Friderik Shopen ijodi(1810-1849) 1. Shopen ijodinning davrlashtirilishi 2. Shopenning bolalik va o’smirlik yillari . 3. Shopenning Parij, London davrida kechgan ijod yo’li. 4. Shopen ijodining tavsifi . 1--: Shopen ijodini davrlashtirish.XIX asrning 30-40-yillarida jaxon musiqasi yangi badiiy hodisalari bilan boyidi. Musiqa san’ati tarixida Shopen, List va Glinka ijodlari ila yangi sahifalar ochildi. Ular o’z halqlari tomonidan to’plangan ulkan qadriyatlar mohiyatini oydinlashtirgan holda milliy musiqa maktablarining asoschilari bo’lishdi. Shu jumladan, Friderik Shopen musiqasi polyak xalqi ruhining ifodasi bo’ldi. Buyuk kompozitor o’z hayotining katta qismini vatanidan tashqarida o’tkazgan bo’lishiga qaramasdan, butun jaxon ahli ko’z o’ngida Shopen san’ati uchun shunday o’ziga xoslik mavjud ediki, bular uni barcha boshqa zamondoshlaridan ajratib turar edi. Uning ijodidagi originallik zamondoshlari tomonidan birdaniga his etilgan polyak milliy manbalariga borib taqaladi. Shopen ijodidagi eng muhim qirra uning keng omma uchun tushunarli ekanligidadir. Shopenning musiqiy asarlari go’zalligi xamda shaklining ixchamligi bilan birgalikda tinglovchini hayajonga soladigan fikr va tuyg’ulari bilan ziynatlangan. O’z zamondoshlaridan farqli o’laroq, Shopen deyarli faqat fortepiano uchun asarlar yozdi. Undan birorta xam opera, simfoniya yoki uvertyura qolgan emas. Vaholanki, u fortepiano musiqasi sohasida shunchalik ko’p yorqin yangiliklar yaratib ulgurgan ediki, iste’dodiga shubha qolmagan edi. Shopen uning fortepiano musiqasi ham ijodiy laboratoriya, ham o’zining eng a’lo darajadagi yutuqlari namoyon bo’lgan soha edi. Shopen ijodida Vatan mavzusi bosh mavqeni tutadi. Uning butun ijodida jonajon Polsha timsoli “qizil ip” bo’lib o’tadi. Bular uning buyuk o’tmishi, milliy adabiyot obrazlari, zamonaviy polyak maishiy hayoti, milliy raqs va qo’shiqlar ohangi edi. 2--: 2. Bolalik va o’smirlik yillari. Friderik Shopen 1810-yil 1-martda Polsha poytaxti Varshavadan unchalik uzoq bo’lmagan Jelyazova Volya degan joyda dunyoga keladi. Shopenning onasi polyak, otasi frantsuz bo’lgan. Shopenning oilasi graf Skarbekning saroyida yashagan. Otasi bu xonadonda uy o’qituvchisi vazifasida ishlagan. O’g’il tug’ilganidan keyin Nikolay Shopen Varshava litseyida (o’rta bilim yurti) o’qituvchi bo’ladi va butun oila poytaxtga ko’chib ketadi. Kichkina Friderik musiqa qurshovida ulg’ayadi. Uning otasi skripka va fleyta chalar, onasi yaxshigina kuylar xamda biroz fortepiano chalardi. Friderik besh yoshga etganidayoq katta opasi Lyudvika rahbarligida o’rgangan murakkab bo’lmagan p’esalarni ijro eta olgan. Tez orada Varshavada mashxur bo’lgan chex musiqachisi Voytsex Jivniy unga ustozlik qila boshlaydi. Sezgir va tajribali tarbiyachi sifatida u o’z o’quvchisiga mumtoz musiqaga, ayniqsa, I.S.Bax asarlariga bo’lgan muxabbatni singdirdi. Baxning klavir uchun prelyudiyalari xamda fugalari keyinchalik bastakorning ish stolidagi doimiy asarlariga aylangan edi. Kichkina pianinochining birinchi chiqishi Varshavada, etti yoshga to’lganida sodir bo’ladi. Kontsert juda muvaffaqiyatli o’tadi va tez orada Shopenning nomini butun Varshava biladi. Xuddi shu davrda uning dastlabki asarlaridan biri fortepiano uchun sol minor polonezi nashr etiladi. Boladagi ijrochilik qobiliyati shu darajada tez o’sib boradiki, u 12 yoshida eng yaxshi polyak pianinochilarining birontasidan xam kam emas edi. Jivniy yosh qobiliyat egasi bilan mashg’ulotlar olib boridan bosh tortadi. Bunga sabab qilib esa, unga boshqa xech narsa o’rgata olmasligini ko’rsatadi. Bola musiqa mashg’ulotlari bilan birgalikda yaxshigina umumiy ma’lumot xam oladi. Bolaligidayoq Friderik frantsuz va nemis tillarida erkin gapira olar, Polsha tarixini katta qiziqish bilan o’rganar, badiiy adabiyotni ko’p o’qirdi. U 13 yoshida litseyga o’qishga kiradi xamda 3 yildan keyin uni muvaffaqiyatli tamomlaydi. O’qish davomida bo’lajak bastakorning ko’p qirrali iste’dodi namoyon bo’la boshlaydi. U yaxshigina rasm chizar, ayniqsa karikatular chizishga juda mohir edi. U mimika sohasida xam shu darajada yorqin qobiliyat egasi ediki, hatto teatr aktyori bo’lishga xam munosib edi. Juda yoshligidayoq Shopen o’tkir aqli, kuzatuvchanligi xamda xaddan tashqari qiziquvchanligi bilan ajralib turardi. Bolaligidan boshlab, Shopenda xalq musiqasiga muhabbat namoyon bo’ladi. Ota-onalarining aytishiga qaraganda, otasi yoki o’rtoqlari bilan shaxar tashqarisiga chiqishganida bola xalq ohanglari taralib turgan uy derazasi oldida uzoq qolib ketishi mumkin edi. Yozgi ta’tilda litseydagi o’rtoqlarining o’tirishlarida bo’larkan, Friderikning o’zi xam xalq qo’shiqlari va raqslari ijrosida ishtirok etar edi. Yillar o’tib, xalq musiqasi kompozitor ijodining ajralmas qismiga aylandi va uning asl mohiyatini tashkil eta boshladi. 1826-yilda Shopen litseyni tugatib, Varshava konservatoriyasiga o’qishga kiradi. Bu erda uning mashg’ulotlariga tajribali pedagog va bastakor Yuzef Elsner rahbarlik qiladi. Elsner juda tezlikda o’z o’quvchisining oddiy iste’dod egasi emas, balki favqulodda qobiliyatli ekanligini anglaydi. Uning qaydlari orasida o’zi tomonidan yosh musiqachiga berilgan qisqacha tavsif saqlanib qolgan: “G’ayratli qobiliyat. Musiqiy daho”. Bu vaqtga kelib, Shopen allaqachon Polshaning eng yaxshi pianinochisi sifatida e’tirof etilgan edi. Uning bastakorlik iste’dodi ham kamolga erishadi. Bunga 1829-1830-yillarda orkestr va fortepiano uchun yozilgan ikkita kontserti guvohlik beradi. Bu kontsertlar (f-moll va e-moll) hozirgacha xam o’zgarmagan holda jaranglab kelmoqda hamda barcha malakatlar pianinochilarining eng sevimli asarlaridan hisoblanadi. Oginskiy, Kurpinskiy, Stefaniya singari bastakorlar qiyofasida yaratilgan milliy an’analarga tayangan holda Shopen o’z polonez va mazurkalarini yaratadi. 1826-1828-yillar mobaynida yaratilgan asarlari orasida Rondo a la Mazur or.5, a-moll op. 68 mazurkasi, Motsartning op.2 siga variatsiyalar musiqadagi milliy ruh va koloritning yangiligi bilan ajralib turadi. 1829-yilda Shopen Varshavadan Venaga keladi. Uning kontsertlari katta muvaffaqiyat bilan o’tadi. Kompozitorni birinchi darajali iste’dod egasi sifatida qabul qilishadi va Giller, Kalkbrenner, Gerts singari o’sha davrning eng mashxur pianinochilari qatoriga qo’yishadi. Shopen imperator Opera teatrida op.2 ga variatsiyalar, frantsuz bastakori Bualdenning “Oppoq ayol” operasidan olingan mavzularga improvizatsiyalari hamda polyak mavzusidagi “Xmel” (bu so’zning ikki ma’nosi bo’lib, 1) o’simlik; 2) sarhushlik ma’nolarini anglatadi) asarlari bilan chiqishlar qiladi. Shopenning do’stlari va tug’ishganlari uning uzoq muddatli kontsert dasturlari bilan safarga chiqishi zarurligini anglab etishadi. Shopen uzoq vaqtgacha ushbu qadamni qo’yishga ikkilanib yurdi. Uni bo’lajak ishlarga irim bilan qarashlari qiynardi. Unga go’yo Vatanini bir umrga tashlab ketayotganday tuyulaverardi. U 1830-yil kuzida do’sti Titus Voysexovskiy bilan birgalikda ikkinchi marta Venaga jo’nab ketadi. Xayrlashuv oldidan do’stlari unga polyak tuprog’i to’ldirilgan ko’zachani sovg’a qilishadi. U bilan o’qituvchisi Elsner juda hayajonli tarzda xayrlashadi. Varshavaning Shopen o’tadigan go’shalaridan birida o’z o’quvchilari bilan xuddi shu munosabat bois yaratilgan xor asarini ijro etadi. Shopen shunda 20 yoshda edi. Izlanish, umid, zafarlarga to’la baxtli bolalik ayyomi tugaydi. Irimlar Shopenni aldamadi. U Vatanidan bir umrga judo bo’ldi. O’ziga Venada ko’rsatilgan munosib ehtiromlarni ko’rgach, Shopen shu erda o’z kontsertlarini boshlashni ma’qul ko’radi. Biroq, kuchli taraddudga qaramay, u mustaqil kontsert berishni uddalay olmaydi, noshirlar esa uning asarlarini bepul bosib berishga rozi bo’lishadi, xolos. Kutilmaganda yurtidan tashvishli xabar keladi. Varshavada rus samoderjaviyasiga qarshi polyak vatanparvarlari tashkil etgan qo’zg’olon ko’tariladi. Shopen kontsert dasturlarini to’xtatmoqchi va Polshaga qaytmoqchi bo’ladi. U qo’zg’olon ko’targanlar orasida do’stlari, ehtimolki, otasining xam borligini bilardi. Zero, bolalik chog’larida Nikolay Shopen Tadeush Kostyushko rahbarligidagi xalq qo’zg’olonida ishtirok etgan edi. Biroq, qarindosh-urug’ va do’stlari xatlarida zo’r berib bu erlarga kelmay turishini maslahat berishadi. Shopenga yaqin bo’lgan kishilar uning ham ta’qib qilinishi mumkinligidan cho’chishardi. Bundan ko’ra, uning tinchlikda yashagani va Vataniga o’z san’ati bilan xizmat qilgani afzalroq edi. Bastakor chuqur qayg’u bilan bu fikrlarga bo’ysunadi va Parijga yo’l oladi. Yo’lda Shopenni larzaga solgan habar etib keladi: qo’zg’olon shafqatsiz ravishda bostirilib, uning rahbarlari qamoqqa olingan holda Sibirga surgun qilinadi. Vatanining fojiali taqdiri haqidagi fikrlar bilan bog’liq holda, hali Parijga kelmasidanoq paydo bo’lgan Shopenning mashhur “Inqilobiy” deb nom olgan etyudi yaratilgan edi. Unda noyabr qo’zg’oloni ruhi, shuningdek, g’azab va qayg’u mujassamlashgan. Orzularga to’la bolalik shaxsi yangi obrazlar tragizmi oldida ikkinchi planga suriladi. Vatan mavzusi Shopen uchun etakchi mavzuga aylanadi. 3--: Shopenning Parij, London davrida kechgan ijod yo’li. Parij. 1831-yilning kuzida Shopen Parijga keladi. Bu erda u umrining oxirigacha yashaydi. Biroq Frantsiya bastakorga ikkinchi vatan bo’la olmaydi. O’z turmush tarzi bilan ham, ijodi bilan ham Shopen polyakligicha qoladi. U hatto o’limidan keyin yuragini Vataniga olib borishini vasiyat qiladi. Shopen Parijni dastlab pianinochi sifatida “ishg’ol qiladi”. U tinglovchilarni birdaniga o’ziga xos va noodatiy ijrolari bilan lol qoldirdi. O’sha paytlardagi Parij turli-tuman mamlakatlardan kelgan musiqachilar bilan to’lib toshgan edi. Opera teatri san’atining yulduzlari: Ober, Galevi, Rossini, Meyerber, Bellini, Donitsettilar juda katta shuxrat qozonishgan edi. Mashhur pianinochilar turkumini favqulodda iste’dod egalari – Kalkbrenner, Gerts, Talberg, List boshqarardi. Ularning ijrosi ommani lol qoldiradigan texnik mukammalligi, jozibadorligi bilan ajralib turadi. Shopenning dastlabki kontsert dasturlari shunday keskin ziddiyatlarda yangraganligi bejiz emas. Zamondoshlarining xotiralariga ko’ra, uning ijrosi xayratli darajada ko’tarinki va poetik bo’lardi. Uning ijrosidagi ifodaviy-texnik jihatlar kam-ko’stsiz ado etilardi. Shopenning eng kuchli jixati undagi nodir tovush go’zalligiga, nozik tovushlar rang-barangligiga yashiringan. Uning ko’tarinki obrazlari shopencha o’xshashi yo’q rubato – bazo’r ilg’anadigan taktlararo sekinlashish va tezlashish kayfiyatlaridagi murakkab o’zgarishlarni berish vositasi bo’lib, XIX asr romantik san’atiga xos bo’lgan tuzilishi bilan ijro usuliga uyg’unlashib ketardi. Shopen Parijni maftun qildi, bu bir paytlar Venani Motsart, Betxovenlar egallaganiga o’xshab ketardi. Listga o’xshab, u xam jaxon pianinochilarining eng yaxshisi sifatida e’tirof etilgan. Kontsertlarda Shopen, asosan, o’ziga yozgan asarlarni: orkestr bilan birgalikda fortepiano uchun kontsert, kontsert rondolari mazurkalar, etyudlar, noktyurnlarni, Motsartning “Don Juan” operasidan olingan mavzular variatsiyalarini ijro etardi. Ayni mana shu variatsiyalar haqida mashxur nemis bastakori va tanqidchisi Robert Shuman shunday deb yozgan edi: “Bosh kiyimingizni qo’lga oling, janoblar, huzuringizda daho turibdi”. Shopen musiqalari xuddi uning kontsert chiqishlariga o’xshab umumxalq zavq- shavqini uyg’otdi. Faqat musiqiy adabiyotlar noshirlarigina kutib turishardi. Ular Shopen asarlarini nashr etishdi, faqat Venadagi singari bu erda xam ular bepul bosildi. Shuning uchun dastlabki nashrlar Shopenga daromad keltirmadi. U xar kuni besh-olti soatlab musiqadan dars berishga majbur bo’ladi. Bu ish uni to’la ta’minlasa-da, ko’p vaqt va kuch talab etardi. Keyinchalik, xatto jaxon miqyosidagi bastakor shuxratini olgan paytida xam Shopen o’zini qattiq charchatadigan o’quvchilar bilan mashg’ulotlar olib borishdan voz kecholmasdi. Shopenning pianinochi va bastakor sifatida shuxrati ortgan sayin uning tanishlari doirasi xam kengayib borardi. Do’stlari orasida List, buyuk frantsuz bastakori Geynelar bor edi. Yangi do’stlari qanchalik afzal bo’lmasin, Shopen ustunlikni xar doim vatandoshlariga berar edi. U Vatan haqida, qarindosh-urug’lar va do’stlarning hayoti haqidagi suhbatlariga soatlab quloq tutardi. Bolalarcha qoniqmaslik bilan u polyak qo’shiqlaridan huzur olar, ayrim yoqib qolgan she’rlarga esa ko’pincha musiqa bastalardi. Ko’p hollarda qo’shiqqa aylangan bu she’rlar yana qaytib Polshaga borar va xalq mulkiga aylanib ketardi. Agar uning qadrdon do’sti, polyak shoiri Adam Mitskevich kelib qolguday bo’lsa, Shopen birdaniga fortepianoga o’tirar hamda soatlab chalishdan tolmasdi. Shopen singari majburiyat yuzasidan xorijda, Vatanidan uzoqda yashayotgan Mitskevich ham vatan sog’inchi bilan to’lib-toshgan edi. Shopen musiqalarigina bu ayriliq og’riqlarini birozgina engillashtirar, uni o’sha yoqqa, olis va jonadjon Polsha tomonga eltardi. Mitskevich sharofati bilan “Konrad Valenroda” asaridagi keskin dramatizm tufayli uni birinchi balladasi paydo bo’ladi. Shopenning ikkinchi balladasi ham Mitskevich poeziyasidagi obrazlar bilan aloqador. Polyak do’stlar bilan uchrashuvlar Shopenga shuning uchun ham qadrli ediki, uning o’z oilasi yo’q edi. Uning boy polyak amaldorlaridan birining qizi Mariya Vodzinskayaga uylanish umidlari yo’qqa chiqadi. Mariyaning ota-onasi qizlarini nomi olamga mashhur bo’lsa ham – tirikchilik uchun mablag’ni bazo’r topadigan musiqachiga berishga rozilik berishmaydi. Ko’p yillar mobaynida u o’z hayotini Jorj Sand taxallusi bilan ijod qilgan mashhur adibasi Avrora Dyudevan bilan bog’ladi. 1838-yil kuzida Shopen Jorj Sand va uning bolalari bilan Mayorka oroliga sayohat qilishadi hamda uning asosiy shaxri Palmada to’xtashadi. Mayorkada Shopen 24