OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI KONSTUTSIYAVIY HUQUQ fanidan KURS ISHI MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI ASOSLARI. FUQAROLARNING O‘ZINI-O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI TOSHKENT – 2023 1 Mavzu: Mahalliy davlat hokimiyati asoslari. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari M U N D A R I J A KIRISH ……………………………………………………………… 3-5 I. MAHALLIY HOKIMIYAT ORGANLARI 1.1. Mahalliy vakillik organlari va ularning faoliyati……………………... 6-11 1.2. Mahalliy ijro organlari va ularning faoliyati………………………… 12-16 II. FUQAROLARNING O‘ZINI-O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI 2.1. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini tashkil etish……………………………………………………………………….... 2.2 Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari………………………………………………………………… 17-21 22-25 XULOSA…………………………………………………………………… 26-29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXAT……………………. 27-28 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston Respuplikasi Konstutsiyasining XXI bob. Mahalliy davlat hokimiyati asoslari. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari bilan bog’liq hisoblanadi. XXI bobning dolzarbligi bunda mahalliy davlat hokimiyati organlarining faoliyat tartibining asosiy yo‘nalishlari, faoliyati amalga oshiriladigan hudud birligi bundan tashqari vakillik organlari va ijroiya organlarni tashkil etish tartibi, tizimini tartibga solish ham Konstutsiyaning XXI bobi bilan amalga oshirilishi bu bobning dolzarbligini korsatadi. O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo etish jarayonida ko‘plab vazifalar belgilangan edi. Eng muhim vazifalardan biri respublikada davlat hokimiyatining vakillik va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yangi sharoitlarga mos keladigan tizimini yaratish edi. Hozirgi amalda bo‘lgan mahalliy vakillik organlari yangi organlar bo‘lmasdan, xalq deputatlari Sovetlari negizida tashkil qilingan. 1992-yil 4-yanvarda «O‘zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi. Bu qonun mamlakatimizda mahalliy hokimiyatning ikki mustaqil organi – vakillik va ijro organlari tizimiga boshchilik qiladigan hokimlik va hokimlar lavozimi joriy etildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XXI bobi «Mahalliy davlat hokimiyati asoslari. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari » deb nomlanib, unda mahalliy davlat hokimiyati organlarining tizimi, vazifalari, tuzilish tartibi mustahkamlandi. Konstitutsiyaga ko‘ra, avvalgi mahalliy vakillik organlarining nomi Kengashlar deb o‘zgartirildi. Ularning samarali ishlashini ta’minlash uchun viloyat, tuman va shahar Xalq deputatlari Kengashlari vujudga keltirildi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilinguncha mahalliy vakillik organlarining uch bo‘g‘inli tizimi mavjud bo‘lib, ular: 1) viloyatlar hamda Toshkent shahar xalq deputatlari Kengashlari – yuqori bo‘g‘in hisoblanardi; 2) tuman, shahar xalq deputatlari Kengashlari – o‘rta bo‘g‘in; 3 3) qishloq, posyolka, ovul xalq deputatlari Kengashlari – quyi bo‘g‘in. Konstitutsiya mahalliy vakillik organlarining ikki bo‘g‘inli tizimini mustahkamladi, ya’ni quyi bo‘g‘in olib tashlandi. Ular o‘rniga fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tuziladigan bo‘ldi. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvifiq, mahalliy davlat hokimiyati, hokimiyat organlari ikki mustaqil organlarga – vakillik va ijroiya hokimiyatiga bo‘lindi. Mahalliy vakillik organlariga – xalq deputatlari Kengashlari kiradi. Ular o‘z faoliyatini jamoaviy (kollegial) asosda olib boradi. Xalq deputatlari Kengashlari ishining asosiy tashkiliy – huquqiy shakli sessiya hisoblanadi. Mahalliy davlat hokimiyat organlari sud hokimiyati organlari, prokuratura, ichki ishlar organlari, adliya singari huquqni muhofaza qilish organlari bilan o‘zaro hamkorlikda ish olib boradi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirgach, O‘zbekistonga xos va mos fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari vujudga keldi. Xususan, hozirda deyarli jahonning barcha mamlakatlarida bu institut mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish deb atalsa, O‘zbekistonda esa fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi deb ataladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingach fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimining huquqiy zamini mustahkamlandi. Konstitutsiyaning 127-moddasiga ko‘ra, «Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek, ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqarolarning yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarish organlari bo‘lib, ular raisni saylaydi» Shunday qilib fuqarolar yig‘ini ma’lum muddatda to‘planib ish yuritadigan o‘zini o‘zi boshqarish vositasi bo‘lsa, rais, uning maslahatchilari doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi tuzilmadir. Kurs ishi mavzusini o‘rganilganlik darajasi: O’zbekiston Respublikasi Konstutsiyasining XXI bobini o’rganish davomida LEX.UZ saytidan foydalanamiz. Kurs ishi maqsadi. Konstitutsiyamizning XXI bobini sharhlash, mahalliy davlat hokimyati organlari hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tutgan o‘rni va o‘ziga xos jihatlari hamda shunga oid qonunosti hujjatlarni o‘rganish. 4 Kurs ishi vazifalari quyidagilar etib belgilandi:  Mahalliy vakillik organlari va ularning faoliyati  Mahalliy ijro organlari va ularning faoliyati  Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tashkil etish  Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari Kurs ishining predmeti: Mahalliy davlat hokimyati organlari to‘g‘risidagi va Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarga oid normativ-huquqiy hujatlar kurs ishi mavzusining predmetini tashkil etadi. Kurs ishining obyekti: Mahalliy davlat hokimyati organlarining faoliyati Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarning tashkil etilishi ularning ahamyati va mohiyatini tashkil etadi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan mulohazalar, nazariy xulosalar va amaliy takliflar xalqaro munosabatlarda O‘zbekistonning o‘rnini aniqlash, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotda tutgan mavqyeini o‘rganish uchun asos qilib olish mumkin. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I. MAHALLIY HOKIMIYAT ORGANLARI 1.1. Mahalliy vakillik organlari va ularning faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mahalliy miqyosda boshqaruvni tashkil etishga o‘ziga xos tarzda yondashilgan, MDH va boshqa sobiq ittifoqdosh respubliklar konstitutsiyalaridan farq qilib, O‘zbekiston Konstitutsiyasida mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimi alohida, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining tizimi alohida belgilandi. O‘zbekistondan boshqa davlatlarning konstitutsiyalarida mahalliy davlat hokimiyati degan tushuncha ishlatilmagan. Jumladan, Belorussiya Konstitutsiyasida “Mahalliy boshqaruv va o‘zini o‘zi boshqaruv”, Qozog‘iston Konstitutsiyasida “Davlatning hududiy tuzilishi va o‘zini o‘zi boshqaruv”, Qirg‘iziston, Rossiya va Estoniya Konstitutsiyalarida “Mahalliy boshqaruv”, Turkmaniston Konstitutsiyasida “Mahalliy ijro hokimiyati” alohida bobda, “Mahalliy boshqaruv” alohida bobda berilgan. Rossiya Konstitutsiyasida davlat hokimiyati federal miqyosda va federatsiya subyektlari miqyosida tashkil qilinib, boshqa barcha quyi bo‘g‘inlarda tuman, shahar, qishloqlarda mahalliy boshqaruv organlari tashkil qilinadi va faoliyat yuritadi. O‘zbekiston Respublikasida mahalliy miqyosda boshqaruv viloyat, tuman, shaharlarda mahalliy davlat hokimiyati organlariga, qishloq, shaharcha, ovullarda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasiga yuklangan.1 Mahalliy davlat hokimiyati organlari - joylardagi davlat boshqaruv idoralari. Ular mahalliy ahamiyatga molik hamma masalalarni oʻz vakolatlari doirasida oʻzlari hal etadilar, umumdavlat man-faatlarini shu hududda yashab turgan fuqarolarning manfaatlari bilan uy-gʻunlashtiradilar, yagona davlat hokimiyati organlarining tarkibiy boʻgʻini sifatida yuqori davlat organlari qarorlarining amalga oshirilishini taʼminlaydilar. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, uzoq tarixiy tajribaga, milliy anʼanalarga tayangan holda ilgʻor mamlakatlar tajribasidagi ijobiy tomonlarni oʻrganib, oʻz davlat idoralarini tubdan qayta isloh qildi, Mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimini yaratdi. Mahalliy hokimiyat tizimini shakllantirish sohasida bir 1 Konstutsiyaviy huquq; T.HUSANOV XXI bob 421 bet. 6 qator qonun va rasmiy hujjatlar qabul qilindi. Ular orasida Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (1992-yil, 8 dekabr), "Mahalliy davlat hokimiyati toʻgʻrisida"gi qonun (1993-yil, 2-sentabr), "Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar kengashlariga saylovlar toʻgʻrisida"gi qonun (1994-yil, 5-may) kabilar mu-him oʻrin egallaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 21-bobida Mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining konstitutsiyaviy huquqiy asoslari oʻz aksini topgan (120— 127-moddalar). Mazkur moddalarda Mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimi, mavqei, vazifalari, tuzilish tartibi konstitutsiyaviy darajada mustahkamlab qoʻyilgan. Konstitutsiya mahalliy vakillik organlarining 2 boʻgʻinli tizimi (yaʼni, tuman, shahar xalq deputatlari kengashlari — quyi boʻgʻin; viloyatlar va Toshkent shahri xalq deputatlari kengashlari — yuqori boʻgʻin)ni mustahkamladi va bu mahalliy davlat hokimiyati toʻgʻrisidagi qonunda oʻz ifodasini topdi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini taʼminlash, hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish; mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yigʻimlar belgilash, byudjetdan tashqari jamgʻarmalarni hosil qilish; mahalliy kommunal xoʻjalikka rahbarlik qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish; fuqarolik holati aktlarini qayd etishni taʼminlash; normativ hujjatlarni qabul qilish hamda Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari Oʻzbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlarini, davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshiradi, xalq deputatlari quyi kengashlari faoliyatiga rahbarlik qiladi, respublika va mahalliy hokimiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashadi.2 Mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati. Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo‘ysunadigan shaharlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik organlaridir. 2 MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI TO‘G‘RISIDA 18.09.1993 7 Viloyat, tuman, shahar hokimi viloyat, tuman va shaharning oliy mansabdor shaxsi bo‘lib, ayni bir vaqtda tegishli hududdagi vakillik va ijroiya hokimiyatini boshqaradi. Viloyat hokimi, Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va tegishli xalq deputatlari Kengashi oldida hisobdordirlar. Tuman, shahar hokimi yuqori turuvchi hokim va tegishli xalq deputatlari Kengashi oldida hisobdordir. Xalq deputatlari Kengashi va hokim viloyat, tuman va shahar uchun umumiy bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish vazifalari amalga oshirilishini, joylarda qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan hujjatlar, yuqori turuvchi xalq deputatlari Kengashlari va hokimlar qarorlarining ijrosini, O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘rtasidagi aloqalarni, aholini viloyat, tuman va shaharni boshqarishga jalb etishni ta’minlaydi. Mahalliy hokimiyat vakillik organlari va hokimlar O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan muhrga ega bo‘ladilar.3 Mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati boshlig‘ini lavozimiga tayinlash va lavozimdan ozod etish Viloyat va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi. Viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tegishli xalq deputatlari Kengashlaridagi partiya guruhlarining har biri bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashiga tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Tegishli xalq deputatlari Kengashi deputatlari umumiy sonining ko‘pchilik ovozini olgan viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodi tasdiqlangan hisoblanadi. Agar ovoz berish vaqtida viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodlari tegishli xalq deputatlari Kengashi deputatlari umumiy sonining ko‘pchilik ovozini 3 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.09.1993 yildagi 913-XII-son 8 ololmasa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti mazkur lavozimlarga nomzodlarni partiya guruhlari bilan qo‘shimcha maslahatlashuvlar o‘tkazganidan so‘ng bir oy ichida yana ikki marta taqdim etish huquqiga ega. Tegishli xalq deputatlari Kengashi taqdim etilgan viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodlarini uch marta rad etgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti viloyat va Toshkent shahar hokimi vazifasini bajaruvchini tayinlash, tegishli xalq deputatlari Kengashini tarqatib yuborish huquqiga ega. Bunda xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga saylov tarqatib yuborish to‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch oy ichida o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlarining qaroriga muvofiq hokim nomzodi bo‘yicha farmon qabul qiladi. Tuman, shahar hokimlari viloyat, Toshkent shahar hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi hamda tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Viloyat, tuman, shahar hokimlari tegishli xalq deputatlari Kengashi deputatlari orasidan tayinlanadi va tasdiqlanadi. Tumanga bo‘ysunuvchi shahar hokimi tuman hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi hamda xalq deputatlari tuman Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Viloyat hokimi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda shahar hokimini tuman (shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar bundan mustasno) hokimiga bo‘ysundirish va yagona boshqaruv organlarini tuzish vakolatiga ega bo‘lib, bu xususdagi qaror keyinchalik xalq deputatlari viloyat Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Xalq deputatlari Kengashi va hokimlarning vakolat muddati — besh yil.4 Xalq deputatlari Kengashi va hokim qabul qiladigan hujjatlar. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi qarorlar qabul qiladi. 4 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.09.1993 yildagi 913-XII-son 9 Viloyat, tuman, shahar hokimi qarorlar qabul qiladi va farmoyishlar chiqaradi. Xalq deputatlari Kengashi va hokim qabul qilgan hamda chiqargan hujjatlar imzolangan vaqtdan boshlab kuchga kiradi, basharti ana shu hujjatlarda o‘zga tartib belgilanmagan bo‘lsa. Xalq deputatlari Kengashining va hokimning normativ- huquqiy tusdagi hujjatlari, agar hujjatlarning o‘zida kechroq muddat ko‘rsatilmagan bo‘lsa, rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Xalq deputatlari Kengashi va hokim o‘z vakolatlari doirasida qabul qilgan hujjatlar viloyat, tuman, shahar hududida joylashgan barcha korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan ijro etilishi majburiydir.5 Viloyatlar, tumanlar, shaharlar hokimlarining vakolatlari quyidagilardan iborat: 1) O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarini, Oliy Majlis palatalarining qarorlarini, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari hamda farmoyishlarini, Vazirlar Mahkamasining, yuqori turuvchi hokimlarning va tegishli xalq deputatlari Kengashlarining qarorlarini bajarish; 2) hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik jihatdan rivojlantirishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish; 3) mahalliy budjetni shakllantirish va ijro etish; 4) ushbu Konstitutsiya va qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.6 Bulardan ko‘rinib turibdiki, mahalliy davlat hokimiyati organlari vazifalariga ijtimoiy va davlat hayotiga taalluqli barcha masalalarni hal qilish, ularda ishtirok etish kiradi. Faqat mahalliy davlat hokimiyati organlari bu masalalarni o‘z hududida amalga oshiradi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun, “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi Qonunda ularning vakolatlari belgilab berilgan. Vazifalar alohida-alohida ko‘rsatilmasada, vakolatlar aniq belgilangan.7 5 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.09.1993 yildagi 913-XII-son 6 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2023. 123-modda 7 Konstutsiyaviy huquq; T.HUSANOV XXI bob 424 bet 10 Mahalliy davlat hokimiyati organlarining atrof-muhitni muhofaza qilish vazifasi Konstitutsiyada belgilangan vazifalar qatorigakiradi. Bu vazifa ona tabiatni asrash, yashab turgan zamin, makonni saqlashga qaratilgan bo‘lib, u insonni sog‘lig‘i, hayoti umuman yer yuzasidagi jonli hayotni davom etishini ta’minlashga qaratilgandir. Hamma mamlakatlarda ham atrof-muhitni saqlashga qaratilgan tadbirlarning salmoqli qismi joylardagi tadbirlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan boshlab atrof-muhitni muhofaza qilishga muhim masalalar qatorida qarala boshlandi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, atrof- muhitga ziyon yetkazilishiga va respublikadagi ekologik vaziyatning yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik, iqtisodiy sohadagi asosiy vazifalardan biridir8. Respublikamizda “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun 9qabul qilingan bo‘lib, unda mahalliy hokimiyat organlarining vazifasi, vakolatlari ko‘rsatib qo‘yilgan. Bundan tashqari, ularning vakolatlari “Yer to‘g‘risida”gi, “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risda”gi, qonunlarda ham ko‘rsatilgan. Mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘z hududida atrof-muhitni muhofaza qilish vazifasini shu sohani boshqarish va shu faoliyat bilan shug‘ullanuvchi tuzilmalar, fuqarolar faoliyati ustidan nazorat olib borish orqali amalga oshiradi. 8 Qarang: Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbekiston, 1992. – 20-bet. 9 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1993-yil, 1-son, 38-modda. 11 1.2. Mahalliy ijro organlari va ularning faoliyati Mahalliy ijroiya hokimiyatning rahbariyati. Viloyat, tuman, shahar ijroiya hokimiyatiga hokim boshchilik qiladi. Hokim O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan miqdorda birinchi o‘rinbosar va o‘rinbosarlarga ega bo‘ladi. Viloyat va Toshkent shahar hokimining birinchi o‘rinbosari hamda o‘rinbosarlari hokim tomonidan O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti bilan kelishilgan holda lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi, bu xususda qabul qilingan qaror tegishli xalq deputatlari Kengashining tasdig‘iga kiritiladi. Tuman, shahar hokimining o‘rinbosarlari tegishli hokim tomonidan yuqori turuvchi hokim bilan kelishilgan holda lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi, bu xususda qabul qilingan qaror tuman, shahar xalq deputatlari Kengashining tasdig‘iga kiritiladi. Tumanga bo‘ysunuvchi shahar hokimining o‘rinbosarlari tegishli hokim tomonidan yuqori turuvchi hokim bilan kelishilgan holda lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi. Hokimning o‘rinbosarlari hokim tomonidan belgilangan vazifalar taqsimotiga muvofiq ish bajaradilar. Hokim yo‘qligida yoki u zimmasidagi vazifalarni bajarish imkoniyatiga ega bo‘lmagan taqdirda uning vakolatlarini birinchi o‘rinbosar yoki hokimning topshirig‘iga binoan uning o‘rinbosarlaridan biri bajaradi. Hokim, uning o‘rinbosarlari, hokimlikning boshqa xodimlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining mansabdor shaxslari boshqa haq to‘lanadigan lavozimni egallashlari mumkin emas.10 Mahalliy miqyosda hokimiyatning vakillik organlari sifatida xalq deputatlari Kengashlari saqlab qolinib (ular avvalgi tuzumda ham mavjud edi), ularning tashkil bo‘lishi, faoliyati demokratlashtirildi, tarkibi optimal darajaga keltirildi va ular haqiqiy davlat hokimiyati sifatida huquqiy mustahkamlanib qo‘yilgan bo‘lsa, ijro hoki-miyati yangitdan tashkil qilindi va yangi institut – hokim lavozimi o‘rnatildi. 10 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI TO‘G‘RISIDAGI QONUNI 21-MODDA 12 Sobiq tuzum davridagi qonunlarda, umuman, ijro hokimiyati degan (shu jumladan, mahalliy ijroiya hokimiyati) ins-titut, tushuncha yo‘q edi. U davrdagi qonunlarda faqat xalq deputatlari Sovetlari davlat hokimiyati organi hisoblanib, ijro organlarini Sovetning organi, deb mustahkamlangan va ijro organlarini ham kollegialchilik (ijroiya komitetlar) asosida ish olib borishini beliglab qo‘yilib, yakka boshchilik sotsialistik demokratiyaga zid hodisa deb hisoblangan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach ijro hokimiyatini tashkil qilish, uni faoliyatini kuchaytirish yo‘lidan bordi. Toshkent shahrida ijro organining boshlig‘i yakka boshchilik asosida faoliyat ko‘rsatadigan hokim bo‘lishi maqsadga muvofiq, degan fikr asosida, 1991-yil 29-dekabrda eksperiment tariqasida Toshkent shahar hokimi Toshkent xalqi tomonidan saylab qo‘yildi. 1992-yil yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat idoralarini 437 qayta tashkil etish to‘g‘risida”gi qonuniga binoan Respublikaning barcha ma’muriy tuzilmalarida ijro hokimiyatini boshlig‘i sifatida hokim lavozimi tashkil qilinishi belgilandi va joylarda ijro hokimiyati davlat hokimiyati tarmog‘i sifatida e’tirof etildi. Bu g‘oya keyinchalik O‘zbekiston Konstitutsiyasida ham mustahkamlanib qo‘yildi. Hokim lavozimining o‘rnatilishi, ijro hokimiyatida boshqaruv yakka boshchilik prinsipida amalga oshirilishini belgiladi. Yakka boshchilik prinsipi faqat mansabdorga keng vakolatlar va huquqlar berish emas, ularning mas’uliyati kuchli bo‘lishini nazarda tutadi. Shuning uchun hokimlarga o‘zlariga yuklatilgan vazifalarni bajarish imkoniyatini beruvchi vakolat, huquqlar bilan birga kuchli mas’uliyatlar ham yuklangan. Viloyat, Toshkent shahar hokimi Prezident va tegishli xalq deputatlari Kengashlari oldida, tuman va shahar hokimlari yuqori turuvchi hokim va tegishli xalq deputatlari Kengashlari oldida hisobdorligi qonunning 1-moddasida belgilab qo‘yilgan. Mamlakatimizda olib borilayotgan davlatchilik sohasidagi islohotlar ijro hokimiyati faoliyati ustidan vakillik hokimiyati nazoratini kuchaytirish, jamoatchilik nazoratini kengaytirish nazarda tutilmoqda va holatlar qonunlarda aks ettirilmoqda. 13 “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi11 Qonunining 7-moddasida “Xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari deputatlarining viloyat hamda Toshkent shahar hokimi faoliyati ustidan nazorat qilish vazifalari” deb nomlanadi va unda Kengashlaridagi partiya guruhlariga hokim lavozimida ishlayotgan shaxslarning qoniqarsiz faoliyati to‘g‘risida Prezidentga asoslangan xulosalar taqdim etish tashabbusi huquqi berildi. Bunday tashabbus yetakchi guruhlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan taqdirda Prezident bu tashabbusni Kengash muhokamasiga tayinlaydi va muhokama natijasiga ko‘ra qaror qabul qiladi. 2010-yil 12-noyabrdagi Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida Prezident davlat organlari faoliyati ustidan “O‘zbekiston Respublikasida jamoat nazorati to‘g‘risida”gi, “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini ochiqligi to‘g‘risida”gi qonunlar qabul qilish zarurligini ko‘rsatib o‘tdi.12 Hokimning mas’uliyati kuchli bo‘lsa, ish yaxshi yo‘lga qo‘yiladi va natija yaxshi bo‘ladi. Hokim institutining eng muhim xususiyati shundaki hokim faqat o‘zi tomonidan qabul qilingan hujjatlarni to‘g‘riligi, harakati va faoliyatini qonuniyligi uchungina javobgar bo‘lmay, Konstitutsiyaning 103-moddasiga asosan o‘zi rahbarlik qilayotgan organlarning ham qarorlari va faoliyati uchun shaxsan javobgar bo‘ladi. Tegishli hududdagi ijro etuvchi hokimiyatga viloyat, tuman va shahar hokimi boshchilik qiladi.Hokimlarning vakolatlari muddati — besh yil. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq ayni bir viloyat, tuman, shaharning hokimi etib tayinlanishi mumkin emas. Hokimlarning faoliyatini tashkil etish tartibi qonun bilan belgilanadi.13 11 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari to‘plami. – T.: 2007. – 222– 224-betlar. 12 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini demokratlashtirish konsepsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2010. – 31, 46-betlar. 13 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2023. 121-modda 14 “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi konstitutsiyaviy qonunda mantiqiy to‘g‘ri hal qilindi va bo‘shliq to‘ldirildi. qonunning 6-moddasida “Viloyat, Toshkent shahar hokimini tayinlash va tasdiqlash tartibi” deb nomlangan bo‘lib, unga asosan: Viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tegishli xalq deputatlari Kengashlaridagi partiya guruhlarining har biri bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashiga tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Tegishli Kengash deputatlari umumiy sonining ko‘pchilik ovozini olgan nomzod hokim lavozimiga tasdiqlangan hisoblanadi, Kengash qaroriga muvofiq Prezident nomzod bo‘yicha farmon qabul qiladi, ya’ni saylangan nomzodni tasdiqlaydi. Ovoz berish vaqtida nomzod Kengash deputatlarining tegishli ovozini ololmasa, Prezident lavozimlarga nomzodlarni partiya guruhlari bilan qo‘shimcha maslahatlashuvlar o‘tkazganidan so‘ng bir oy ichida yana ikki marta taqdim etish huquqiga ega. Taqdim etilgan nomzod Kengashda uch marta rad etilsa, Prezident Kengashni tarqatib yuborish va hokim vazifasini vaqtincha bajaruvchi tayinlash huquqiga ega. Tarqatib yuborilgan Kengashga uch oy ichida saylov o‘tkaziladi.14 Shaharlardagi tumanlarning hokimlari tegishli shahar hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari shahar Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Tumanlarga bo‘ysunadigan shaharlarning hokimlari tuman hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari tuman Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Konstitutsiyada alohida hollarda, tuman va shahar hokimlarini lavozimidan ozod qilish tartibi ham belgilangan. Konstitutsiyaning 93-moddasi 15-bandiga binoan: “Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr-qimmatiga dog‘ 14 Konstutsiyaviy huquq; T.HUSANOV XXI bob 440 bet 15 tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o‘z qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli”. Avvalgi bandda viloyat hokimlarini lavozimidan ozod qilish masalasini Kengashidan siyosiy partiyalarning partiya guruhlari ham ko‘tarish huquqiga egaligi va shunday holat yuzaga kelganda, hokimni vazifasidan ozod qilish tartibini bayon qilgan edik.15 15 Konstutsiyaviy huquq; T.HUSANOV XXI bob 440 bet 16 II. FUQAROLARNING O‘ZINI-O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI 2.1. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini tashkil etish O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, milliy davlatchilik an’analariga, qadriyatlariga mos keluvchi va xalqning xohish-irodasini to‘la aks ettira oluvchi o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimini barpo etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi tushunchasi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi — fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan kafolatlanadigan, ularning o‘z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, shuningdek milliy va ma’naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir.16 Shaharchalar, qishloqlar va ovullarda, shuningdek shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullardagi mahallalarda fuqarolarning yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarish organlari bo‘lib, ular raisni saylaydi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaydi hamda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni fuqarolarning manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy o‘ziga xos xususiyatlaridan, shuningdek milliy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda, qonunga muvofiq mustaqil ravishda hal etishga haqli. Davlat fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini amalga oshirishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi, ularga qonunda belgilangan vakolatlarini amalga oshirishida ko‘maklashadi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari saylovi tartibi, ularning faoliyatini tashkil etish va vakolatlari qonun bilan belgilanadi.17 Bunda xorijiy mamlakatlarning bu boradagi tajribalari chuqur o‘rganildi va O‘zbekiston sharoiti e’tiborga olindi. 16O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING FUQAROLARNING O‘ZINI O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI TO‘G‘RISIDAGI QONUNI (yangi tahriri) 1-modda 17 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2023. 127-modda 17 Natijada O‘zbekistonning o‘ziga xos o‘zini o‘zi boshqarish organlari vujudga keldi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari Konstitutsiyaning 127-moddasiga asosan fuqarolarning yig‘inlari hisoblanadi. Konstitutsiyaning shu moddasi holatidan ko‘rinib turibdiki, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari davlat organlari tizimidan ajratilgan va alohida turdagi hokimiyatni amalga oshiruvchi organdir. O‘zbekiston o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimini davlat organlari tizimidan alohida belgilash bilan birga, faoliyati va boshqa tomonlariga mutlaqo yangicha jihatlar kiritdi. Jumladan, deyarli barcha mamlakatlarda (Rossiya, Turkmaniston, Fransiya, Germaniya va hokazo) bu institut mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish deb atalsa, O‘zbekiston uni fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi deb atadi. Bu shunchaki nomni o‘zgartirish emas, masalaning mohiyatini bildiruvchi holatdir. Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishga nisbatan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish so‘zi o‘zini o‘zi boshqarishni mustaqil demokratik institut sifatida to‘laroq ko‘rsatadi. Sababi mahalliy boshqaruv faqat o‘zini o‘zi boshqaruv orqali emas, davlat organlari orqali ham amalga oshiriladi, ya’ni mahalliy boshqaruvda davlat ham ishtirok etadi. Xalq deputatlari Kengashlari va hokimlarning asosiy vazifasi mahalliy davlat boshqaruvini amalga oshirishdir. Shuning uchun O‘zbekistonda o‘zini o‘zi boshqaruvning mahalliy o‘zini o‘zi boshqaruv emas, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqaruvi deb nomlanishi masalaning asl mohiyatiga mos keladi va o‘zini o‘zi boshqaruvning davlat boshqaruvidan holi ekanligini ko‘rsatadi. O‘zini o‘zi boshqarish fuqarolar faoliyatining bir yo‘nalishi,jahon davlatchiligi va jamiyat rivojlanishi tajribasida uchraydigan muhim institut hisoblanadi. O‘zini o‘zi boshqarish fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan bo‘lib, bu huquq fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqaruv organlari orqali amalga oshiriladi. O‘zini o‘zi boshqarish, Konstitutsiya va qonunlar asosida mamlakatning tarixiy-milliy xususiyatlariga tayangan holda aholi (jamoa) manfaatidan kelib 18 chiqib, mahalliy ahamiyatga ega masalalarni mustaqil hal etish maqsadida faoliyat ko‘rsatadigan fuqarolar faoliyatining tashkiliy tizimidir. O‘zini o‘zi boshqarish tushunchasi bilan o‘zini o‘zi boshqarish organlari tushunchasi bir biridan farq qiladi. O‘zini o‘zi boshqaruv tashkiliy tizimdan iborat faoliyat bo‘lsa, o‘zini o‘zi boshqaruv organlari shu faoliyatni amalga oshiruvchi tuzilmalar (tashkilot) hisoblanadi. O‘zini o‘zi boshqarish faoliyati orqali fuqarolar davlat va jamoat ishlarida ishtirok etadi yoki boshqacha qilib aytganda, o‘zini o‘zi boshqaruv fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarida ishtirokini ta’minlovchi muhim vositalardan biridir. Fuqarolar yig‘ini aholi manfaatlarini ifodalash va uning nomidan tegishli hududda amal qiladigan qarorlar qabul qilish huquqiga ega. Fuqarolar yig‘inida shaharcha, qishloq va ovul, shuningdek shahar, shaharcha, qishloq va ovuldagi mahalla hududida doimiy yashayotgan, voyaga yetgan shaxslar qatnashadilar. Fuqarolar yig‘ini organlari quyidagilardan iborat:  fuqarolar yig‘ini kengashi;  fuqarolar yig‘ini faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha komissiyalar;  fuqarolar yig‘ini taftish komissiyasi;  tuman markazidan olisda joylashgan va borish qiyin bo‘lgan shaharchalar, qishloqlar va ovullarda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda tuziladigan ma’muriy komissiya (bundan buyon matnda ma’muriy komissiya deb yuritiladi). Fuqarolar yig‘ini faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha komissiyalar, fuqarolar yig‘ini taftish komissiyasi va ma’muriy komissiyani saylash fuqarolarning qonunda belgilangan saylov huquqlari kafolatlari ta’minlangan holda yashirin yoki ochiq ovoz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Komissiya tarkibiga ko‘rsatilgan shaxs, agar fuqarolar yig‘inida (vakillar yig‘ilishida) hozir bo‘lganlarning yarmidan ko‘prog‘i uni yoqlab ovoz bergan bo‘lsa, saylangan hisoblanadi.18 18 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING FUQAROLARNING O‘ZINI O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI TO‘G‘RISIDAGI QONUNI (yangi tahriri) 8-modda 19 Aslida o‘zini o‘zi boshqarish ancha keng faoliyat bo‘lib, bir necha harakatlarni o‘z ichiga oladi. Jumladan, referendum (umumxalq ovozi) ham ayrim mamlakatlarning Konstitutsiya va qonunlarida o‘zini o‘zi boshqarish hisoblanadi.Yoki jamoat birlashmalari faoliyatini amalga oshirish, davlat tashkiloti, korxona, muassasalardagi jamoatchi tashkilotlar ham o‘zini o‘zi boshqarish orqali faoliyat olib boradi. O‘zini o‘zi boshqaruv demokratiyaning bir ko‘rinishi bo‘lib, xalq hokimyatini ro‘yobga chiqarish vositasidir. Jamiyat demokratlashib borgan sari o‘zini o‘zi boshqarish kuchayib boradi. U fuqarolik jamiyatining asosiy sharti va muhim instituti hisoblanadi. O‘zini o‘zi boshqarish faoliyati kollegialchilik, oshkoralik, turli fikrga asoslanib, unda barcha fuqarolar teng asosda ishtirok etadi. Bu o‘zini o‘zi boshqarish organlarini tuzishda, ularning tashkiliy tuzulmalar ishida ishtirok etishda ko‘rinadi. Biror-bir yo‘l bilan o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatida ishtirok etishni cheklash, to‘sqinlik qilish mumkin emas. Ayrim xorijiy mamlakatlarda o‘zini o‘zi boshqaruv davlat organlaridan mustaqil deb ko‘rsatilgani bilan (Rossiya Konstitutsiyasining 12-moddasida, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari davlat hokimyati organlari tizimiga kirmaydi, deb belgilangan) ba’zan bu qoidaga zid holatlar mavjud. Masalan, Rossiyada 50 mingdan ortiq aholi yashaydigan joylarning mahalliy boshqaruv ma’muriyati boshlig‘i o‘lka, viloyat ma’muriyati boshlig‘i, davlat organi tomonidan tayinlanishi belgilangan. O‘zbekistonda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarinianiq bir xil pog‘onada mahallalarda tuzilishi va bir xil nomlar bilan atalishi, ularning O‘zbekistonning siyosiy tizimida o‘zining munosib o‘rnini topishiga, bozor munosabatlariga asoslangan demokratik-huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish davrida ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishiga sabab bo‘ladi. Albatta, shahar va mahallalarda tuzilgan o‘zini o‘zi boshqarish organlari vakolatlarida farq bor. O‘zini o‘zi boshqarish organlari fuqarolarning davlat va jamiyat ishlaridagi ishtirokini ta’minlovchi, ularning ma’naviy tarbiyasiga, ijtimoy himoyasiga ta’sir 20 qiluvchi va boshqa manfaatlarini ro‘yobga chiqarishga hissa qo‘shuvchi muhim tuzilmadir. Keyingi paytda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyati yanada faollashdi va kengaydi. Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga katta umid bog‘lanmoqda. Buni Prezidentimizning “Biz fuqarolik jamiyatini qurishga intilmoqdamiz.Buning ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir”, degan so‘zlaridan ham bilsa bo‘ladi. Fuqarolik jamiyatida fuqarolar faqat davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etish bilan chegaralanmaydi. Bu jamiyatda har bir shaxsning fikri, ovozi e’tiborga olinishi, har bir kishi o‘zini to‘laqonli shaxs, jamiyatning to‘la a’zosi deb his qilishi kerak. Bunda ham fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining roli kattadir. O‘zini o‘zi boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda, O‘zbekistonning eng katta yutug‘i ushbu masalani hal qilishga milliy an’analar, qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo‘ldi. Ya’ni, o‘zini o‘zi boshqarishda asosiy tayanch (makon) qilib mahallar belgilandi. O‘zbekiston mahallalari kabi kuchli, samarali va ta’sirchan vosita boshqa mamlakatlarda yo‘q. U uzoq davrlardan ijtimoiy hayotda beqiyos o‘ringa ega bo‘lib kelgan. Inson qalbida Vatan tuyg‘usining shakllanishiga, milliy g‘ururning vujudga kelishiga, millatchilik illatlaridan holi bo‘lishga katta ta’sir ko‘rsatgan. Mahallalardagi muhit orqali jamoat fikrini to‘laroq aniqlasa bo‘ladi. Demak, ushbu xislat O‘zbekistonga xos xususiyatdir. Bu esa, umume’tirof etilgan demokratiya yo‘llariga mamlakatimizning qo‘shgan hissasidir. Yoki boshqacha qilib aytganda, O‘zbekiston demokratiyani yangi xislatlar bilan boyitmoqda.19 19 Konstutsiyaviy huquq; T.HUSANOV XXI bob 447-bet 21 2.2 Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyati, vazifasi, 2013-yil 22- aprelda yangi tahrirda qabul qilingan “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonun 20bilan tartibga solinadi. Qonunlarda va boshqa dasturiy hujjatlarda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga yuklatilgan vazifalarni bir necha guruhga bo‘lib ko‘rsatish mumkin. Bular: 1. Fuqarolarga jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda qatnashish huquqini amalga oshirishda ko‘maklashish; 2. O‘z hududlarida ijtimoiy va xo‘jalik vazifalarini, ijtimoiy muhofazani hal qilish, ommaviy madaniy tadbirlarni o‘tkazish, axloqiy-tarbiyaviy faoliyat bilan shug‘ullanish. 3. Davlat hokimyati organlariga O‘zbekiston Respublikasi qonunlarini, Prezident va hukumat hujjatlarini, xalq deputatlari Kengashlari va hokimlarning qarorlarini bajarishda yordamlashish. Fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarida ishtirok etishi ularning konstitutsiyaviy huquqidir. Ana shu huquqni amalga oshirishda fuqarolarga o‘zini o‘zi boshqarish organlari turli yo‘llar orqali yordam beradi, jumladan: mahalliy hokimyatning vakillik organlariga nomzod ko‘rsatish; aholini vakillik organlarining sayloviga ishtirok etishga jalb qilish; tashviqot-targ‘ibot ishlarini olib borish; aholini saylov bo‘ladigan joy, vaqt haqida xabardor qilish, fuqarolar yig‘ini raislariga sayloviga fuqarolarni jalb qilish va saylovlarda ishtirok etish uchun tegishli sharoitlar yaratish. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari xududlarida xo‘jalik ishlari, kichik biznes, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, aholini ish bilan ta’minlash, aholini ijtimoiy himoya ishlari bilan shug‘ullanadi. Turli madaniy tadbirlar va boshqalarni o‘tkazish bilan aholini huquqiy bilimini o‘stirish, huquqiy madaniyatini shakllantirishga ta’sir qiladi. Ularning eng muhim vazifalari insonlarni, ayniqsa, 20 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING FUQAROLARNING O‘ZINI O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI TO‘G‘RISIDAGI QONUNI (yangi tahriri) 22 yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash,axloqiy fazilatlarini, eng yaxshi urf- odatlarimizni ular ongiga singdirish hisoblanadi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari muhim vazifalaridan yana biri yuqorida tilga olingan davlat organlariga qonun va boshqa qonun hujjatlarini boshqarilishini ta’minlashda ko‘maklashuvidir. Mahalla fuqarolariga o‘z burchlarini, majburiyatlarini, davlat va jamiyat oldidagi mas’uliyatini oshirish, jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ekanligini tushuntiradi va ta’sir qiladi. Fuqarolik jamiyatini shakllanishi, davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishni taqozo etmoqda. Bu ishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari ishtiroki zarur bo‘lib qolmoqda, yoki boshqacha aytganda ijro hokimiyati organlari ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish shakllaridan biri fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyati bo‘lib, bu ham fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishning muhim vazifalariga aylanmoqda. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining yuqorida qayd qilingan vazifalarini amalga oshirish uchun, qonunlarda yetarli vakolatlar, huquqlar belgilangan. Faqat shuni alohida qayd qilish keraki, bu huquqlarning bir qismi fuqarolar yig‘ini, bir qismi fuqarolar yig‘ini Kengashi, bir qismi fuqarolar yig‘ini raisi tomonidan amalga oshiriladi. Bu masala Qonunning 11, 12, 13, 14-moddalarida mustahkamlangan. Qonunda shaharcha, qishloq, ovul fuqarolar yig‘ini va shahardagi mahalla fuqarolar yig‘inining vakolatlari bilan shaharcha, qishloqcha va ovuldagi mahalla fuqarolar yig‘inining vakolatlari alohida-alohida ko‘rsatilgan. Chunki, ularning vakolatlarida ma’lum farqlar bor. “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonunning 11-moddasiga asosan, shaharcha, qishloq, ovul va shahardagi mahalla fuqarolar yig‘ini: fuqarolar yig‘inining faoliyat dasturini va xarajatlar smetasini, hududni kompleks rivojlantirishni ta’minlashga, tegishli hudud doirasida obodonlashtirishga, ko‘kalamzorlashtirishga va sanitariya holatini yaxshilashga qaratilgan tadbirlar rejalarini tasdiqlaydi; aholining ijtimoiy nochor qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi, ushbu 23 maqsadda markazlashtirilgan tarzda ajratiladigan davlat mablag‘laridan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda maqsadli va samarali foydalanilishini ta’minlaydi; Har chorakda fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari, fuqarolar yig‘ini faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha komissiyalari hamda taftish komissiyasi raislari, jamoatchilik tuzilmasi rahbari, fuqarolar yig‘inining diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchisining hisobotlarini eshitadi; tegishli hududda qonunlar va boshqa qonun hujjatlarining ijro etilishi, shu jumladan tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishi, kommunal xizmat ko‘rsatish tashkilotlari tomonidan kommunal xizmatlar ko‘rsatish sifati, imoratlar qurish hamda hovlilar va uylar atrofidagi hududlarni saqlash qoidalariga rioya etilishi, yerlardan foydalanish451 va ularni muhofaza etish ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshiradi; ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, tegishli hududni obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va sanitariya jihatdan tozalash, kam ta’minlangan oilalarga ularning uylari va kvartiralarini ta’mirlashda, shuningdek kommunal xizmatlari haqini to‘lashda yordam ko‘rsatish uchun ixtiyoriylik asosida jismoniy shaxslardan mablag‘ yig‘ish, yuridik shaxslarning mablag‘laridan shartnoma asosida foydalanish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladi; atrof muhitni muhofaza qilishga ko‘maklashadi; guzarlar barpo etish masalalarini ko‘rib chiqadi; ma’muriy-hududiy birliklar, mahallalarning chegaralarini o‘zgartirish, mahallalar, ko‘chalar, maydonlar va boshqa obyektlarga nom berish va ularning nomini o‘zgartirish haqida tegishli tumanlar, shaharlar davlat organlariga iltimosnomalar kiritadi; yer uchastkalarini berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko‘rib chiqish tuman, shahar komissiyasiga o‘z vakilini yuboradi; har bir dehqon xo‘jaligini xo‘jalik kitobiga kiritib, unda dehqon xo‘jaligining tarkibi to‘g‘risidagi, xo‘jalik boshlig‘i yoki uning vazifasini bajaruvchi shaxs haqidagi, shuningdek dehqon xo‘jaligining tashkiliy-huquqiy shakli (yuridik shaxs tashkil etgan yoki tashkil etmagan holda) to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayd etib qo‘yadi; kommunal to‘lovlar undirilishini ta’minlash, issiqlik va elektr energiyasidan, issiq va sovuq suvdan tejamli foydalanish tadbirlar o‘tkazishda, tegishli hududni obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirish, uylar va 24 hovlilarni namunali saqlashga doir ishlarni ixtiyoriylik asosida tashkil etishda shartnoma asosida ko‘maklashadi;m davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, banklar, nodavlat notijorat tashkilotlar va boshqa tashkilotlar bilan birgalikda kam ta’minlangan oilalardan bo‘lgan yoshlarga, shu jumladan ulargam nikoh tuzishda va to‘y tadbirlarini o‘tkazishda qo‘shimcha moddiy yordam ko‘rsatadi; tegishli hudud doirasida joylashgan (yashayotgan) tadbirkorlik faoliyati subyektlari, shu jumladan oilaviy tadbirkorlik subyektlari tomonidan kreditlar olinishida belgilangan tartibda kafil bo‘ladi. Shuningdek, fuqarolar yig‘inlarida fuqarolar yig‘ini faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha tuziladigan komissiyalar qonun yo‘li bilan aniq qilib belgilandi. Ular:  yarashtirish komissiyasi;  ma’rifat va ma’naviyat masalalari bo‘yicha komissiya;  ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha komissiya;  xotin-qizlar bilan ishlash bo‘yicha komissiya;  voyaga yetmaganlar, yoshlar va sport masalalari bo‘yicha komissiya;  tadbirkorlik faoliyati va oilaviy biznesni rivojlantirish masalalari bo‘yicha komissiya;  ekologiya va tabiatni muhofaza qilish, obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha komissiya;  jamoatchilik nazorati va iste’molchilarning huquqlarini himoya  qilish bo‘yicha komissiyadir.21 21 Konstutsiyaviy huquq; T.HUSANOV XXI bob 453-bet 25 XULOSA Xulosa shuki, Hozirda davlat boshqaruvini modernizatsiyalash va liberallashtirishga oid islohotlar natijasida har tomonlama rivojlanayotgan davlatning ijtimoiy himoya siyosati uchun imkoniyatlar va zaruratlar oshib borayotgan mamlakatimiz jamiyati uchun, yangi Konstitutsiya – tabiiy zarurat hisoblanadi. 2021-yilning oxirlariga kelib, davlatimiz rahbari tomonidan yurtimizda konstitutsiyaviy islohotlar tashabbusi ilgari surildi. Shu oʻtgan davr mobaynida, 1992-yilda qabul qilingan Asosiy Qonunimiz maʼnan ancha eskirganligi koʻp marta aytildi. Haqiqatda, Oʻzbekistonning hozirgi Konstitutsiyasi konseptual oʻzgarishlarga muhtoj ekanligi koʻp yillardan beri ziyolilar va siyosatshunoslar tomonidan taʼkidlanib kelinadi. Hozirgi vaqtda Oʻzbekistonda boshlangan konstitutsiyaviy islohotlar davlatning va jamiyatning ehtiyojlari oʻrtasidagi kompromis boʻlishi ehtimoli yuqori sanaladi. Jamiyat uchun huquqiy-demokratik davlatchilikka yanada tez oʻtish gʻoyasi, albatta, jozibador hamda Yangi Oʻzbekiston uchun oʻrinlidir. Joriy Konstitutsiyamiz 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan boʻlib, oʻsha davrdagi ancha sodda siyosiy va huquqiy qarashlarni oʻzida mujassamlashtirgan edi. Bugungi kunga kelib amaldagi Bosh Qomusimiz allaqachon jiddiy islohotlarga muhtoj edi. Unda qadriyatlar boʻlimi mexanizmlar joriy qilish darajasiga bormagan. Bundan tashqari, davlat institutlari hamda ular oʻrtasidagi vakolatlar muvozanati borasida ham jiddiy nomutanosibliklar yaqqol koʻzga tashlanishi haqiqat. Maʼlumki, Konstitutsiyamiz konseptual islohotlarga muhtoj. Konseptual deganda, avvalo, Asosiy Qonunning ruhiyati, ohangi jiddiy oʻzgarishi, qadriyatlar chuqur va keng taʼkidlanishi kerak, yaʼni, konstitutsion qadriyatlar ijtimoiy fikrda chuqur muhrlanish darajasiga yetib borishi kerak. Siyosiy institutlar va ular oʻrtasidagi vakolatlar esa, jiddiy bir shaklda qayta koʻrib chiqilishi maqsadga muvofiq sanaladi. Aholimiz ongida bir qarash borki, unga koʻra “Konstitutsiya imkon qadar zamonlar va makonlar osha universal boʻlishi kerak” deyiladi. Aslida, 26 mamlakatlarning Konstitutsiyalari oʻzgarib, takomillashtirilib turishi – davlatlar tajribasida normal holat sanaladi. Dunyo tajribasiga nazar soladigan boʻlsak, baʼzi demokratik davlatlarda haliga qadar Konstitutsiyalar mavjud emas. Boshqalarida esa, koʻplab muhim huquqiy-siyosiy jarayonlar Konstitutsiya boʻlimlari va moddalari bilan emas, qonunlar va boshqa huquqiy aktlar bilan tartibga solinadi. Shuning uchun ham, bu yerda asosiy masala, bu Konstitutsiyalarning qanchalik tez oʻzgarishi emas, oʻzgarishlarning mazmun-mohiyati, deb bilamiz. Borgan sari aholisi katta tezlikda oʻsayotgan, oʻrta sinf qatlami kengayib borayotgan Oʻzbekiston jamiyati uchun, yangi Konstitutsiya – tabiiy zarurat deb bilamiz. Soʻnggi 6 yilda mamlakatimizning davlat boshqaruv falsafasi oʻzgardi. Avtoritarizm, ijtimoiy tafakkurni qoʻrquv bilan boyitish siyosati tarixda qoldi. Hozirgi Oʻzbekistonda ratsional boshqaruv shakllanib ulgurdi, deb ayta olamiz. Davlat hokimiyati, ichki va tashqi siyosatda vazminlik va ratsionallik orqali muammolarni tushunish, rasmiylashtirish va yechim izlash tizimini shakllantirib ulgurdi. Buning natijasida, mamlakatimizning ichki va tashqi siyosatidagi dunyoqarashi, tafakkuri va harakatlar strategiyasi mutlaq boshqa oʻzanga koʻchdi. Bu omillar hisobiga, Oʻzbekistonda yangi Konstitutsiya qabul qilish – davlat tafakkuri va global reputatsiyasini oʻzgartirish yangi dunyoqarashni rasmiylashtirishning tarixiy shartlaridan biri hisoblanadi. Biz yangi Konstitutsiya qabul qilar ekanmiz, endigi yondashuv, ushbu qabul qilingan yangi Asosiy Qonun ijrosiga jiddiy ahamiyat qaratishimiz lozim boʻladi. Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda fuqarolik jamiyati beixtiyor shakllanib, mustahkamlanib borishi, shubhasiz. Buning ichki va tashqi sabablari ham juda kuchli hisoblanadi. Yangilangan Konstitutsiyada Oʻzbekistonning ijtimoiy davlat sifatidagi roli mustahkamlanib, davlat oʻziga koʻplab ijtimoiy majburiyatlarni olmoqda. Bu esa yaqin yillarda yurtimizda aholi oʻrtasida kambagʻallik darajasining keskin pasayishiga hamda oʻrta sinfning ortishiga olib borishini prognoz qilish mumkin. 27 Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, xalqimizning, ekspert va mutaxassislarning takliflari, xalqaro va xorijiy davlatlarning tajribasi inobatga olingan holda tayyorlangan Konstitutsiyaviy qonun xalqimizning farovon hayoti uchun mustahkam huquqiy asos boʻlib xizmat qiladi. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXAT RAHBARIY ADABIYOTLAR 1.Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbekiston,1992. – 20-bet. 2.Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini demokratlashtirish konsepsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2010. – 31,46-betlar. ME’YORIY HUQUQIY HUJJATLAR. 1.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1993-yil, 1-son, 38- modda. 2.MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI TO‘G‘RISIDA 18.09.1993 3.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1993-yil, 1-son, 38- modda. 4.O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI TO‘G‘RISIDAGI QONUNI 21-MODDA 5.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari to‘plami. – T.: 2007. – 222–224-betlar. 6.O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING FUQAROLARNING O‘ZINI O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI TO‘G‘RISIDAGI QONUNI (yangi tahriri) DARSLIK, O’QUV QO’LLANMALAR VA MONOGRAFIYALAR. Konstutsiyaviy huquq” O.T.HUSANOV darsligi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2023. III INTERNET SAHIFALARI. LEX.UZ O’zbekiston qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi.