy matnda frazemalar Mavzu: Frazemali matnlar tahlili  Reja:  1. Frazeologizmlarning tilshunoslikda o‘rganilishi  2. Frazeologizmlarning turlari  3. Badiiy matnda frazemalar  Frazeologizm – qadimgi grek tilidan olingan bo’lib, frasis – ibora, logos – tushuncha, ta’limot demakdir. Frazeologizmni tilning leksik-semantik va sintaktik sathlaridan farq qiluvchi alohida sathga xos birlik deyish frazeologik normani ham adabiy tilning boshqa normalari qatorida hisobga olishni talab qiladi. Shuning uchun ham izohli lug’atlarda frazeologizmlarni ham qayd etish butun dunyo tilshunosligida tan olingan amaliyotdir. Frazeologizmlarning o’rganilish tarixi haqida gapirilganda, “fraezologiya” atamasi “fraza” so’zidan olingan bo’lsa-da, turkiyshunoslikda dastlab bu atama turli ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qilgan.  Frazeologizm – qadimgi grek tilidan olingan bo’lib, frasis – ibora, logos – tushuncha, ta’limot demakdir. Frazeologizmni tilning leksik-semantik va sintaktik sathlaridan farq qiluvchi alohida sathga xos birlik deyish frazeologik normani ham adabiy tilning boshqa normalari qatorida hisobga olishni talab qiladi. Shuning uchun ham izohli lug’atlarda frazeologizmlarni ham qayd etish butun dunyo tilshunosligida tan olingan amaliyotdir. Frazeologizmlarning o’rganilish tarixi haqida gapirilganda, “fraezologiya” atamasi “fraza” so’zidan olingan bo’lsa-da, turkiyshunoslikda dastlab bu atama turli ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qilgan.  XIX asrda yashagan turkiyshunos Mirza Kozimbek (1802-1870) o’sha davr an’analaridan kelib chiqib, rus tilida yozilgan boshqa tasviriy grammatikalarda bo’lgani singari o’z asarida “fraza” so’zini jumla, gap ma’nosida qo’llagan. Ozarbayjon tilshunoslari B.Cho’ponzoda va F.Og’azoda “Turk tili grammatikasi” asarida til bo’limlari haqida fikr yuritib, “Semasiologiya”, “Stilistika” atamalari bilan birga “Idiomatizm” atamasini ham ishlatgan.  XIX asrda yashagan turkiyshunos Mirza Kozimbek (1802-1870) o’sha davr an’analaridan kelib chiqib, rus tilida yozilgan boshqa tasviriy grammatikalarda bo’lgani singari o’z asarida “fraza” so’zini jumla, gap ma’nosida qo’llagan. Ozarbayjon tilshunoslari B.Cho’ponzoda va F.Og’azoda “Turk tili grammatikasi” asarida til bo’limlari haqida fikr yuritib, “Semasiologiya”, “Stilistika” atamalari bilan birga “Idiomatizm” atamasini ham ishlatgan.  Turkiy frazeologiyaning boshlovchilari turkiyshunos olimlar S.K.Kenesboyev va Sh.Rahmatullayevlar hisoblanishadi. Ularning o’tgan asrning 40-yillarining ikkinchi yarmi va 50- yillarida yuzaaga kelgan tadqiqotlari turkiy tillar frazeologiyasining shakllanishi va taraqqiyotida katta rol o’ynaydi. Shundan keyingi 30-40 yil mobaynida turkiy tillardagi frazemalarni o’rganish bo’yicha muhim yutuqlar qo’lga kiritildi. Bu davrda S.N.Muratovning “Turkiy tillarda turg’un so’z birikmalari”, Sh.Rahmatullayevning “O’zbek frazeologiyasining ayrim masalalari”(1966) kabi ishlari yaratildi.  Turkiy frazeologiyaning boshlovchilari turkiyshunos olimlar S.K.Kenesboyev va Sh.Rahmatullayevlar hisoblanishadi. Ularning o’tgan asrning 40-yillarining ikkinchi yarmi va 50- yillarida yuzaaga kelgan tadqiqotlari turkiy tillar frazeologiyasining shakllanishi va taraqqiyotida katta rol o’ynaydi. Shundan keyingi 30-40 yil mobaynida turkiy tillardagi frazemalarni o’rganish bo’yicha muhim yutuqlar qo’lga kiritildi. Bu davrda S.N.Muratovning “Turkiy tillarda turg’un so’z birikmalari”, Sh.Rahmatullayevning “O’zbek frazeologiyasining ayrim masalalari”(1966) kabi ishlari yaratildi.  Akademik S.K.Kenesboyevning fikricha, frazeologiya doirasiga keng ma’noda barcha turg’un birikmalar(maqollar, matallar, turg’un birikmalar) kiradi. Ularni birlashtiruvchi umumiy xususiyat turg’unlik va tilda tayyor holda mavjudligidir. A.A.Yo’ldoshev: “Frazeologiya tor ma’noda tushunilsa, o’rganish doirasi aniqroq bo’ladi. Undan haqli ravishda bo’linmas leksik birliklar, jumladan, maqol, matal, hikmatli so’z va aforizmlar chiqib ketadi, chunki ular struktura jihatdan yaxlit holda qo’llanuvchi sintaktik birliklardir”.  Akademik S.K.Kenesboyevning fikricha, frazeologiya doirasiga keng ma’noda barcha turg’un birikmalar(maqollar, matallar, turg’un birikmalar) kiradi. Ularni birlashtiruvchi umumiy xususiyat turg’unlik va tilda tayyor holda mavjudligidir. A.A.Yo’ldoshev: “Frazeologiya tor ma’noda tushunilsa, o’rganish doirasi aniqroq bo’ladi. Undan haqli ravishda bo’linmas leksik birliklar, jumladan, maqol, matal, hikmatli so’z va aforizmlar chiqib ketadi, chunki ular struktura jihatdan yaxlit holda qo’llanuvchi sintaktik birliklardir”.  Frazeologizmlar turlari: 1. Ruhiy holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: avzoyi buzilmoq, ich-etini yemoq, alam qilmoq. 2. Emotsional holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: boshi ko’kka yetmoq, terisiga sig’may ketmoq. 3. Aqliy holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: bosh qotirmoq, aqlini yemoq. 4. Fizik holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: Bardosh bermoq, boshini yemoq.  Frazeologizmlar turlari: 1. Ruhiy holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: avzoyi buzilmoq, ich-etini yemoq, alam qilmoq. 2. Emotsional holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: boshi ko’kka yetmoq, terisiga sig’may ketmoq. 3. Aqliy holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: bosh qotirmoq, aqlini yemoq. 4. Fizik holatni bildiruvchi frazeologik birliklar: Bardosh bermoq, boshini yemoq.  “Otamdan qolgan dalalar” romanidagi frazeologizmlar “Umrida shunday kun bo’ladi: odam birdan aynib qoladi! Ko’ngil bir xijil bo’ladi, bir lanj bo’ladi. Ko’nglini bir nima barmoq botirib-botirib tirnaydi. Ko’nglini bir hadik bosib keladi. Hadik yuzlarga o’tadi. Hadik qaboqlarga o’tadi”. Voqeadan “ko’ngliga qil sig’maslik”, “ko’ngli lanj bo’lmoq”, “ko’nglini tirnamoq”, “konglini hadik bosmoq” iboralari biri ikkinchisidan kuchliroq, ta’sirliroq berilishi bilan tasvirning aniq, yorqin chiqishini tasvirlagan.  “Otamdan qolgan dalalar” romanidagi frazeologizmlar “Umrida shunday kun bo’ladi: odam birdan aynib qoladi! Ko’ngil bir xijil bo’ladi, bir lanj bo’ladi. Ko’nglini bir nima barmoq botirib-botirib tirnaydi. Ko’nglini bir hadik bosib keladi. Hadik yuzlarga o’tadi. Hadik qaboqlarga o’tadi”. Voqeadan “ko’ngliga qil sig’maslik”, “ko’ngli lanj bo’lmoq”, “ko’nglini tirnamoq”, “konglini hadik bosmoq” iboralari biri ikkinchisidan kuchliroq, ta’sirliroq berilishi bilan tasvirning aniq, yorqin chiqishini tasvirlagan.  Nazorat uchun savollar:  1.Frazeologizmlarning badiiy asardagi o’rni qanday? 2.Frazeologizmlar lug’atining muallifi kim?  3.Frazeologizmlarning qanday turlari mavjud?  Nazorat uchun savollar:  1.Frazeologizmlarning badiiy asardagi o’rni qanday? 2.Frazeologizmlar lug’atining muallifi kim?  3.Frazeologizmlarning qanday turlari mavjud?  Foydalanilgan adabiyotlar:  Rahmatullayev Sh. “O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”. Toshkent. O’qituvchi, 1978.  “O’zbek tilining izohli lug’ati”, I-V tomlar Toshkent, 1992.  Yo’ldoshev B. “O’zbek tilida frazeologizmlarning uslubiy va pragmatik imkoniyatlari”. Samarqand, 2002.  Foydalanilgan adabiyotlar:  Rahmatullayev Sh. “O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”. Toshkent. O’qituvchi, 1978.  “O’zbek tilining izohli lug’ati”, I-V tomlar Toshkent, 1992.  Yo’ldoshev B. “O’zbek tilida frazeologizmlarning uslubiy va pragmatik imkoniyatlari”. Samarqand, 2002.