KURS ISHI FUQOROLIK PROTSES ISHTIROKCHILARI REJA: I KIRISH II ASOSIY QISIM 1. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushunchasi, farqi hamda ularning huquq va majburiyatlari 2. Fuqarolik protsessida taraflar tushunchasi va ularning protsessual huquq va majburiyatlari 3. Ishga daxldor bo‘lmagan taraflar tushunchasi va ularni almashtirish tartibi III XULOSA IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 KIRISH Fuqarolik protsessual huquqi nazariyasida fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar subyektlari ikki guruhga bo'linadi: ishda ishtirok etuvchi shaxslar; odil sudlovni amalga oshirishga ko‘mak-lashuvchi shaxslar.Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning majburiy subyektlari boMib sud, da'vo tartibidagi oiganlar va mansabdor shaxs-larning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatlar bo‘yicha ishlarda taraflar, shuningdek, alohida tartibda yuritiladigan ishlarda arizachi va manfaatdor shaxslar hisoblanadi.Sud fuqarolik protsessual huquqiy munosabatning majburiy subyekti hisoblanadi. Davlat hokimiyatining muhim organi sifatida sud odil sudlovni amalga oshiradi, sud protsessiga boshchilik qiladi, sud ishlarini yuritishda eng muhim (ustun) vaziyatni egallaydi. Chunki faqat sudya tom onidan da’vo arizasi qabul qilingan taqdirdagina fuqarolik ishi qo‘zg‘atiladi, ish yuzasidan muayyan protsessual harakatlar amalga oshiriladi, ish mazmunan hal qilinadi va h.k. Bunday vakolatga ega bo‘lmasdan turib sudlar odil sudlovni hamda fuqarolik ishlari bo'yicha sud ishlarini yuritish oldida turgan vazifalami bajara olmaydi.Fuqarolik protsessual huquqiy munosabat subyektlarining keyingi asosiy guruhini ishda ishtirok etuvchi shaxslar tashkil qiladi. Taraflar, uchinchi shaxslar, taraflar va uchinchi shaxslarning vakillari, prokuror, protsessda boshqa shaxslaming huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishda ishtirok etadigan davlat boshqaruvi organlari, tashkilotlar va ayrim fuqarolar ishda ishtirok etuvchi shaxslar hisoblanadi (FPKning 33-moddasi).Fuqarolik protsessual huquqiy munosabat subyektlarining keyingi guruhini odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar tashkil etadi. 2 1. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushunchasi, farqi hamda ularning huquq va majburiyatlari Fuqarolik sud ishlarini yuritish ishtirokchilarining asosiy guruhini ishda ishtirok etuvchi shaxslartashkil qiladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar quyidagi ikki guruhlarga ajratiladi: 1) o‘zining subyektiv huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi shaxslar. Ushbu shaxslarga taraflar va uchinchi shaxslar kiritiladi. 2) protsessda boshqa shaxslarning subyektiv huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi shaxslar. Mazkur shaxslar qatoriga boshqa shaxslaming huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida sudga murojaat qilish vakolatiga ega bo‘lgan prokuror va davlat organlari,mahalliy o'zini o‘zi boshqarish organlari, tashkilotlar va ayrim fuqarolar kiritiladi. Fuqarolik protsessual kodeksining 34-moddasiga ko‘ra, ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko‘chirma!ar olish, nusxalar ko‘chirish, rad etish to‘g‘risida arz qilish, dalillar taqdim etish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish, ishda ishtirok etuvchi hoshqa shaxslarga va odil sudlovni amalga oshirishga ko'maklashayotgan shaxslarga savollar berish, arz qilish, iltimosnomalar taqdim etish, sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish, ishni sudda ko‘rish davomida tug‘iladigan hamma masalalar bo‘yicha o‘zlarining vajlarini bayon qilish, boshqa shaxslarning arzlari, iltimosnomalari, vajlariga qarshi e’tirozlar bildirish, sudning hal qiluv qarori, ajrimi, qarori va buyrug'i ustidan shikoyat qilish, sud chiqargan hal qiluv qarori, ajrimi, qarori va buyruqning majburiy ijrosini talab qilish, sud ijrochisining harakatlari vaqtida hozir bo'lish va o‘z huquqlarini amalga oshirish huquqiga egadirlar.Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ushbu kodeksda nazarda tutilgan boshqa protsessual huquqlardan ham foydalanadilar. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar o'zlariga berilgan barcha protsessual huquqlardan insofli ravishda foydalanishlari va o‘z zimmalariga yuklatilgan majburiyatlarni bajarishlari shart. Odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslaming huquq va majburiyatlari haqida shuni aytish kerakki, ushbu shaxslar ishda ishtirok etuvchi shaxslardan farqli 3 ravishda FPKda ko'rsatilgan ishda ishtirok etuvchi shaxslarning protsessual huquqlaridan foydalana olmaydilar. Aynan ular ishning hal etilishidan moddiy manfaatdor bo'lmaganliklari tufayli ham, masalan, taraflarning protsessual huquqlaridan (da'vogarning o‘z arzida bayon qilingan talablarning asosini yoki predmetini o'zgartirishi, da’vo talablarining miqdorini oshirishi yoki kamaytirishi, ulardan butunlay yoki qisman voz kechishi, javobgarning da’vogar talabini to‘liq yoki qisman tan olishi, har ikki tarafning protsessning istalgan bosqichida kelishuv bitimi tuzish orqali ishni yakunlash huquqi shular jumlasidandir) foydalana olmaydilar. Odil sudlovni amalga oshirishga ko'maklashuvchi shaxslar o‘z tushuntirishlarini og‘zaki yoki yozma ravishda hayon qilishga, yozuvlardan foydalanishga haqlidirlar. Qolaversa, ushbu shaxslarning protsessual huquqlardan foydalanishi protsessda kim sifatida ishtirok etishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ekspert ish materiallari bilan tanishish, ishda ishtirok etayotgan shaxslar va guvohlarga savollar berish, joyga borib ko'zdan kechirishda ishtirok etish va ekspert sifatida o‘zini qiziqtirayotgan holatlami aniqlash uchun o'ziga qo‘shimcha materiallar berishni suddan iltimos qilishga haqli bo‘ladi. Shuningdek, ekspert, basharti o‘ziga berilgan materiallar yetarli bo‘lmasa yoki o‘z zimmasiga yuklatilgan majburiyatni bajarish uchun yetarli bilimga ega bo‘lmasa, xulosa berishdan bosh tortishi ham mumkin. Ekspert qilib tayinlangan shaxs sudning chaqimvi bo'yicha kelishi va o‘z oldiga qo‘yilgan masalalar yuzasidan xolis xulosa berishi shart. Agar ekspert sud uzrsiz deb topgan sabablarga ko‘ra sudning chaqimvi bo'yicha kelmasa, unga eng kam ish haqining besh baravarigacha miqdorda jarima solinadi. Bila turib yolg'on xulosa berganlik, sud uzrsiz deb topgan sababga ko‘ra xulosa berishdan bosh tortganlik uchun ekspert 0 ‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining tegishincha 238 va 240-moddalari bo'yicha javobgar bo'ladi (FPKning 86-moddasi).Ishda ishtirok etayotgan mutaxassis esa o'zining nima maqsadda sudga chaqirilayotganini bilish, agar zimmasiga yuklatilgan vazifani bajarish uchun zarur bilim va malakaga ega bo‘lmasa, ishni yuritishda qatnashishdan bosh tortish huquqiga ega bo‘ladi. Fuqarolik protsessual qonunchilik mutaxassis 4 zimmasiga ham bir qator majburiyatlarni yuklaydi. Masalan, mutaxassis sudning chaqimvi bo'yicha kelishi, ishni ko‘rishda qatnashishi, fan, texnika, san’at yoki hunar sohasidagi bilim va malakasiga asoslanib, o‘z fikrini bildirishi shart. Agar mutaxassis sud uzrsiz deb topgan sabablarga ko‘ra sud chaqimvi bo‘yicha kelmasa, unga eng kam ish haqining besh baravarigacha miqdorda jarima solinishi mumkin (FPKning 91- moddasi). Fuqarolik ishlarining ko'rilishida guvohlarning protsessual huquqiy holati o'ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Masalan, FPKning 69-moddasiga ko‘ra, ishga doir biror holatdan xabardor bo‘lgan har qanday shaxs guvoh bo‘la oladi. Guvoh sifatida chaqirilgan shaxs sudga kelishi va to‘g‘ri ko'rsatuv berishi shart. Bila turib yolg‘on ko‘rsatuvlar berganlik, sud uzrsiz deb topgan sabablarga ko‘ra, ko'rsatuv berishni rad etganlik yoki undan bo‘yin tovlaganlik uchun guvoh Jinoyat kodeksining 238 va 240-moddalariga muvofiq javobgar bo‘ladi. Fuqarolik ishlari bo‘yicha odil sudlov faqat sud tomonidan, ushbu Kodeksda belgilangan qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi. 2. Fuqarolik protsessida taraflar tushunchasi va ularning protsessual huquq va majburiyatlari FPKning 39-moddasi birinchi qismiga binoan, da'vogar va javobgar fuqarolik protsessining taraflaridir. Demak, fuqarolik protsessida ikki taraf: da'vogar va javobgar ishtirok etadi.Da'vogar deganda, o'zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida sudga murojaat etgan yoinki manfaatini ko'zlab ish qo‘zg‘atilgan shaxsga aytiladi. Mazkur ta'rif da'vogaming fuqarolik protsessidagi ishtirokining ikki shakli mavjudligini ko‘rsatadi: birinchidan, da'vogar deganda, o'zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida sudga murojaat etgan shaxs tushunilsa, ikkinchidan, da’vogar deb boshqa shaxslaming huquqlarini himoya qilish maqsadida sudga murojaat qiluvchi 5 shaxslarning arizasiga ko‘ra, ish qo‘zg‘atilgan shaxs tushuniladi. Fuqarolik protsessining ikkinchi tarafi javobgar hisoblanadi. Javobgar da'vogar talabiga muvofiq sud tomonidan da'vogarning buzilgan huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari yuzasidan javob berish uchun jalb etilgan shaxsdir. Da'vogarning fikricha, javobgar bu uning subyektiv huquqlarini yoki qonun hilan qo‘riqlanadigan manfaatini buzgan shaxs hisoblanadi. Shunday qilib, da'vogar va javobgar nizoli huquqiy munosabat subyektlari hisoblanib, ulaming protsessual manfaatlari bir-biri bilan zid. Sud hal qiluv qarori ham, birinchi navbatda, ularga nisbatan tatbiq etiladi. Taraflar zimmasiga sud xarajatlarini to‘lash majburiyati yuklatiladi. Taraflaming protsessual huquqlari Umumiy va Maxsus huquqlarga ajratiladi. FPKning 34-moddasida hamda boshqa moddalarda nazarda tutilgan va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar ham foydalanishi mumkin bo‘lgan huquqlar taraflarning umumiy huquqlari hisoblanadi. FPKning 40-moddasi va boshqa moddalarda nazarda tutilgan hamda faqat taraflargina foydalanishi mumkin bo'lgan huquqlar maxsus huquqlar sanaladi. Taraflarning maxsus huquqlari sifatida da'vogarning da'vo asosini yoki predmetini o'zgartirishga, da’vo talablarining miqdorini ko‘paytirish yoki kamaytirishga yoxud da'vodan voz kechishga bo‘lgan huquqini, javobgaming esa da’voga qarshi e'tiroz bildirish, qarshi da'vo taqdim etish yoki da'voga iqror bo‘lish kabi huquqlarini ko‘rsatish mumkin. Undan tashqari, taraflar jarayonning har qanday bosqichida ishni kelishuv bitimi bilan tamomlashlari mumkin (FPKning 40-moddasi). Fuqarolik protsessida taraflar teng protsessual huquqlardan foydalanadilar. Taraflar o'zlariga berilgan barcha protsessual huquqlardan vijdonan, insofli ravishda foydalanishga majburlar. Jarayonni cho'zish yoki buzish maqsadida har qanday g‘ayriqonuniy harakatlar qilinishiga sud yo‘l qo‘ymaydi.Taraflaming protsessual huquqlari ularning pratsessual majburiyatlari bilan bogMiq. Taraflar protsessual majburiyatlarini sidqi-dildan bajarishlari lozim. Har bir taraf o‘zining talablari va e’tiroz-lariga asos qilib ko‘rsatgan holatlarni isbotlashi shart (FPKning 56-moddasi).Taraflar ish yuritilayotgan vaqtda o ‘z manzili o‘zgargani haqida sudga maMum qilishlari shart (FPKning 138-moddasi), ular qonunda nazarda 6 tutilgan sud xarajatlari va qonunda nazarda tutilgan boshqa bir qator majburiyatlami o‘z zimmalariga oladilar.Protsessual huquqlardan noto‘g‘ri foydalanish yoki pratsessual majburiyatlarni bajarmaslik taraflar uchun salbiy oqibatlami yuzaga keltiradi (masalan, da'vo arizasining harakatsiz qoldirilishi, ariza berilmagan deb topilib, da'vogarga qaytarilishi, arizani ko‘rmasdan qoldirish, ishning keyinga qoldirilishi, ishni sirtdan koTib chiqish va h.k.). Protsessda birgalikda ishtirok etish deb, muayyan fuqarolik ishining sudda ko‘riIishida har ikki tarafdan ham bir necha da'vogarlar yoki bir necha javobgarlar ishtirok etishiga aytiladi. Fuqarolik protsessida birgalikda ishtirok etishning asosiy maqsadi sud tomonidan fuqarolik ishlarining ko‘rilishini yengillashtirish, fuqarolarning buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tez va samarali himoya qilishdan iboratdir. Aynan sherik ishtirokchilik institutining uchinchi shaxslardan va ishga daxldor bo‘lmagan taraflardan farqi sherik ishtirokchilar o‘rtasida manfaatdorlik borasida o ‘zaro qarama-qarshilikning boMmasligi, ular talab va e'tirozlarining bir xilda ekanligidadir. Ushbu xususiyatlar protsessda birgalikda ishtirok etishga yo‘l qo‘yishning asosiy talablaridan biri hisoblanadi.Protsessual-huquqiy mezonlarga ko‘ra, ishtirokchilik quyidagi uch turga ajratiladi: • faol sherik ishtirokchilik — da'vogar tarafdan bir vaqtning o ‘zida bir necha shaxslaming ishtirokiga aytiladi; • faol ho ‘Imagan ishtirokchilik — javobgar tomonida bir vaqtning o ‘zida bir necha shaxslarning ishtirokiga aytiladi; • aralash sherik ishtirokchilik — bir vaqtning o ‘zida da’vogar va javobgar tarafda bir necha shaxslaming ishtirok etishiga aytiladi. Nizoli huquqiy munosabat subyektlari o‘rtasidagi moddiyhuquqiy aloqalar ulaming xarakteriga bng‘liq ravishda quyidagi ikki turga ajratiladi: • majburiy sherik ishtirokchilik; • nomajburiy sherik ishtirokchilik. Majburiy sherik ishtirokchilik protsessda bir necha da'vogar va bir necha javobgaming 7 ishtiroki hisoblanib, ulardan biri mavjud bo‘lmagan taqdirda fuqarolik ishini hal qilish imkoni boMmaydi. Mazkur ishtirokchilik subyektlari ko‘p bo‘lgan nizoli moddiyhuquqiy munosabatlaming xususiyatlari bilan bog‘liq hisoblanadi. Masalan, orderni haqiqiy emas, deb tan olish haqidagi da'vo bo‘yicha javobgarlar sifatida oilaning barcha a'zolari jalb etilishi lozim; umumiy mulkdan ulushni ajratish yoki bo‘lish haqidagi da'voni barcha mulkdorlarning ishtirokisiz ko‘rib chiqish mumkin emas, merosga doir huquq yoxud merosni haqiqiy emas, deb tan olish haqidagi talab qonun bo‘yicha barcha merosxo‘rlar ishtirokida ko‘rib chiqilishi lozim va h.k. Agarda bir nechta da'vogar yoki bir da'vogaming bir nechta javobgarlarga nisbatan ilgari surilgan talablari bir-biridan mustaqil ravishda alohida ko‘rib chiqilishi mumkin bo‘lsa, bunday ishtirokchilik nomajburiy hisoblanadi. Masalan, ota-onalaming bolalarga nisbatan aliment undirish haqidagi da’volari birgalikda (bir ishda), bolalarning har biriga alohida yoki barchasiga bir paytda berilishi mumkin. Nomajburiy ishtirokchilik ishtirokchilar o‘rtasidagi moddiy-huquqiy aloqa bo‘lgan- bo‘lmaganidan qat’i na7ar, mavjud bo'ladi. Bunda maqsadga muvofiqlik hisobga olinadi (masalan, ulush majburiyatlaridan hamda bir xil talablardan tashkil topgan da'volar bo‘yicha).Sherik ishtirokchilar protsessda taraflarning huquqlaridan foydalanadilar va majburiyatlarga ega boMadilar (FPKning 34, 40-moddalari). Da’vogarlar vajavobgarlardan harbiri boshqa tarafga nisbatan protsessda mustaqil ravishda ishtirok etadi va boshqa ishtirokchilarga tobe bo‘lmaydi, masalan, u da'voni tan olish yoki uni rad etish borasida mustaqil qarorga kelishi mumkin. Birgalikda ishtirok etuvchilar ishni olib borishni sherik ishtirokchilardan biriga topshirishlari ham mumkin (FPK 41-moddasi). Mazkur qoida sud va taraflarning vaqtini tejashda ahamiyatli hisoblanadi. Fuqarolik ishlari bo‘yicha odil sudlov fuqarolarning jinsi, irqi, millati, tili, dini, e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy mavqeyidan, tashkilotlarning esa tashkiliy-huquqiy shaklidan, mulkchilik shaklidan, joylashgan yeri, shuningdek boshqa holatlardan qat’i nazar, qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshiriladi. 8 3. Ishga daxldor bo‘lmagan taraflar tushunchasi va ularni almashtirish tartibi Ba'zan ishni sudda ko‘rishga tayyorlash davomida yoki sudda ish ko‘rish jarayonida u yoki bu tomon yoki har ikki tomon ham nizoli huquqiy munosabatning subyekti emasligi aniqlanishi mumkin. Bunday holatda ushbu taraflar ishga daxldor bo‘lmagan shaxslar, deb topiladi. Sud arz qilingan talab uni ilgari surish huquqiga ega bolmagan shaxs tomonidan taqdim etilganligini yoki da'vogarning arizasi bo'yicha javob berishi lozim bo‘lmagan shaxsga nisbatan taqdim etilganligini aniqlasa, da'vogaming roziligi bilan dastlabki da'vogar yoki javobgar ishga daxldor da'vogar yoki javobgar bilan almashtirilishiga yo‘l qo'yishi mumkin (FPKning 42-moddasi). Ish holatlariga ko‘ra, qaysi shaxsga nisbatan aynan u nizoli huquqiy munosabatlaming subyekti deb topilgan bo‘lsa, ushbu shaxs daxldor bo‘lgan taraf deb ataladi. Shunday qilib, taraflarning ishga daxldor bo‘lish yoki bo'lmasligi haqidagi masala nizoli huquqiy munosabat subyektlarining tarkibiga bog‘liq boMadi. FPKning 42-moddasiga binoan, birinchi instansiya sudi da'vogaming roziligi bilan ishga daxldor boMmagan javobgaming almashtirilishiga yo‘l qo‘yadi. Bundan kelib chiqadiki, sud da’vogar rozi boMgandagina ishga daxldor boMmagan javobgami daxldor boMgan javobgar bilan almashtirishi mumkin. Agar da'vogar javobgarning boshqa shaxs bilan almashtirilishiga rozi boMmasa, sud bu shaxsni ikkinchi javobgar sifatida ishga jalb qilishga haqli. Ishga daxli boMmagan tarafni almashtirish sudning ajrimiga ko‘ra amalga oshiriladi. Taraf almashtirilganidan yoki nizo predmeti yuzasidan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxs ishga kirishganidan yoxud ikkinchi javobgar jalb qilinganidan keyin ishni ko‘rish yangidan boshlanadi (FPKning 42-moddasi, beshinchi qismi). Chunki protsessda daxldor bo‘lmagan javobgar tomonidan amalga oshirilgan harakatlar ishga jalb etilgan daxldor bo‘lgan javobgar uchun hech qanday ahamiyatga ega boMmaydi va uning uchun hech qanday huquq-majburiyatlarni yuzaga keltirmaydi. Bunday holda daxldor boMgan javobgarning ishtirokida yangi protsessual huquqiy munosabat yuzaga keladi. Protsessual huquqiy vorislik deganda, 9