KURS ISHI FUQAROLIK SUDIDA VAKILLIK Reja: I. Kirish II. Asosiy qism II.1Fuqarolik protsessual huquqida vakillik tushunchasi, ahamiyati va asoslari II.2Fuqarolik protsessual sud jarayonida vakilllik huquqining turlari II.3Fuqarolik protsessual sudida vakilning vakolatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Fuqarolik protsessida vakillik instituti muhim o‘rin tutadi. Bu institut fuqarolar va yuridik shaxslarning huquq va manfaatlarini sud oldida himoya qilishda yuridik yordamni ta’minlash maqsadida yaratilgan. Zamonaviy huquqiy tizimda fuqarolik ishlari bo‘yicha vakillik qilishning huquqiy asosi va amaliy ahamiyati alohida o‘rganilishi lozim bo‘lgan masalalardan biri hisoblanadi. Vakillik, bir tomondan, sud ishtirokchilarining ish yuritish imkoniyatini kengaytirsa, ikkinchi tomondan, sudda ishni ko‘rishda protsessual masalalarni samarali hal qilishga xizmat qiladi. Ayniqsa, fuqarolar va yuridik shaxslarning o‘z huquqlarini o‘zlari himoya qilishga imkoniyati bo‘lmagan holatlarda vakillik muhim rol o‘ynaydi. Mazkur referatda fuqarolik sudida vakillik institutining asosiy huquqiy jihatlari, uning protsessual tartibi, amaliyotdagi ahamiyati hamda ushbu institutni rivojlantirish bo‘yicha takliflar muhokama qilinadi. Vakillikning zamonaviy sud tizimidagi o‘rni va ahamiyatini yoritish orqali fuqarolik protsessida adolat va samaradorlikni oshirish bo‘yicha takliflar keltiriladi. Bu kirish qismi referatning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi va mazmunini aniqlab beradi. 2.1Fuqarolik protsessual huquqida vakillik tushunchasi, ahamiyati va asoslari Vakillik instituti O'zbekiston Respublikasi Konstitut- siyasining 44, 116- moddalarida mustahkamlangan sud orqali himoyalanish va malakali yuridik yordam olish kabi konsti- tutsiyaviy huquqlarni amalga oshirilishini ta'minlashga xizmat qiladi hamda ishda ishtirok etuvchi taraflar, uchinchi shaxslar, arizachilarning huquqlari va erkinliklari hamda qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlari himoyasining protsessual kafolati vazifasini bajarishga xizmat qiladi. Fuqarolik ishlarini sud va boshqa organlarda yuritishda bir shaxsning topshirig'iga ko'ra ikkinchi shaxsning uning nomidan ishda qatnashuviga vakillik qilish deb ataladi. O'z navbatida bunday munosabatlar shartnoma (ishonchnoma, vakolatnoma, order) asosida amalga oshiriladi. Fuqarolik sud ishlarini yuritishda advokatning ishtiroki esa ana shu vakillik institutining eng ko'p namoyon bo'ladigan turlaridan biri hisoblanadi. Suddagi vakillik bu sud himoyasiga bo'lgan huquqni amalga oshirish, malakali yuridik yordan olish vositasi sanalib, manfaatdor shaxslar shaxsan o'zlari ishni olib borishlari yoki bevosita vakillari orqali ish olib borishlari; bevosita ishda ham vakili, ham o'zining bir vaqtda qatnashuviga yo'l qo'yilishi kabilarni o'z ichiga oladi. Vakillik institutining maqsadi va ahamiyati: sud-huquq islohotlarini amalga oshirishdan ko'zlangan maqsadlarni ro'yobga chiqarishga ko'maklashish; sud orqali himoyalanish va malakali yuridik yordam olish kabi konstitutsiyaviy huquqlari amalga oshirilishini ta'minlash; fuqarolar va tashkilotlarning huquqlarini va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, buzilgan huquqlarni tiklash mexanizmini kuchaytirish; fuqarolarga malakali yuridik yordam ko'rsatilishini ta'minlashga erishish; huquq va manfaatlar himoyasini protsessual kafolati vazifasini bajarish; fuqarolik sud ishlarini yuritishda odil sudlovni amalga oshirishda sudlarga ko'maklashish; ishning haqiqiy holatini ochishga ko'maklashish; ish bo'yicha qonuniy, asoslantirilgan va adolatli sud qarorlari chiqarish imkoniyatlarini ta'minlashga qara- tilgan. Suddagi vakillikni vujudga kelish shartlari: manfaatdor shaxsning topshirig'iga ko'ra; qonunda nazarda tutilgan asoslarga koʻra. Vakillik vujudga kelishi uchun kasallik, xizmat safarida bo'lish, tegishli huquq normalaridan yetarli darajada xabardor bo'lmaslik, voyaga yetmaganlik, muomalaga layoqatsizlik va boshqa holatlar sabab bo'lishi mumkin. Shuningdek, qonun hujjatlarida (yuridik shaxslarning Ish yurituv hujjatlarida) vakillikdan foydalanish belgilab qo'yilgan bo'ladi yoki xizmat ko'rsatish davomida vakil olishga zarurat tug'iladi. Qonuniy vakillardan foydalanish ham qonun hujjatlarida vakillik asoslari va vakillik doirasi aniq ko'rsatilgan bo'ladi. Fuqarolar o'z ishlarini sudda shaxsan yoki o'z vakillari orqali yuritishi mumkin. Fuqaroning ishda shaxsan ishtirok etishi uni ish bo'yicha vakilga ega bo'lish huquqidan mahrum etmaydi. Tashkilotlar ishlarni o'z rahbarlari yoki vakillari orqali yuritadi. Fuqarolik protsessual huquqida vakilning protses- sual huquqiy holati: vakil fuqarolik-protsessual huquqiy munosabatning subyekti; vakil ishda ishtirok etuvchi shaxs; vakil sud protsessining borishidan moddiy-huquqiy (ayrim istisnolar bilan) va protsessual-huquqiy manfaatdor shaxs; vakil barcha fuqarolik-protsessual huquq va majbu- riyatlardan foydalana oladi (shartnomali vakillikda huquq va majburiyatlarni amalga oshirish maxsus ko'rsatilganda amalga oshiriladi); isbotlash vositalarining subyekti (qonuniy vakilning tushuntirishlari); bajar- vakiiga nisbatan protsessual majburiyatlarni maganlik uchun protsessual majburlov choralari belgilangan va hk (sud majlisi zalidan chiqarib yuborish, advokatlik tuzilmasiga xususiy ajrim yuborish) 2.2 Fuqarolik protsessual sud jarayonida vakilllik huquqining turlari Sudda vakillik qilishning qonuniy va shartnomavi turlariga ruhsat etilgan. Vakillikning qonuniy, shartnomali, jamoat, ustavli hamda rasmiy turlari ham mavjudligi tadqiq etilgan. Qonuniy vakillik - muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini sudda ularning qonuniy vakillari (ota-onalari, ularni farzandlikka olganlar, vasiylar, homiylar) himoya qiladi. Belgilangan tartibda bedarak yo'qolgan deb topilgan fuqaro ishtirok etishi lozim bo'lgan ish bo'yicha uning vakili sifatida mazkur fuqaroning mol-mulkini qo'riqlash va boshqarish uchun tayinlangan shaxs qatnashadi. Vafot etgan yoki belgilangan tartibda vafot etgan deb e'lon qilingan shaxsning merosxo'ri ishtirok etishi kerak bo'lgan ish bo'yicha, agar merosni hali hech kim qabul qilib olmagan bo'lsa, vasiy, homiy, yoxud meros mol-mulkni saqlash va boshqarish uchun tayinlangan saqlovchi shaxs merosxo'rning vakili sifatida qatnashadi. Qonuniy vakil sudda ish olib borishni o'zi vakil sifatida tanlagan boshqa shaxsga topshirish huquqiga ega. O'n to'rt yoshga to'lmagan voyaga yetmagan shaxsning, muomalaga layoqatsiz yoki bedarak yo'qolgan deb topilgan shaxsning qonuniy vakili vakillik qilinayotgan shaxsning huquqlari va qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlariga taalluqli ishlar ko'rib chiqilayotganda uning manfaatlarini ko'zlab barcha protsessual harakatlarni amalga oshiradi. O'n to'rt yoshdan o'n sakkiz yoshgacha bo'lgan voyaga yetmagan shaxsning, muomala layoqati cheklangan deb topilgan shaxsning qonuniy vakili ishlar ko'rib chiqilayotganda shu shaxsning manfaatlarini ko'zlab barcha protsessual harakatlarni cheklangan huquqlar doirasida amalga oshiradi. Qonuniy vakillar ham, shartnoma bo'yicha vakillar ham voyaga yetgan va muomalaga layoqatli bo'lishlari kerak. Qonuniy vakillar ishga kirishishi uchun huquq beruvchi hujjatlar: bolaning tegishli ota-onadan paydo bo'lganligi, farzandlikka olinganlik faktlarini tasdiqlovchi hujjatlar; vasiy yoki homiyni, meros mulkini asrovchini tayinlash to'g'risida qarorlar va boshqa shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishlari kerak. Fuqarolik protsessual huquq nazariyasida qonuniy vakillik majburiy vakillik deb yuritiladi. Chunki ushbu shaxslar (vakolat beruvchi) albatta qonuniy vakillar yordamidan foydalanishga majbur va ularning vakolatnomasida maxsus huquqlarni bajarish haqida alohida izoh talab etilmaydi. Shartnoma bo`yicha ixtiyoriy vakillik- ishonch bildiruvchi o'z huquqlari va qonun bilan qo'riqlanadigan man faatlarini himoya qilish bo'yicha sudda ish yuritishni shartnoma bo'yicha (ixtiyoriy) vakillikka binoan vakilga topshiradi. Quyidagilar shartnoma bo'yicha (Ixtiyoriy) vakil bo'lishi mumkin: 1) advokatlar; 2) nasl-nasab shajarasi bo'yicha to'g'ri tutashgan yoki yon shajara boʻyicha qarindoshlar, shuningdek er (xotin) yoxud uning qarindoshlari; 3) yuridik shaxslarning xodimlari - shu yuridik shaxslarning ishlari bo'yicha; 4) notijorat tashkilotlarning vakolatli vakillari shu tashkilotlar a'zolarining ishlari bo'yicha; 5) qonunga binoan boshqa shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilish huquqi berilgan notijorat tashkilotlarning vakolatli vakillari; 6) birgalikda ishtirok etuvchilardan biri boshqa birgalikdagi ishtirokchilarning topshirig'i boʻyicha; 7) ishni ko'rib chiqayotgan sud tomonidan ishda jismoniy shaxslarning vakillari sifatida ishtirok etishiga yo'l qo'yilgan shaxslar. Sudda ish yuritish bo'yicha vakil sifatida professional faoliyat bilan faqat advokatlar shug'ullanishi mumkin. Shartnoma boʻyicha vakillikning xususiyatlari: vakillikning shartnoma boʻyicha ixtiyoriy asosda amalga oshiriladigan turi; vakillik munosabatlari ishonch bildiruvchi (vakolat beruvchi) va shaxs va vakil (advokat) o'rtasida tuziladigan shartnomaga asosan, shuningdek qonunga muvofiq berilgan va rasmiylashtirilgan ishonchnoma orqali vujudga keladi va faqat ishonch bildiruvchining bunga xohishi mavjud bo'lganda yuzaga keladi; vakillikning bu turida maxsus izoh talab qilingan holatlar (huquqlar ko'rsatilishi), vakolatni rasmiylashtirish tartibi (advokatlarning orderi, taraflarning ishonchnomalari, sherik ishtirokchilarning og'zaki arizalari) ga alohida ko'rsatilishi zarur. Vakillarning ishga kirishishi masalasi sudya tomonidan Ishni sudda ko'rishga tayyorlash paytida hal etilib, bu haqda ajrimda ko'rsatiladi. Agar vakilni ishga kiritish to'g'risidagi iltimosnoma sud majlisida bildirilgan bo'lsa, masala ishda qatnashuvchi boshqa shaxslar fikri eshitilgandan so'ng bayonnomada qayd etiladigan ajrim chiqarish yo'li bilan hal etiladi. Shaxsni sudda vakil sifatida qatnashishiga ijozat berish (qatnashishini rad etish) to'g'risidagi ajrim ustidan, u ishning keyingi harakatlanishiga to'sqinlik qilmaganligi sababli, apellyatsiya (kassatsiya) shikoyatidan alohida tarzda shikoyat qilish mumkin emas. Jamoat vakilligi ayrim turdagi fuqarolik ishlari bo'yicha vujudga kelib asosan korxona, tashkilot, muassasa va ayniqsa, xodimlar manfaatlarini, shuningdek mualliflik huquqiy munosabatlariga doir ishlar bo'yicha mualliflarning buzilgan huquq va manfaatlarini himoya qilish, mehnatga oid ishlar bo'yicha xodimlar manfaatlarini himoya qilish maqsadida faoliyat yuritadi. Rasmiy vakillik asosan bedarak yo'qolgan, o'lgan deb e'lon qilingan shaxslarning mulkiy va nomulkiy huquqlarining himoyasini ta'minlash maqsadida qonuniy va shartnomali vakillar (vasiy va homiy, mol-mulkni qo'riqlovchi va tanlangan advokatlar tomonidan) amalga oshiriladi. O'zbekiston Res publikasining Fuqarolik protsessual huquqida rasmiy vakillik alohida tur sifatida o'rganilmaydi. Ustav bo'yicha vakillik yuridik shaxslar faoliyati bilan bog'liq ishlar bo'yicha korxona, tashkilot, muassaasa, tegishli tuzilmaning ta'sis va ish yurituv hujjatlarida yuridik shaxs manfaatlarini himoya qilish vakolati (funksional vazifalari) kimga yoki qaysi shtat (lavozim) bo'yicha rasman biriktirilganligi hamda vakillik doirasi ko'rsatilgan bo'ladi, shunga ko'ra yuridik shaxslarning xodimlari shu yuridik shaxslarning ishlari bo'yicha sudda ishtirok etadi. Vakillikning ushbu turlari alohida vakillik turlari sifatida faqat ilmiy tadqiqot ishlarida (ilmiy ishlanmalarda) shunday tadqiq etilgan, ammo nazariya va amaliyotda vakillikning qonuniy va shartnoma bo`yicha turlari rasman fuqarolik kodeksida mustahkamlangan. 2.3 Fuqarolik protsessual sudida vakilning vakolatlari Vakillar Fuqarolik protsessual kodeksining 39-moddasiga ko'ra, ishda ishtirok etuvchi shaxs sifatida 40-moddadagi huquq va majburiyatlarga ega. Shuningdek, yana maxsus 69-moddadagi vakilning protsessual vakolatlari ham ularga tegishli. Vakillar ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko'chirmalar olish, nusxalar ko'chirish, rad etish to'g'risida arz qilish, dalillar taqdim etish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga va odil sudlovni amalga oshirishga ko'maklashayotgan shaxslarga savollar berish, arz qilish, Iltimosnomalar taqdim etish, sudga og'zaki va yozma tushuntirishlar berish, ishni sudda ko'rish davomida tug'iladigan hamma masalalar bo'yicha o'zlarining vajlarini bayon qilish, boshqa shaxslarning arzlari, iltimosnomalari, vajlariga qarshi e'tirozlar bildirish, sudning hal qiluv qarori, ajrimi, qarori va buyrug'i ustidan shikoyat qilish, sud chiqargan hal qiluv qarori, ajrimi, qarori va buyruqning majburiy ijrosini talab qilish, sud ijrochisining harakatlari vaqtida hozir bo'lish va o'z huquqlarini amalga oshirish kabi protsessual huquq va majburiyatlarga egadirlar. Vakillik vakolatlari umumiy va maxsus vakolatlarga ajratiladi. Jumladan, umumiy vakolat deb, har qanday vakil tomonidan vakolatnoma bergan shaxs nomidan harakatlarni amalga oshirishga aytiladi va bunda vakolatlarga maxsus izoh berilishi talab qilinmaydi. Maxsus vakolat deganda vakil tomonidan ishonchnomada maxsus ko'rsatilgan harakatlarni amalga oshirish tushuniladi. Maxsus harakat (huquq va burch) lar deganda da'vo talab (lar)idan to'liq yoki qisman voz kechish; da'vo predmeti va asosini o'zgartirish, da'vo talab(lar)ining miqdorini ko'paytirish yoki kamaytirish; da'vo talab(lar)ini tan olish; kelishuv bitimi tuzish yoki mediativ kelishuvga erishish vakolatlarni o'zga shaxsga o'tkazish; sud qarorlari ustidan shikoyat qilish; ijro hujjatlarining bajarilishini talab qilish va boshqalar tushuniladi. Sudda ish yuritish vakolatlari vakilga barcha protsessual harakatlarni vakolat beruvchi nomidan amalga oshirish huquqini beradi. Shartnoma bo'yicha vakillik qiluvchining arz qilingan talablardan to'liq yoki qisman voz kechish, ularning asosini yoki predmetini o'zgartirish, miqdorini ko'paytirish yoki kamaytirish, da'vogarning talablarini tan olish, kelishuv bitimi, mediatsiya tartib-taomilini amalga oshirish to'g'risidagi kelishuv yoki mediativ kelishuv tuzish, vakolatlarni boshqa shaxsga o'tkazish (boshqa shaxsga ishonib topshirish), sud hujjati ustidan shikoyat qilish, arizalarni imzolash, ijro varaqasini undiruvga taqdim etish, undirilgan mol-mulkni yoki pullarni olish vakolati har bir alohida holda vakolat beruvchi tomonidan berilgan ishonchnomada maxsus ko'rsatilgan bo'lishi kerak. Sudda ish yuritish bo'yicha vakil sifatida professional faoliyat bilan faqat advokatlar shug'ullanishi mumkin. Oliy yuridik ma'lumotga ega bo'lgan va advokatlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqini beruvchi litsenziyani belgilangan tartibda olgan O'zbekiston Respublikasining fu- qarosi O'zbekiston Respublikasida advokat bo'lishi mumkin. Litsenziya Qoraqalpog'iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari tomonidan tegishli malaka komissiyalarining qarorlari asosida beriladi. Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan, shuningdek sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan shaxslarning advokatlik faoliyati bilan shug'ullanishiga yo'l qo'yilmaydi (O'zbekiston Respublikasining Advokatura to'g'risida»gi qonuni 3-moddasi). Advokatlik faoliyati advokat va ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) o'rtasida tuziladigan yuridik yordam ko'rsatish to'g'risidagi bitim (shartnoma) asosida amalga oshiriladi. Advokat ishga kirishishi uchun advokatlik guvohnomasi va advokatlar tuzilmasi tomonidan berilgan order taqdim etilishi zarur, mazkur hujjatlar advokatga yuridik yordam so'rab murojaat etgan shaxs manfaatlarini sudda himoya qilish huquqini beradi. Birinchi instansiya sudida qatnashgan advokatning ish yurituvida ishga aloqador quyidagi ma'lumot va hujjatlarning bo'lishi tavsiya etiladi: sudga berilgan da'vo ariza, ariza, shikoyatlarning nusxalari; da'vo arizasiga nisbatan qarshi da'vo ariza yoki e'tiroznoma berilgan bo'lsa, mazkur hujjatlarning nusxalari; fuqarolik ishi bo'yicha taqdim etilgan yozma dalillarning nusxalari; sud majlisida aniqlash lozim bo'lgan holatlar yuzasidan tuzilgan savollar ro'yxati; ishni qonuniy hal etilishiga yordam beruvchi huquqiy hujjatlar va maxsus adabiyotlardan ko'chirmalar, ularning nusxalari (olingan manbalari ko'rsatilgan holda); sud majlisi davomida tomonlarning tushuntirishlari, fikrlarining qisqacha (asosiy) mazmuni, mutaxassislarning fikrlari aks ettirilgan yozuvlar; ekspert, sudda taqdim etilgan yozma iltimosnomalarning nusxalari, shuningdek, og'zaki berilgan iltimosnomalar va sudning iltimosnomalar bo'yicha chiqargan ajrimining mazmuni; sud muzokarasidagi advokat nutqining matni va ushbu bo'yicha tayyorlangan tezislar; agar sud majlisi bayonnomasi bilan tanishib, unga fikr-mulohaza bildirilgan bo'lsa, bildirilgan likr-mulohazalar haqidagi ma'lumot; sudning ish yuzasidan chiqargan hal qiluv qarori yoki ajrimi nusxalari va boshqalar. Fuqarolik protsessual kodeksida (FPKning 70-moddasi) sudda vakillik qilishi mumkin bo'lmagan shaxslar toifasi ko'rsatilgan. Quyidagilar sudda vakillik qilishi mumkin emas: 1) voyaga yetmagan shaxslar, bundan qonun hujjatlarida belgilangan hollar mustasno; 2) vasiylik va homiylik belgilangan shaxslar; 3) sudyalar, prokurorlar, surishtiruvchilar, tergovchilar, sud devoni xodimlari, bundan ular qonuniy vakil (ota-onalar, farzandlikka olganlar, vasiylar, homiylar) sifatida, shuningdek tegishli sud, prokuratura, surishtiruv va tergov organlarining vakili sifatida qatnashgan hollar mustasno 4) manfaatlari vakolat beruvchining manfaatlariga zid bo'lgan shaxslarga huquqiy yordam ko'rsatayotgan yoki ilgari yordam ko'rsatgan shaxslar; 4') shu nizo bilan bog'liq mediatsiya tartib-taomilini amalga oshirishda mediator sifatida ishtirok etganlar, bundan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan va mediatorning ishtiroki yuzasidan o'zaro rozilik bo'lgan hollar mustasno; 5) sudya, prokuror, sud majlisi kotibi, ekspert, mutaxassis, tarjimon bilan qarindoshlik munosabatlarida bo'lgan shaxslar. Voyaga yetmagan shaxslar (18 yoshga to‘lmaganlar) fuqarolik protsessida vakil sifatida ishtirok eta olmaydi. Bu cheklovning sababi quyidagilarga asoslanadi: 1. Huquqiy layoqatning cheklanganligi: Voyaga yetmaganlar huquqiy layoqatga ega emas yoki faqat cheklangan huquqiy layoqatga ega bo‘lib, ular murakkab huquqiy masalalarda vakil sifatida ishtirok etishga yaroqsiz hisoblanadi. 2. Mas'uliyat darajasining yetarli emasligi: Fuqarolik protsessi vakillikni talab qiladi, bu esa vakilning mas'uliyatli va oqilona qarorlar qabul qilishini ta'minlashni talab qiladi. Voyaga yetmaganlar bunday mas'uliyatni to‘liq bajarishga qodir emas deb hisoblanadi. 3. Sud jarayonining adolatini ta'minlash: