Ilmiybaza.uz “G‘AFUR G‘ULOM SHE’RIYATIDA FALSAFIY TERANLIK VA BADIIY MUKAMMALLIK” mavzusi KURS ISHI Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………………... I.BOB. G‘afur G‘ulom she’riyatida falsafiylik teranlik 1.1 G‘afur G‘ulom makon va zamon haqidagi falsafiy umumlashmalarda bedilona bepayonlikni ilg‘ash 1.2 G‘afur G‘ulom asarlaridagi o‘ziga xos falsafiy - badiiy qirralar tahlili Birinchi bob bo‘yicha xulosa II.BOB. G‘afur G‘ulom she’riyatida badiiy mukammallik 2.1 G‘afur G‘ulom she’rlariyatida jamiyat va inson tasviri 2.2 G‘afur G‘ulom she’riyatida sharqona falsafa va milliy g‘urur tuyg‘ularining badiiy ifodasi Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Ilmiybaza.uz KIRISH Kur ishi mavzusining dolzarbligi: XX asr jahon adabiyotida katta o‘zgarish va yangilanishlar davri bo‘lganligi ma’lum. Buning ijtimoiy, siyosiy va madaniy sabablari ko‘pchilik olimlar tomonidan o‘rganilmoqda. O‘tgan yuzyillikda, ayniqsa, she’riyatda bashariyat qismati, inson dardidan so‘ylovchi, chuqur mazmun, teran falsafaga yo‘g‘rilgan nodir asarlar yaratilganini alohida qayd etish lozim. Xususan bu davrda olam va odam, hayot va o‘lim, urush va tinchlik kabi abadiiy muammolar, insoniyat taqdiri, umr mohiyatidan bahs etuvchi falsafiy, badiiy, intellektual lirika takomil topdi. XX asr o‘zbek she’riyati, jahon adabiyoti mezonlaridan turib qaralganda ham, juda katta, mutlaqo o‘ziga xos poeziya: dunyo miqiyosida yaratilgan lirika durdonalari bilan bo‘ylagushlik sara asarlar unda ko‘plab topiladi. Cho‘lponning ijtimoiy ruh bilan yo‘g‘rilgan she’riyati, Usmon Nosirning otashin bitiklari, Mirtemirning xalqona manzumalari, G‘afur G‘ulom ning falsafiy teran she’rlari, Hamid Olimjon jo‘shqin lirikasi kabilar fikrimizga dalildir. Bu qatorni hali ko‘plab davom ettirish mumkin. Ulardan biri noyob istedod sohibining bitiklari bilan tanishish barchani mamnun qilib kelmoqda. Shunday iste’dodlardan biri bu – G‘afur G‘ulom va uning she’riyat olamidir. Nodir iste'dod sohibi, akademik, faylasuf shoir, nosir Gʻafur Gʻulom ijodiy yoʻlining asosini oʻz qalbiga ishonib yashash, ijod etish va e'tiqod butunligi tashkil etadi. Shoir hayoti, ijodining qimmati, qadri doimo adabiyotshunosligimiz va tanqidchiligimizning diqqat markazida boʻlib kelgan. Uning ijod namunalari 30- yillardayoq maktab va Oliy oʻquv yurtlarining dasturlaridan oʻrin olganligi, hozirgacha mustaqilligimizni mustahkamlash, zamondoshimiz badiiy-estetik didini oʻstirishga xizmat qilib kelayotganligi bejiz emas. Gʻafur Gʻulom hayoti va ijodi O.Sharafiddinov, Oybek, H.Olimjon, H.Yoqubov, S.Mamajonov, M.Qoʻshjonov, N.Karimov, O.Sharafiddinov, N.Shukurov, B.Nazarov, A.Akbarov, U.Normatov N.Vladimirova, S.Mirvaliev, Ilmiybaza.uz S.Qosimov, B.Imomov, Sh.Yusupov, Q.Yoʻldoshev, A.Rasulov, H.Boltaboev va boshqa oʻnlab olimlarning diqqatini jalb qilgan. Bular orasida professor Homil Yoqubovning Gʻafur Gʻulom hayoti va ijodini tadqiq etuvchi adabiy-tanqidiy ocherki1 ayniqsa, diqqatga sazovordir. Kitobda atoqli oʻzbek shoiri shoʻro tuzumi bilan hamqadam oʻsib-ulgʻaygan, shu voqelikdan hayotiga mazmun olib, ijodiy imkoniyatlarini kengaytirgan qalamkash sifatida oʻrganiladi. Gʻafur Gʻulomning oʻttiz besh yillik ijodiy yoʻli siyosiy-mafkuraviy nuqtai nazardan tahlil etiladigina emas, balki shoir komfirqa XX qurultoyi qarorlarini “jangavor ish programmasi” qilib olishga da'vat etiladi. Shunga qaramasdan, olim Gʻafur Gʻulom ijodining ichki takomilini kuzatish, asarlarining poetik tili va xalqchilligini aniqlash, istiqbol rejalarini pragnoz qilishga intilgan. Gʻafur Gʻulom ijodini oʻrganishga akademik Salohiddin Mamajonov barakali hissa qoʻshdi. Uning “Shoir va zamonaviylik”2, “Gʻafur Gʻulom prozasi”3, “Uslub jilolari”4 kabi yirik monografik yoʻsindagi tadqiqotlarida shoir ijodi gʻoyaviylik bilan bir qatorda badiiy barkamollik talablaridan ham nazardan oʻtkaziladi. Gʻafur Gʻulom she'riyati siyosiy-falsafi ruhi, koʻtarinki pafosi, hozirjavob va dolzarbligi, xalqchilligi va gumanizmi jihatidan qadrlanadi. Uning ijodi mumtoz folklor, Sharq she'riyati, rus adabiyoti kabi uchta ildizdan oziqlanishi haqidagi tezisga asoslaniladi. Gʻafur Gʻulomning qirq yillik ijodiy yoʻlini kuzatgan adabiyotshunos uni “oʻzbek poeziyasining oqsoqoli”, -deb ta'riflaydi. Kurs ishining maqsadi. G‘afur G‘ulom ijodi, lirikasining o‘zbek adabiyoti falsafiy, badiiy rivojidagi o‘rni va ahamiyatini o‘rganish, o‘ziga xos xususiyatlarni aniqlashdan iborat. Kurs ishining vazifalari: - shoir she’rlari va asarlarining tahlili orqali falsafiy intellectual lirikaning o‘ziga xos tomonlarini o‘rganish; 1 Yoqubov.H. G’afur G’ulom (hayoti va ijodi). Toshkent. Badiiy adabiyot.1959. 2 Mamajonov.S. Shoir va zamonaviylik. Toshkent. Fan. 1963 3 Mamajonov.S. G’afur G’ulom prozasi. Toshkent. Fan. 1966 4 Mamajonov.S. Uslub jilolari. Toshkent.Adabiyot va san’at.1972 Ilmiybaza.uz - G‘afur G‘ulom asarlari va she’rlariyatining fikr va tuyg‘u munosabati, hayot va inson muammosi talqinini ochib berish; - shoir lirikasidagi ijtimoiy-ruhiy hayotning badiiy-falsafiy talqinini ochib berish, shoirning turli davrlarda yaratilgan she’rlaridagi davr muammolarining lirik qahramonlari ruhiyatidagi ifodasi talqinini yoritish; - G‘afur G‘ulom ijodida adabiy an’analarga munosabat, ijodkor dunyoqarashi va salohiyati bilan bog‘liq masalalar, ijoddagi badiiy mukammallikni ochib berish. Kurs ishining predmeti. G‘afur G‘ulom she’rlaridagi falsafiy teranlik va badiiy mukammallik masalalarini o‘rganish tashkil etadi. Kurs ishining ob’yektini: G‘afur G‘ulom she’rlari,qissalari, hikoyalari, turli janrdagi asarlari tashkil etadi Kurs ishining tadqioqt usullari: biografik, adabiyotlar bilan ishlash, qiyosiy-tarixiy, tahliliy metodlaridan foydalanildi. Kurs ishi hajmi: kirish, ikki bob, to‘rt paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ilmiybaza.uz I.BOB. . G‘afur G‘ulom she’riyatida falsafiylik teranlik 1.1 G‘afur G‘ulom makon va zamon haqidagi falsafiy umumlashmalarda bedilona bepayonlikni ilg‘ash Ulug‘ shoir G‘afur G‘ulom o‘ziga ma’naviy-ruhiy ta’sir ko‘rsatgan va il-hom bergan shoirlarning ko‘plab she’rlarini yod bilar va ularni hamisha zavq bilan o‘qib yurishni sevar edi. U bir umr kitobini qo‘lidan qo‘ymay ardoqlagab shoirlardan biri Mirzo Abdulqodir Bedil edi. O‘zbekiston xalq shoiri Ramz Bobojon G‘afur G‘ulomning Bedilga munosabatini xotirlar ekan: “... G‘afur G‘ulom adabiy uchrashuvlarda, do‘stona gurunglarda o‘zini Mirzo Abdulqodir Bedilning to‘qqizinchi nevarasi, deb atardi. Zero, bu bir qaraganda hazil-mutoyibaday tuyulsa ham, aslida chin! Bu gapning tagida olam-jahon haqiqat yotadi. G‘afur G‘ulom zuvalasiga Bedil xamirturishi, uning qalamiga Hazrati Navoiy nazari tushgan desam, adashmayman”,– deb yozadi. 5 Akademik S.Mamajonov G‘afur G‘ulom bilan muloqot paytlarida Bedildan nimalarni o‘rganganligini so‘ragani haqida shunday xotirlaydi. Shoir buyuk san’atkordan chuqur falsafiy mushohadakorlik hamda mubolag‘ali o‘xshatishlardan qanday foydalanishni o‘rganganligini aytgan va ulug‘ shoirning o‘z ijodiga ta’sirini dunyoni falsafiy idrok etishdan qidirmoq lozimligini ta’kidlagan ekan. Darhaqiqat, Bedil asarlari G‘afur G‘ulomning hamisha yo‘ldoshi bo‘lgan. Ko‘pincha biror she’r yozish oldidan Bedil g‘azallaridan o‘qib, undan ruhiy madad olgan G‘afur G‘ulom buyuk shoirning ijodiy olamiga chuqur kirib borishga intilgan. U Bedildan voqelikni badiiy idrok etish va ifodalash usullarini, hayot va umr, inson va taqdir, azal va abad haqidagi falsafiy mushohadalarni nafis badiiy 5 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz ifoda etish san’atini o‘rgangan. O‘zining betakror uslubini namoyon etishida bedilona obrazlar, tasvir usullari unga madad va ilhom bergan. Hammamiz yaxshi bilamizki, Bedil she’riyatining g‘oyaviy-estetik asosini hayot va inson manzaralarining san’atkorona badiiy talqini tashkil etadi. Uning ko‘plab she’rlarida aks etgan obrazli umumlashmalari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Shoir ruboiylarida inson hayotining mazmuni birodarlarining qalbiga quloq tutishda, o‘tkinchi hoyu havaslardan tiyila bilishda, o‘zi mansub bo‘lgan xalq taqdiriga jonfidolikda, qaynoq hayot quchog‘iga kuyunchaklik bilan intilishda ekanligi uqtiriladi. Tiriklik atalmish oliy ne’matning mazmun-mohiyati xalqsevarlik va insonparvarlik bilan belgilanadi. Bedil lirik qahramoni hayot haqida so‘z yuritar ekan, uni bir umrlik “jon qiynog‘i”, “qon yutmoq” deb biladi. 6 Hayotni jon qiynog‘i, qon yutmoq deb bil, Hayot-mamot ayshidan qutulmoq mushkul. Xalq ichra yashab undan ajralmoq xato, Odamzod tirigida suhbatga qobil. G‘afur G‘ulom she’rlarida ham shunga yaqin fikrlar mavjud. Shoir insoniyatning erk va ozodlik haqidagi orzu-havaslari shunchaki tilak bo‘lib qolmay, uni hayotda ro‘yobga chiqayotganligi, millionlab qalblarning idroki bir zarb bilan tepib, yagona maqsad sari intilayotganligidan mamnunligini yashirmaydi, albatta. Ayni paytda u moddiy dunyoning abadiyatga daxldorligi bilan inson tafakkur qudratining kashf etuvchilik, yaratuvchi va bunyodkorlik qudratini qiyoslar ekan, ilm-amal odamzodni boqiylikka daxldor qilajagini uqtiradi. 6 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz G‘afur G‘ulom makon va zamon haqidagi falsafiy umumlashmalarida bedilona bepoyonlikni ilg‘ash mushkul emas. Ayni paytda shoir she’rlarida o‘zi yashayotgan zamonaga xos jihatlarni mumtoz adabiyot an’analaridan tug‘ilgan uslubiy-ifodaviy yetuklikda gavdalantirishga intiladi. Nazarimizda, bu shoirning real hayot bilan chambarchas bog‘liqlikni doimo nazarda tutib qalam surishi, shuningdek, tarixiy qiyoslar orqali insoniyat nomidan so‘zlashi va unga daxldor ibratli xulosalar chiqarish mahoratida namoyon bo‘ladi. Bedilning bir ruboiysida inson ilk yaratilishidayoq mukarram zot sanalgani e’tirof etiladi.“Hazrati inson”ga e’zoz va ehtirom ko‘rsatish nafaqat kishining bilimdon va hushyorligi, balki “past-baland”, ya’ni o‘n sakkiz ming olam asroriga sobit e’tiqod bilan nazar tashlay olishining ham nishonasidir. Anglashiladiki, shoir o‘z fikrlarini tasdiqlash uchun kibrga berilib, insonga sajda qilmagan va la’natlanib, Olloh dargohidan quvilgan Iblis mal’unligi bilan bog‘liq rivoyatga ishora qilish orqali insonning buyukligini tasdiqlaydi. Buni unutganlarning tarix oldida la’natlanib, sharmisor bo‘lishlari muqarrarligiga qattiq ishonadi. 7 Inson eng avvalo tafakkur qudrati bilan hurmat-e’zozga loyiq sharafli zot ekanligini mumtoz shoirlar kabi ta’kidlagan G‘afur G‘ulom harfiy san’atdan foydalanib, odamzod naslini muqaddas sanar ekan, bedilona yuksaklikka ko‘tarila oladi. Shoirning tasavvur olamida insonni yuksak manzil-ma’volarga eltuvchi shunday bir zina bor, “bilmak sharafi”dir. Odamning muqaddasligi, hurmat va e’tiborga sazovor bo‘lishi ham uning qanchalik yuksakliklarga ko‘tarila olishi, ya’ni, ulug‘vorlik kasb etishi bilan bog‘liqdir. Shoirning falsafiy umumlashmalari Bedil she’riyatiga xos ruhga yo‘g‘rilganligi bilangina emas, balki XX asr sharoitida insonga berilgan eng yuqori ta’riflardan biriga aylanganligi bilan ham qimmatlidir. Zero, harflar vositasida odamning muqaddasligini badiiy ifodalash 7 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz she’riyatimizda kam kuzatiladigan hodisa bo‘lib, bu jihatdan ham to‘rtlikda g‘afurona poetik mahorat namoyon bo‘ladi. Kamtarinlik, ilm-ma’rifatni ulug‘lash, erkinlik, ozodlik, tinchlik, umr o‘tkinchiligi, o‘zlikni anglash, ulug‘vorlik, nafs bandalarini qoralash va bosh-qa qator g‘oyalar talqinida Bedil va G‘afur G‘ulom ijodida talay mushtarakliklar kuzatiladi. Bunday o‘rinlarda G‘afur G‘ulom bedilona fikrlar yo‘sini, ifoda vositalari, obrazlar olami, falsafiy umumlashmalari orqali o‘z davri hayotiga muayyan munosabat bildiradi. Ustoz Bedil fikrlarini yanada rivojlantirib, ifoda vositalari va usullarini yangicha sharoit va hayot haqiqatini aks ettirishga yo‘naltiradi. Bunda u Bedil mahorat maktabi tajribalarini o‘zlashtirish bilangina cheklanmay, o‘z san’atkorligini ham to‘la namoyon etadi. 8 Bedil erkinlik orzusi hamisha insonga yo‘ldosh ekanligi, foniy dunyoda ana shu tuyg‘u ertangi kunga umid, istiqbolga ishonch bag‘ishlashini ta’kidlar ekan, zamonasidan ozurda bo‘lgan qalb titrog‘ini ifoda etadi: Havas tarkin etmoq ko‘p mahol bunda, Erkinlik faqat bir ehtimol bunda. G‘afur G‘ulom esa ozodlikning barcha xalqlar qalbidagi pokiza umid, shonli orzu ekanligini ta’kidlaydi. O‘z davri kishisi, xususan o‘z taqdirini ham olis bobolar orzu-armonlari bilan payvastalikda, jahon xalqlari taqdiriga hamohanglikda idrok va ifoda etadi: Ozodlik atalgan shonli orzudir Xalqlar qalbidagi umid tozasi. Bedil erkinlik faqatgina bir tasodifiy hodisa bo‘lgan zamonasidan o‘rtangan dilidagi tug‘yonlarini aks ettirsa-da, orzu-havaslari bir olam qalam sohibi sifatida namoyon bo‘ladi. G‘afur G‘ulom esa ozodlik insonlar qalbidagi “umid tozasi”, 8 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz pokiza orzusi ekanligini zamon nuqtai nazaridan qiyosiy-tarixiy, makon jihatidan esa dunyoviy yo‘sinda obrazli tarzda yoritadi. Yana bir o‘rinda esa Bedilning: “Osmon bo‘lsang yerga egilmoq yaxshi, Tuproq bo‘lsang ko‘kka intilmoq yaxshi” kabi falsafiy-didaktik teran misralari mazmuni mohiyati G‘afur G‘ulomning “Inson yulduzlarga uchsa ham ammo Ona yer sathiga qo‘nar oqibat”, – degan nekbin satrlari mohiyatiga singdirilganligini kuzatamiz. Bedil har bir qalb tepishida o‘ziga xos navo, har bir fikrlovchi inson boshida havas va intilish shu’lasi mavjudligini ta’kidlash bilan inson zotining taqdiri mushtarakligi, ammo odam bolasining umri hisobli ekanligini hamma ham teran his qila olmasligidan taassuf chekib yozadi.G‘afur G‘ulom ham ulkan hayotiy tajribasidan kelib chiqib, inson bolasining har biriga xos alohida olam, fe’l-atvor, o‘ziga xos qalb, quvonch va dardi dunyosi mavjudligini qayd etar ekan, atrofini qurshagan kishilarni dardkashlik tuyg‘usi birlashtirishini ta’kidlaydi: 9 Necha-necha kishilar-la ayladim suhbat, Birisi maqtanar, birisi – hasrat. Hammaning o‘z qalbi, quvonchi, dardi Bedard emas edi tanishlar fardi. Mazkur satrlarni o‘qib biz barcha inson yakrang emasligi, har bir kishining o‘z olami, o‘z tasavvur dunyosi, o‘z hayoti borligini anglaymiz, his qilamiz. Turli davr va har xil mintaqalarda yashashlariga qaramasdan har ikkala shoir ham insonni idrok etishga, uning qalbi, hasrati, dardi va quvonchini tushunishga, alohidalik hamda umumiylik jihatlarini nozik ilg‘ashga intilishi bilan muayyan darajada ruhan mushtarakdir. Ayni damda anglagan haqiqatlarini o‘ziga xos tarzda ifoda etishga harakat qilishganligi bilan ularning har biri individualdir. 9 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz Bedil she’riyatida tabiat tasvirlari bilan bog‘liq o‘rinlar anchagina. Shoir tabiatning turfa xil go‘zalligini poetik idrok qilar ekan, tabiatdan tuygan kechinmalariga xos holat-lavhalar tasvirini butun jozibasi bilan berish uchun rang- barang tashbeh va mubolag‘alar qo‘llaydi. Natijada, kitobxon ko‘z o‘ngida tabiatning rangin manzaralari jonlanadi: Chaman shavqi uydan chiqardi bir kun, Gulda sehr ko‘rdim, lolada afsun. Nargiz jigarimga o‘t tashlab, qildi Ko‘zimni bahoru, o‘zimni Majnun. XX asr shoirlari ham bunday yorqin, hayotbaxsh misralardan ta’sirlangani va uni davom ettirgani tabiiy. Jumladan, ona tabiat manzarasini butun go‘zalligi bilan shoirona idrok qilgan G‘afur G‘ulom ko‘zlariga ranglar jilosi oqib kiradi. G‘unchalar kulgusidan qalb qulog‘i jaranglaydi. Yozgi chamanzorda gullarning nozik tebranishi, yal-yal yonishidan zavq, hayrat tuygan lahzalardagi lirik qahramon ruhiy kechinmalarini jonlantirish va mubolag‘a singari badiiy san’atlarni san’atkorona qo‘llashda bedilona poetik jilvakorlik namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, u tizgan misralardagi “yoz”, “tannoz”, “sernoz”, “damsoz” so‘zlarining o‘zaro qofiyalanib kelishi she’r ohangdorligini oshirib, ta’sirchanligini kuchaytiradi. 10 ...Chuchmoma, ra’no, binafsha ko‘zni bog‘lovchi farang, Ko‘zga oqqay bu chamanning gullaridan mingta rang, G‘unchalarning kulgisidan qalb qulog‘ida jarang, Yoz ekan, tannoz ekan, sernoz ekan, damsoz ekan. 10 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz Bedil o‘zlikni anglashni chin insonlik me’yori deb biladi. Dunyo molini insonni asl mohiyatdan chalg‘ituvchiligi uchun qoralar ekan, ruboiylarda uning ijodkorini ko‘rishga undaydi: Ashyo – nazarimiz olg‘uvchi ko‘zgu, Asmo zikri ertak tinglamoqdir bu. Barchasi insondan qochirar uzoq, Asli inson bo‘lmoq o‘zni bilmoq- ku. G‘afur G‘ulom ham insoniy go‘zallikni borliqni idrok etishda, o‘zlikni anglash, tafakkur qudrati bilan mukarram bo‘lmoqda ko‘rar ekan, Bedil g‘oyalaridan turtki oladi. Darhaqiqat, Bedilga xos hayot va insonni sinchkov kuzatuvchanlik ham G‘afur G‘ulomning obraz va ta’siriy ifodalar yaratishida muhim o‘rin tutadi: 11 Kishilik o‘z-o‘zin, atrof olamni Anglamoq sharafi bilan go‘zaldir. Bedil hayoting abadiyligi, azaliy mohiyatini danakning mag‘zida ko‘radi. Po‘stloq esa ma’noni yashirgan shunchaki qobiqqina xolos. Boshqacharoq aytganda, jism emas, balki ruh birlamchidir. Shoir bu fikr ifodasi uchun tabiatdan qiyos axtarar ekan, shunday yozadi: O‘z ma’no qissasin ochgan ul dona, Ildiz yorib otdi yer ichra shona. 11 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz G‘afur G‘ulom ijodiy merosida ham tabiatning nozik jilvalarini g‘oyatda sinchkovlik bilan kuzatish asosida yaratilgan misralar behisob. Jumladan, shoirning: “Qirrasiga quyosh nurin ko‘chirgan shabnam”, “Olti qirra qor parchaning uchida Ilg‘anadi quyoshchalar parpirab”, “G‘unchadagi zarlarning Tillarang kukunlari Bolga aylanib ko‘char, Ko‘z ilg‘amas tomchiday” va boshqa o‘rinlarda bu holat namoyon bo‘ladi. Ammo shoir hamisha ham sof tabiatning go‘zal lavhalari tasviriga falsafiy ma’nolar yuklashga urinmaydi. Shunga qaramasdan, shabnamning qirralariga ko‘chmish oftob nurlarining jilosini, oddiy qor parchasining qirralarinigina emas, balki unda parpirayotgan quyoshchalarni, g‘unchaning lablaridagi tillarang zarlarni shoirona nigoh bilan ko‘radi. Bedil va G‘afur G‘ulom she’riyatida eng ko‘p uchraydigan obrazlardan biri “nafas”dir. Bu obraz har ikkala shoir ijodida goho o‘z ma’nosida, ba’zan esa ramziy ma’noda qo‘llanilgan bo‘lib, lahzalik umr va umuman hayot va yashash sirlari, mavjud borliqning abadiyligi va qonuniyatlarga muayyan qonuniyatlarga bo‘ysundirilganligi haqidagi falsafiy o‘ylardan iboratdir. Zero, Bedil bir ruboiysida bu fikrni “Borliqning bunyodi bemador nafas”, deya ifoda etadi. Yana bir o‘rinda esa “Jahon tartiboti birlikka ega, Bu birlik shubhasiz nafasingda jam” deb yozadi.12 Diniy-ilohiy adabiyotlarda keltirilishicha, Masih, ya’ni Iso payg‘ambar nafasi o‘tkirligi, o‘likka jon bag‘ishlashi bilan mashhur bo‘lgan. Mumtoz adabiyotimizdagi ko‘plab she’rlarda ma’shuqa sifatlari ta’rifida Masihning shu jihatiga urg‘u beriladi va yor nafasi o‘likni tiriltiruvchi kuchga egaligi bilan Isoga tenglashtiriladi. Bedil she’riyatida ana shu jihat ko‘p uchraydi. “So‘z aytmoqqa og‘iz ochsa gar yor, Masih nafasida ajoyib bo‘y bor”. Bunda ma’shuqaning so‘z aytish uchun og‘iz ochishi talmeh san’ati vositasida Masih nafasiga tenglashtirilmoqda. Ya’ni u o‘likni tiriltirish qudratiga ega. Bu o‘rinda “nafas” 12 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz tiriklik va hayot manbai ma’nosini bildirib kelgan. Lirik qahramonning tushkun kayfiyati ifodalangan o‘rinlarda shoir “nafas”ni ham shunga monand tarzda qo‘llaydi. “Nafas xun bo‘ldiyu labda yo‘q faryod, murodga yetmadi bu dili noshod”. Lirik qahramon nafasining xun bo‘lishi uning murodiga yeta olmagani, iztiroblarini oshkor etmasa-da, qalbi g‘amlar yukidan ezilganidandir. Ba’zan shoir inson tabiatidagi yangilikka ishtiyoqmandlik va unga bo‘lgan ijtimoiy befarqlikni tasvirlashda ham “nafas” obrazidan foydalanadi. “Bu dunyoda har dam yangilik havas, Eskirib chiqadi har yangi nafas”. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, “nafas” obrazi G‘afur G‘ulom she’riyatida ham keng istifoda qilingan. Shoir bu obrazga murojaat etishda ustoz Bedil ta’siri doirasidagina qolib ketmay, o‘ziga xosligini ham namoyon qila oladi. “Nafas” obrazini vaqt – o‘tkinchi va abadiyatga daxldorlik hamda lahza – inson umrining eng kichik birligi sifatida talqin etadi. Mazkur obraz vositasida hayot zavqi, yashashga ishtiyoqmandlik, kelajakka umidvorlik g‘oyalarini badiiy ifodalaydi. “Har nafas mazmuni fazolardan keng”,– deganda shoir umr mazmuni lahzada mujassamligi fikri ko‘lamini kosmik qamrovlarda olib qaraydi. G‘afur G‘ulom “Yozgi tongotarda o‘z bog‘ing ichra bir nafas kezishing – bir umr demak”, – deb yozadi. Shoir so‘lim yoz tongi musaffoligidan zavq tuygan lahzalar inson qo‘li bilan yaralgan, uning mehnatlari samarasi sifatida bunyod etilgan bog‘da kechsa, yaratuvchanlik zavq-shavqi, faxr, iftixor tuyg‘ulari bilan subhidam musaffoligi qo‘shilib ko‘ngilga farahbaxshlik bag‘ishlashini nazarda tutadi. Tuyg‘u- kechinmalar qorishiqligidan paydo bo‘lgan mamnunlik kayfiyat-holatini totliligi jihatidan butun bir umrga mengzaydi. “Sizga ilm konlarin kalidin bergan ustod, Har nafas kuzatadi sizdan oladi xabar” satrida esa so‘z doimo ustozga munosib shogird bo‘lish, uning o‘gitlarini oqlashga intilib yashashning muhimligi xususda, ya’ni ehtirom tuyg‘usi haqida bormoqda. Shoir “Har bolam ufurgan nafasin atri – She’rimning eng yetuk, eng yaxshi satri”, deb yozar ekan, she’rlariga ilhom bergan oilaviy hayoti, otalik g‘ururi, mamnunlik tuyg‘ularini izhor etadi. 13 13 Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 Ilmiybaza.uz Yuqoridagi bir qancha misollardan ko‘rinib turibdiki, G‘afur G‘ulomning poetik umumlashmalarida bedilona fikrlash va ifoda yo‘sini o‘z aksini topgan. Shoir har bir lahzaning qadri, mazmun ko‘lami, insoniy mohiyati, makon va zamonni falsafiy-estetik idrok etishda mazkur obrazga faol murojaat qilish orqali she’riyatining g‘oyaviy-badiiy yuksalishi, poetik jilvakorligini ta’minlashga erishgan. Umuman, G‘afur G‘ulom ijodiy merosiga Sharq buyuk shoirlari, xususan Bedil lirik merosining falsafiy-estetik va poetik ta’siri sezilarli darajada ko‘rinadi. Ustoz Bedil ijodiy merosidan bahramandlik shoirning hayot voqeligini falsafiy idrok etishi, umuminsoniy g‘oyalarni talqin qilishi, obraz yaratish mezonlari, badiiy ifoda usullarida kuzatiladi. Shubhasiz, zamon va makon jihatidan farqlanuvchi ijodkor merosidan adabiy ta’sirlanish bilvosita kechuvchi jarayon bo‘lib, biz yuqorida kuzatgan ayrim mushtarakliklar G‘afur G‘ulom ijodiy merosining adabiy an’anaga bo‘lgan munosabatini tayin etish, shuningdek tamomila individual poetik serjiloligi, badiiy- falsafiy o‘ziga xosligini anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiybaza.uz 1.2. G‘afur G‘ulom asarlaridagi o‘ziga xos falsafiy - badiiy qirralar tahlili Nodir iste’dod va tug‘ma iqtidor sohibi G‘afur G‘ulom – yirik faylasuf shoir, mohir nosir sifatida mashhur. U O‘zbek adabiyoti xazinasiga ulkan hissa qo‘shgan. G‘afur G‘ulom o‘zbek adabiyotining faxri, xalqimizning iftixoridir. Shoir hayot haqiqatini falsafiy teranlik, ko‘tarinkilik va jo‘shqinlik bilan kuylaydi. Ana shuning uchun ham mashhur adib A.Fadeev: “G‘afur G‘ulom o‘zbek she’riyatining eng o‘ziga xos va misilsiz hodisalaridan biridir... eng latif lirikadan oratoriyagacha – uning diapozoni ana shunday. G‘afur G‘ulom she’rlari hamisha zo‘r fikr va teran tuyg‘ular bilan sug‘orilgan. U tom ma’nosi bilan chinakam va katta shoirdir”14, - deb yozgan edi. G‘afur G 'ulom she’riyati lirik tuyg‘ularga, chuqur hissiyot tasviriga, yangi va ko‘lamdor fikrlarga, falsafiy - badiiy umumlashmalarga boy. G‘afur G‘ulom o‘z uslubiga, o‘z ovozi va o‘z so‘ziga ega bo‘lgan, she’riyatda ajoyib maktab yaratgan ulkan san’atkordir. G‘afurona she’r yozish zamonni mag‘rur kuylash, ona Vatanni va xalqimizni faxrlanib ulug‘lash, do‘stlik va tinchlik ishiga sadoqatni falsafiy misralarda tarannum etish demakdir. Shoir Maqsud Shayxzoda o‘z hamkasb do‘sti G‘afur G‘ulom uslubi haqida fikr yuritib quyidagilarni qayd etgan edi: Hamid Olimjon uslubida notiqlik priyomlari, Oybek uslubida og‘ir (teran) falsafiy tafakkur, G‘ayratiy uslubida shioriy publistitik motivlar yetakchilik qiladi. Bu usullar G‘afur G‘ulom ijodida ham mavjud. Lekin tobora o‘sish jarayonida uning o‘z yorqin uslubi shakllanib boradiki, bu holat uning she’rlarini, hatto uning imzosini ko‘rmasangiz ham darrov tanib olishga imkoniyat tug‘diradi. Uning lirikasida chinakam hayajon bilan mutafakkirona mulohazalarning, jo‘shqinlik bilan ruhiy mayin kechinmalarning, g‘azab va shavqatning, yumor va alamning, notiqlik bilan rassomlikning sintezini payqash qiyin emas“. 14 Фадеев.А. За тридцат лет. — Москва: «Советский писатель», 1957, стр. 320 Ilmiybaza.uz G‘afur G‘ulom ijodining bunday o‘ziga xos nodir xususiyatlari shoir yaratgan obrazlar olamida, g‘afurona mavzularda va poetic mazmunda, rang- barang shakllarda, badiiy til va uslubda namoyon bo‘ladi. Zotan, G‘afur G‘ulom poetic uslubini belgilovchi asosiy xususiyatlar – falsafiylik va novatorlik, tezkorlik va hozirjavoblik, tarixiy aniqlik, milliylik bilan baynalmilallikning uyg‘unligi, xalqchillik va badiiy mukammallikdan iboratdir. G‘afur G‘ulom Toshkentda dehqon oilasida tug‘ildi. Bo‘lajak shoir to‘qqiz yoshga kirar-kirmas og‘ir kulfatga duchor bo‘ldi: 1912-yilda otasi G‘ulom Oripov vafot etdi. Natijada, oilaning moddiy muhtojligi kuchayadi. G‘afur G‘ulom keyinchalik ana shu yetimlik va muhtojlik kunlarini eslab yozgan edi: Yetimlik nimadir bizlardan so‘ra, O‘ninchi yillarning sargardonligi. Isitma aralash, Qo‘rqinch tush kabi Xayol ko‘zgusidan O‘chmaydi sira. Men yetim o‘sganman, Oh, u yetimlik... Voy bechora jonim, Desam arziydi. Boshimni silashga Bir mehribon qo‘l, Bir og‘iz shirin so‘z - Nondek azizda. G‘afur G‘ulom ning bolalikdagi bu achchiq taqdiri uni ne ko‘ylarga solmagan, ne-ne mashaqqatlarga duchor qilmagan deysiz! G‘afur G‘ulom yoshlik chog‘larini xotirlab, o‘z tarjimai holida: “Kirmagan eshigim, qilmagan xizmatim, tutinmagan ishim qolmadi. Etikdo‘z kosibga shogird tushdim, bo‘lmadi. Birovning aravasini minib qishloqqa qatnadim, bo‘lmadi. Sariboy deganning olma bog‘ida qo‘riqchilik qildim, bo‘lmadi. Keyin tunuka qirqib, mayda chega mixlar yasay boshladim: tuzuk edi, keyin mazasi qochdi, tirikchilik o‘tmaydigan bo‘ldi” 15, — deb bejiz yozmagan, albatta. Hayotning bunday og‘irliklariga qaramay, G‘afur G‘ulom yoshligidanoq ilm olishga intildi, badiiy adabiyotga, xususan, she riyatga juda qiziqdi. Bu 15 Yoqubov H. G’afur G’ulom. — T.: O‘zadabiynashr, 1959, 66-bet. Ilmiybaza.uz qiziqishning paydo bo‘lishi va kuchayishida oilaviy muhitning ta’siri katta bo‘lgan. «Otam adabiyot bilan juda qiziqar ekan, uyimizga o‘zbek shoirlari va hattotlaridan Xislat, Shomurod kotib va boshqalar kelib yurganini es-es bilaman, Farg‘ona vodiysidan keladigan shoirlar ham: Muqimiy, Tosh xo‘ja Asiriy, Furqat, Muhyi va boshqalarning biznikiga ko‘p kelganini aytadilar. Otam «Mirzo» va «G‘ulom» taxalluslari bilan talay she’rlar yozgan... Amakim ham she’rlar yozar edi. Uning “Bayozi Mirzo” degan kitobi 1913-yilda Toshkentda “G‘ulomiya» bosmaxonasida bosilgan”16, — deb qayd etgan edi G‘afur G ulom. G‘afur G‘ulom 1916-yilda bir muddat rus-tuzem maktabida o‘qidi, sakkiz oylik muallimlar tayyorlash kursini bitirdi. Yangi tashkil etilgan maktablardan birida avval o‘qituvchi, 1923-yildan boshlab esa internat mudiri bo‘lib ishladi. Shoirning birinchi she’ri ana shu internatda 1923-yilda tug‘ildi. “Shu kecha o‘z yetimligim, boshimdan kechirganlarim va shu yetim bolalar ahvoli, xalqimizning shu go‘daklarga g‘amxo‘rligi to‘g‘risida she’r yozdim. Shu she’rimni birinchi she’rim desam bo‘ladi” 17. G‘afur G‘ulom 20-yillar boshida adabiyot maydoniga kirib keldi va o‘z she’rlari, hikoya, ocherk va felyetonlari bilan gazeta-jurnallarda ko‘rina boshladi. G‘afur G‘ulom 1923-yildan to 1930-yilgacha besh yuzga yaqin she’r, hikoya, ocherk, doston, felyeton yozgan. Demak, u dastlabki davrdayoq sermahsul va ko‘pqirrali ijod sohibi bo‘lgan. To‘g‘ri, yosh ijodkorning bu davrda yaratgan ko‘p asarlarida hayot haqiqati chuqur badiiy umumlashma darajasida berilmas, ularning aksariyati badiiy jihatdan ancha bo‘sh edi. Binobarin, shoir bu yillarda o‘qish, o‘rganish va izlanish — badiiy asar yaratish «siri»ni egallash davrini boshidan kechirdi. Demak, shoirning ijodiy kamolotga erishishi o‘z-o‘zidan va osonlikcha bo‘lmagan. Bunda uning xalq hayotini, so‘z san’ati «sir»larini sinchiklab o‘rganishi, o‘z badiiy mahoratini oshirish ustida tinmay ishlashi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan G‘afur G‘ulom haqiqiy, ulkan shoir 16 Adabiyotimiz avtobiografiyasi. — T.: 1973, 17 l —173-betlar 17 O‘sha kitob. 178-bet. Ilmiybaza.uz bo‘lib yetishdi. U akademik shoir darajasiga ko‘tarildi va jahon miqyosida shuhrat qozondi. G‘afur G‘ulom ning ijodiy o‘sishida matbuotning roli katta bo‘ldi. Shoir turli yillarda «Sharq haqiqati», «Kambag‘al dehqon», «Qizil O‘zbekiston» gazetalarida, «Yer yuzi», «Mushtum» jurnallarida ishlagan, o‘z asarlari bilan ularda faol qatnashgan. G‘afur G‘ulom o‘z ijodining rivojlanishida matbuotning roli haqida fikr yuritib: “Gazetaning mening gardanimda bo‘lgan haqi ustozning shogirdda bo‘lgan haqidan ortiqdir. Gazeta men o‘qigan oliy maktablardan biri va birinchisi bo‘ldi. O‘zimda bor fazilatlardan ko‘p qismi uchun gazetadan va uning atrofida uyushgan, mendan ko‘ra peshqadamroq sog‘lom jamoadan juda ham minnatdorman” 18, — degan edi. G‘afur G‘ulom ning zabardast yozuvchi sifatida o‘sib, dunyoga tanilishida uning xalq og‘zaki ijodidan va o‘zbek mumtoz adabiyotidan olgan saboqlarining ahamiyati nihoyatda kattadir. G‘afur G‘ulom ning, ayniqsa, Alisher Navoiyga ixlosi va e’tiqodi baland bo‘1gan. U Navoiy haqida maqolalar, she’rlar yozish bilan birga, buyuk ustozning “Farhod va Shirin” dostonini nasriy bayon qilib, nashrga tayyorlagan (1939). G‘afur G‘ulom Navoiy haqidagi bir she’rida yozadi: O‘zbek deb atalgan ozod ulusning Otaxon shoiri, qadrli ustod... Biror shoh baytingni yoddosh tutmagan Kattadir-kichikdir, binada kishi yo‘q. Oltin boldoqdagi nifrit ko‘z kabi Asaring biz uchun bo‘ldi qoracho‘g‘. G‘afur G‘ulom sevib o‘qigan “oliy maktab”lardan yana biri jahon adabiyoti, xususan, do‘st va qardosh xalqlarning so‘z san’atidir. Gafur G‘ulom G‘arb va Sharqdagi daho yozuvchilardan ko‘p narsani — davr talablariga hozirjavob 18 G’afur G ’ulom. Asarlar. 8-tom. — T.: 1976, 25-bet. Ilmiybaza.uz bo‘lishni, teran mazmunli, go‘zal badiiy asarlar yaratish mahoratini o‘rgangan. Shu bilan birga, uning o‘zi buyuk novatorlik namunalarini kashf etgan. G‘ofur G‘ulomning dunyoqarashi va badiiy didining shakllanishida Vladimir Mayakovskiy asarlari katta ta‘sir ko‘rsatgan. G‘ofur G‘ulom o‘zining maqolalaridan birida shunday yozadi: ―Men... rus mumtoz ijodkorlarini bilaman va ularni sevaman va ularning ko‘plab asarlarini ona tilimga tarjima qildim. Lekin ―men uchun vazn, lug‘at, timsol, she‘rning ohang tuzilishi sohalarida eng serqirra va cheksiz imkoniyatlarni ochgan Mayakovskiyning shogirdiman, deyishni istayman. Mayakovskiy satirasidagi darg‘azab, tanqidiy kinoya, lirikasidagi bag‘oyat ulkan tuyg‘u kuchidan tashqari, men o‘zimda... uning usullarining dovyurak notiqlik kuchini, metaforalar jasorati, mubolag‘alar ifodaliligini jamdashga harakat qildim. Hatto, usulli, ohangli va ma‘no ifodaliligini oshiruvchi she‘r qurilishidan ham o‘zbek she‘r tuzimida foydalanishimga to‘g‘ri keldi. Bular G‘ofur G‘ulomning ko‘plab she‘rlarida namoyondir, masalan: ―”Turksib yo‘llarida”, “Ona yer”, “Yashasin, tinchlik!”. G‘ofur G‘ulom ijodining urushdan keyingi davri o‘zbek adabiyoti rivojida muhim o‘rin egalladi. Urushdan avvalgi davrlarda uning she‘rlarida urushdan oldin ular tomonidan yaratilgan narsalarni qo‘lda qurol bilan himoya qilayotgan, yerda tinchlik istayotgan odamlarning ichki kechinmalari va o‘y-xayollari tasvirlangan. Shoirning urushdan keyingi davr lirikasi uning urush yillar lirikasining mantiqiy davomi va rivoji hisoblanadi, ―Unutma, Vatan seni kutmoqda! va ―G‘alaba bayrami she‘rlari — shoirning mazkur ikki ijodiy davrining bog‘lovchi halqasi kabidir. G‘afur G‘ulom ning pedagogik qarashlari bugun milliy pedagogikamiz merosimiz tarkibiy qismiga aylandi. Unda bolalar xulqidagi zararli odatlarni bartaraf etishga oid fikrlar haqida o‘tgan asrning 20 – yillaridayoq bong urilgan edi. Adib ijodiga nazar tashlar ekanmiz, u o‘z davrida bolalar orasida zararli odatlarning kuchayib borayotganligidan aziyat chekadi.U zararli odatlarning kelib chiqish sabablarini bolalar yashayotgan muhitning o‘zidan izlaydi. Uning fikricha, ― “maorif tizimi pillapoyalarida o‘tirgan mansabdorlarning aybi bilan minglab bolalar umumta’limga jalb etilmay qolmoqda” Ilmiybaza.uz ... Maorifning vakillari Qalandarday tentirab, Eshiklarni qoqadi – Rasmiyat Faqat,... ... Minglab-minglab Ahmadjon Rasmiyatdan ishga o‘tish Muddatiga boqadi… Ma’lumki, o‘tgan asrning 20-30 yillarida milliy nizolar, urush, qurg‘oqchilik tufayli sobiq sho‘rolar davlatida yuz minglab bolalar boqimsiz qolgan edi. Natijada mamlakatda bolalar qarovsizligi avjiga chiqdi. Maktab, oila nazoratidan chetda qolgan minglab bolalar zararli odatlarni ―ko‘cha maktablaridan o‘rganib oldilar. Bolalar qonunbuzarligining g‘oyat kuchayishi davlat va keng jamoatchilikni tashvishga soldi. Shuning uchun shoir bunday boqimsiz bolalar taqdiridan tashvishlanib, “Taklif qilaman” she’rida shunday degan edi: Shu yoshgina o‘spiringa qarangiz: “Yosh boshidan kashanda Qanday orsiz, sharmanda, Bobosiday ko‘ksovlanar, Ko‘p esiz!” –deyarsiz ...Haligacha Maktab, o‘qish unga yot… G‘afur G‘ulom umrining so‘nggi nafasigacha ijod etdi, mehnat qildi. Uzoq yillar davomida O‘zbekiston Fanlar akademiyasining til va adabiyot institutida ilmiy xodim bo‘lib ishladi. Badiiy asarlar bilan bir qatorda ko‘plab ilmiy maqolalar yozdi, tarjimalar qildi. O‘zining asarlari ham o‘nlab tillarga o‘girildi. Birinchi bob bo‘yicha xulosa Shunday qilib, G‘afur G‘ulom xalq hayoti, yangi voqelik bilan mustahkam aloqada bo lgan holda samarali ijod qildi. Adabiyotimizni o‘lmas va mangu unutilmas ajoyib she riy va nasriy asarlar bilan boyitdi. G‘afur G‘ulom ning yangi o‘zbek adabiyotini yaratish, boyitish va taraqqiy ettirish sohasidagi buyuk Ilmiybaza.uz xizmatlari xalq va davlat tomonidan munosib taqdirlandi. Shoir 1943-yilda O‘zbekiston Fanlar akademiyasiga haqiqiy a’zo qilib saylandi. 1963-yilda unga «O‘zbekiston xalq shoiri» degan yuksak faxriy unvon berildi. Hozirgi davrda bir qancha jamoa va davlat xo‘jaliklari, institut, nashriyot, metro bekati, go‘zal bog‘ va obod ko‘chalar, kutubxona va maktablar G‘afur G‘ulom nomi bilan atalmoqda. Mustaqil O‘zbekiston hukumatining qaroriga muvofiq 2003-yilda akademik shoir G‘afur G‘ulom tavalludining 100 yilligi mamlakatimizda zo‘r tantana bilan keng nishonlandi. G‘afur G‘ulom asarlari mamlakatimizdagi, shuningdek, chet ellardagi ko‘pgina tillarga tarjima qilinib, qayta-qayta nashr etilmoqda. G‘afur G‘ulom ijodini ilmiy asosda o‘rganish, tadqiq etish sohasida ham yurtimizda talay ishlar qilingan. H.Yoqubovning “G‘afur G‘ulom ” (1959), S.Mamajonovning “Shoir va zamonaviylik” (1963), “G‘afur G‘ulom prozasi” (1966), “Uslub jilolari” (1972), N.Shukurovning “G‘afur G‘ulom ning lirik poeziyadagi mahorati” (1966), A.Akbarovning “Shoirning hayoti” (1973) nomli kitoblari, I.Sulton, V.Zohidov, L.Qayumov, O.Sharafiddino, U.Normatov, B.Imomov. O.Saidov, A.Oripov va boshqalarning ilmiy maqolalari ana shundan guvohlik beradi. Mustaqillik davrida G‘afur G‘ulom ijodini tadqiq va tahlil etish sohasida muayyan ishlar qilindi. Keyingi vaqtlarda “G‘afur G‘ulom ” (Naim Karimov), “Akademik G‘afur G‘ulom ” (Aziz Qayumov), “G‘afur G‘ulom olami” (B.Nazarov), “G‘afur G‘ulom zamondoshlari xotirasida”, “G‘afur G‘ulom Samarqandda” kabi risola va maqolalar to‘plamlari yaratildi Ilmiybaza.uz II.BOB. G‘afur G‘ulom she’riyatida badiiy mukammallik 2.1 G‘afur G‘ulom she’rlariyatida jamiyat va inson tasviri O‘zbek adabiyotining mashhur namoyandalaridan biri G‘afur G‘ulom 1903 yil 10 mayda Toshkent shahrining Qo‘rg‘ontegi mahallasida tavallud topdi. To‘qqiz yoshida otasidan, o‘n besh yoshida onasidan yetim qolgan G‘afur avval eski maktabda, so‘ngra rus-tuzem maktabida ta’lim oldi. U Oktyabr to‘ntarishidan keyingi yillarda muallimlar tayyorlov kursini bitirib, yangi usuldagi maktablarda o‘qituvchilik qildi. 1923 yildan bolalar uyida mudir va tarbiyachi, so‘ng «Kambag‘al dehqon», «Qizil O‘zbekiston», «Sharq haqiqati» gazetalari muharririyatlarida ishladi. Gazeta uning uchun dorilfunun rolini o‘tadi, xalq hayotini o‘rganish, unga faol aralashish yo‘lida muhim vosita bo‘ldi. G’afur G’ulom ijodiga nazar solsak, uning she’rlari , asarlari hamda hikoyalari naqadar ichki tuyg’u bilan ifodalanganini ko’rishimiz mumkin. Uning ijodi har jabhani o’z ichiga qamrab oladi. 19 G’afur G’ulom ham ijodkor, ham adabiyotshunos va shu bilan birgalikda akademik- shoir hisoblanadi. Uning ijodiy mahsuli juda ko’p qamrovli bo’lib, ijodga turli usullar bilan yondashgan. Adibning ‘’Vaqt’’ she’ri hammaga ma’lum va mashhur she’rlaridan biri hisoblanadi. G’afur G’ulomning ‘’Vaqt’’ she’ri haqida gapiradigan bo’lsam, bu she’r adibning jiyani tufayli boshlanadi. Ya’ni ‘’Vaqt’’ she’ri sarlavhasida ostida quyidagi so’zlar bitilgan: ‘’Menga soat taqdim etgan jiyanim Hamidulla Husan o’g’liga bag’ishlangan ’’ deb yozib qo’yilgan. Shoirning tasavvur osmonida portlagan ilk bandga nazar solsak, ko’ramizki, she’r ikki hodisa qiyosidan boshlanadi: “G’uncha ochilguncha o’tgan fursatni Kapalak umriga qiyos etgulik…” Yuqorida keltirilgan suhbatdan bilamizki, alloma hodisaning ikkinchi sohilini bejiz izlamagan. Agar qiyoslanuvchi nuqta, maxraj – 19 Ergasheva.M.G‘afur G‘ulom ijodiyotida “ Vaqt’’she’rining poetik tahlili. // Yangi O‘zbekiston pedagoglari axborotnomasi. – Toshkent: 2023, № 5 Ilmiybaza.uz Lahza topilmasa, umuman “Vaqt” she’ri uchun qiyos printsipi yetakchi printsip sifatida kashf etilmasa, she’r tug’ilmagan, dunyo yuzini ko’rmagan bo’lardi. “Qiyosga sig’mas taqqos” (bolalarning katta shoiri T.Adashboev she’ridan misra) deyilganidek, yalpi qiyos “Vaqt” she’rining struktur yaxlitligini ta’minlaydi, uning badiiy-struktur qiyofasini tayin etadi. She’rda dominant so’z va dominant tushuncha – lahza. Unda qadam-baqadam lahza va unga ma’nodosh so’zlar fursat, nafas, dam, on, sekund uzoq vaqtga (mangulik, cheksizlik qadar), baqamti qo’yilib, lahzaning qadr-qimmati (“Bir onning bahosin o’lchamoq uchun, Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz”) shunday quyma misralarda ta’kidlana boradi. Poetik fikr tantanasi, apofeoz oxirdan oldingi bandda yuz ko’rsatadi: 20 Har lahza zamonlar umridek uzun, Asrlar taqdiri lahzalarda hal. Umrdan o’tajak har lahza uchun Qudratli qo’l bilan qo’yaylik haykal. Lahza uchun qo’yilgan haykalni lahzaga qo’yilgan haykal deb ham talqin qilish mumkin. Lahzaga haykal qo’yish uni to’xtatishga urinish, hech bo’lmasa, shunga ilinj demakdir. Ushbu nuqtada “Vaqt” she’ri insoniyatning buyuk badiiy obidalaridan bo’lmish Gyotening “Faust” tragediyasi bilan fikr-g’oya jihatidan kesishadi. Faustning Mefistofel, iblis bilan tuzgan shartnomasi aynan lahzaga oid edi: Agar men bir onni ulug’lar bo’lsam, “To’xta, ey soniya!” – deb aytsam agar, Seni tutquningman mayli o’sha dam. Ikki o’rtadagi kesishuv nuqtadan ma’no chiqarish maxsus ilmiy izlanishlar mavzusidir. Lekin bir fikrni aytish joiz. Nega Mefistofel, iblis o’ziga ishongan holda bunday shartnomaga jur’at qiladi, u inson, ya’ni Faust hech qachon lahzani (asliyatda Der Augenblick, ya’ni lahza) ulug’lamaydi, to’xta, ey soniya deb aytmaydi, ya’ni hayotdan shu darajada ma’naviy lazzat topa olishiga ishonmaydi, 20 Ergasheva.M.G‘afur G‘ulom ijodiyotida “ Vaqt’’she’rining poetik tahlili. // Yangi O‘zbekiston pedagoglari axborotnomasi. – Toshkent: 2023, № 5 Ilmiybaza.uz shekilli. Dastlab bunga Faustning o’zi ham ishonmaydi. Gyotening realist san’atkorligi shundaki, asar oxirida uning Fausti bunday baxtga (baxtli onga) to’liq erishmaydi, u faqat inson qachondir yetishi mumkin bo’lgan baxtli onlarni tasavvur qilibgina, ya’ni nasiya tariqasida deydi: O’shal soniyani sezib oldindan, Eng oliy lahzada turibman bu dam. “Vaqt” she’rida esa “Umrdan o’tajak har lahza uchun” haykal qo’yish da’vat etiladi. Bu insonni tinimsiz ijodga, yaratishga, lahzani bo’ysundirishga undash demakdir. Binobarin, inson yaratgan buyuk ma’naviy obidalar ushbu “eng oliy lahzada” dunyoga kelgan va o’tkinchi, chopag’on vaqtga qo’yilgan sobit haykallar emasmi? She’rning ichki olamiga yanada chuqurroq kirishga imkon beradigan bir holat bor. 21 Bu asar yaratilgan paytda hokimi mutlaq bo’lgan, shu bois she’rga suqilib kirgan Stalin nomi bilan bog’liq. “Vaqt” she’rining ilk nusxasida Stalin so’zi ikki karra uchraydi. Jami o’n besh band, oltmish misradan iborat she’rning dastlab 7- bandida, so’ng 14-bandida. Keyingi o’rinda bu so’z bir oz nojo’ya ishlatilganidek tuyuladi: “Har lahza Stalin umridek uzun…”. Bu balki Stalin tirikligida o’zini oqlar, lekin she’r yozilganidan yetti yarim yil o’tib “xalqlar otasi” vafot etadi, u bor-yo’g’i (abadiyatga nisbatan, albatta) yetmish to’rt yil umr ko’rganini e’tiborga olsak, abadiyat tomon intilayotgan “uzun” so’zi bu o’rinda anchayin hayf ekani aniq bo’ladi. Shuning uchun Shoirning o’zi Stalin so’zi o’rniga bandga va she’rga uzukka ko’z qo’ygandek yarashgan “zamonlar” kalimasini qo’yib, asar potentsiyasidagi asl ma’noni go’yo qayta tiklaydi. Shu joyda Stalin zamonlar oldida kim bo’libdi, deging keladi. U bir tomondan sho’ro g’oyalarini qabul qilgani holda, ikkinchi tomondan esa asriy zotiy o’zakdan voz kechmaganligini ko’rishimiz mumkin. Jumladan, ‘’Qur’oni karim’’dagi ‘’Oyatul kursi’’ da ilohiy qalam bilan bitilgan ‘’Faqat uning o’zi bordir. U tirik va abadiy turguvchididir’’ kalomi shoirning ongida Hayot sharobidan bir qultum yutay, Damlar g’animatdir, umrzoq soqiy. Quyosh-ku 21 Ergasheva.M.G‘afur G‘ulom ijodiyotida “ Vaqt’’she’rining poetik tahlili. // Yangi O‘zbekiston pedagoglari axborotnomasi. – Toshkent: 2023, № 5 Ilmiybaza.uz falakda kezib yuribdi, Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy bo’lib jaranglagani bejiz emas. Shunda U, ya’ni Alloh, hamisha tirik ekan, asl ma’rifatli, iymonli insonlarning umri boqiydir, degan ma’noni ko’rishimiz mumkin. Adibning ‘’Vaqt’’ she’ridagi ushbu misrasida ‘’bir qultum’’ lahzaning boshqa bir shakli ‘’ nafas’’ning sharobga bog’liq ekanligini bildiradi. Barchamizga ma’lumki, nafas olinadi-chiqariladi. Sharob esa qultum holida yutiladi. Bu yerda bir qultum sharob, bir lahzaga tenglashtirilyapti. Lahza esa g’animat sifatida ‘‘umrzoq soqiy’’ bilan qiyoslangan. O’ta nozik ishora bilan ‘‘g’animat’’ ‘‘umrzoq’’ ‘‘qadamlar’’ mangulikning hoziru-nozir vakili hisoblangan ‘‘soqiy’’ga qarshilantirilmoqda. Shuning uchun mangulikka sobit timsol kerak, uni esa jumlaning ushbu qatorida ko’rishimiz mumkin: quyosh-ku falakda kezib yuribti’’, umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy. Vaqt qadrlay bilgan odam foydasiga yuradi. Ibn Qayyum aytadi: “ Aslida,inson vaqti uning umridir. Vaqt bulutlardek o’tib ketadi.22 Kishi o’z zamoni va vaqtining qadrini bilishi, hatto biror lahzasini behuda o’tkazmasligi vashu asnoda eng afzal so‘z va ishlarni bajarishi lozim. Doimo niyati yaxshilikda bo’lishi va bajariladigan amallarida sustkashlik qilmasligi kerak.Shunday ekan har birimiz, o’tayotgan har bir daqiqa, har bir onimizni nimaga sarf qilayotganimizni anglashimiz kerak. Umr bir marotaba beriladi. Shu berilgan umrdan, samarali foydalanish har birimizning o’z qo‘limizda. 22 Ergasheva.M.G‘afur G‘ulom ijodiyotida “ Vaqt’’she’rining poetik tahlili. // Yangi O‘zbekiston pedagoglari axborotnomasi. – Toshkent: 2023, № 5 Ilmiybaza.uz 2.2 G‘afur G‘ulom she’riyatida sharqona falsafa va milliy g‘urur tuyg‘ularining badiiy ifodasi G‘afur G‘ulom she’riyati falsafiy umumlashmalarga boyligi, g‘oyaviy- badiiy yuksakligi bilan ajralib turadi. Hayotning hech bir muhim voqea-hodisasi yo‘qki, u shoir ijodida o‘z aksini topmagan bo‘lsin. G‘afur G‘ulom 20-yillarda yozgan «Surnay», «Bo‘lsin», «Uylanish», «Qish va shoirlar», «Paranji» singari she’rlarida hayotda mavjud bo‘lgan turli illatlarni, eskilik sarqitlarini qoralab, xalq ona odob-axloqni, samimiyatni ulug‘ladi. G‘afur G‘ulom ning dastlabki she’rlaridayoq ko‘zga tashlangan zamonaviylik, jo‘shqinlik singari xususiyatlar shoirning 30-yillarda yaratgan asari arida sayqal topdi. Darhaqiqat, 20-yillarda hali yosh shoir bo‘lgan G‘afur G‘ulom o‘z ustida jiddiy ishlab, ustozlar mahoratini sinchiklab o‘rganib, 30-yillarda ijodiy kamolotga yetdi. Natijada, «Turksib yo‘llarida», «Yalovbardorlikka», «Non», «Neft», «Toshkent», «Ko‘k bo‘sag‘asida», «Mehnat va hurmat» kabi baquvvat she’rlar yaratdi. Bu she’rlarda shoir hayotda yuz bergan o‘sish-o‘zgarishlar, yangiliklar, zamondoshlarning mehnatlarini faxr va g‘urur bilan tasvirlab berdi. Turkiston—Sibir temir yo‘li qurilishiga bag‘ishlab yozilgan «Turksib yo‘llarida» she’rida shoir Turkiston — Sibir temir yo‘li qurilishining ijtimoiy mohiyatini ochishda taqqoslash usulidan o‘rinli foydalangan. She’rning badiiyati yuksak, shoir tuyg‘ularining po‘rtanasi kuchli bo‘lgani uchun o‘quvchini darrov o‘ziga rom etadi. G‘afur G‘ulom ning «Yalovbardorlikka» she’rida ham taqqoslash, qarama- qarshi qo‘yish usulidan ustalik bilan foydalanilgan. She’rning lirik qahramoni zamona yoshlarining vakili. Shoir ana shu lirik qahramonning his-tuyg‘ularini, orzu- istaklarini ifodalar ekan, ozodlik yo‘lida ota-bobolar olib borgan jangovar kurashni eslab, ularga tahsin o‘qiydi. Shu bilan birga, zafarli kurashga, qahramonlikka intilgan lirik qahramonning kechinmalarini, yuksak orzu va ezgu maqsadlarini g‘afurona misralarda aks ettiradi. Shoir lirik qahramonning bunyodkorlik tuyg‘ularini aks ettiradi. Shu tariqa she’rda yaratish zafarlaridan Ilmiybaza.uz zavqlanish hissi aks etadi. Lirik qahramon bunyodkorlikka, yangi hayot qurishga intiladi. G‘afur G‘ulom ning «Sarhisob», «Ko‘klam marshi», «Bog‘», «Stadion oqshomi» kabi she’rlarida ham shunga yaqin sadolar yangraydi. G‘afur G‘ulom 30-yillarda turli mavzularda ballada va dostonlar ham yaratdi. Shoirning «Ikki vasiqa», «To‘y» balladalarida kishilar ongi va ruhiyatida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar liro-epik yo‘sinda aks etgan. G‘afur G‘ulom ning «Ko‘kan» dostoni badiiy jihatdan pishiq, uning uslubi ravon, tili sodda va obrazli. Shoir turli tasviriy vositalardan unumli foydalangan, chiroyli o‘xshatishlaı, yangi sifatlashlar yaratgan. Shu bilan birga, mavzuni yoritishda tabiat manzaralaridan g‘oyat o‘rinli foydalangan. Shoir paxtazor peyzajini chizar ekan, manzaraning mayda, lekin xarakterli bo‘laklarini birinchi o‘ringa chiqaradi va ularni ko‘zga tez ilinadigan, xotirada uzoq saqlanadigan darajada yorqin va jozibador qilib aks ettiradi. Natijada, asarda tasvirlanayotgan manzara yilning qaysi fasliga tegishli ekani aytilmasa-da, undagi peyzaj tasviridan shoirning maqsadi aniq ma’lum bo‘ladi: Tiniq, ko‘kka yag‘rin bergan shu keng dala, Ulug‘ shaxmat taxtasiday ola-bula. Chevar qizlar qirq kokili kabi tekis, Sonsiz jo‘yak hansiraydi to‘la-to ’kis. Baxt kelinin bo‘ynidagi marjon kabi Har tup g‘o‘za shoxlarida ko‘sak safi. Biroq shuni ham qayd etish kerakki, shoirning 30-yillarda yozilgan ayrim asarlarida, jumladan, «Ikki vasiqa» balladasida, ayniqsa, «Ko‘kan» dostonida yangi tuzumni bo‘yab-bezab ortiqcha maqtab ko‘rsatish hollari ko‘zga tashlanadi. O‘tmish va davr voqeligini taqqoslashda ba’zan soxtalikka yo‘l qo‘yiladi. Umuman olganda, G‘afur G‘ulom kommunistik mafkura va sotsrealizm siquvlariga qaramay, 30-yillarda barakali ijod etib, xalqchil va novator shoir sifatida keng tanildi. G‘afur G‘ulom ikkinchi jahon urushi yillarida o‘z ijodini Ilmiybaza.uz butunlay mudofaa yo‘nalishiga qaratdi. G‘afur G‘ulom 1942- yilning bahorida akademik Habib Abdullayev rahbarligida O‘zbekiston delegatsiyasi tarkibida frontga borib, jang manzaralarini, jangchilarimizning qahramonligini o‘z ko‘zi bilan ko‘rib keldi va bundan o‘z ijodi uchun tegishli xulosalar chiqarib oldi. G‘afur G‘ulom urush davrida harbiy mudofaa mavzularida «Kuzatish», «Xalq otlandi», «Men yahudiy», «Sen yetim emassan», «Sog‘inish», «Biz yengamiz», «Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak», «G‘oliblar», «Salom va tabrik» kabi ajoyib she’rlar yaratdi. Bu she’rlarida jangovar davr ruhi, chuqur falsafiy mazmun mahorat bilan ifodalangan. «Kuzatish» (1941) she’rida shoir o‘g‘li Jo‘raning frontga safarbar etilishi haqida yozgan. Asarda G‘afur G‘ulom o‘z shaxsiy kechinmalarini jamiyat hayotida ro‘y berayotgan hodisalarga bog‘lab tasvirlaydi. Shu sababli otaning farzandiga aytgan so‘zlari Vatan mudofaasiga otlangan barcha jangchilarga qilingan murojaat tarzida yangraydi: Saflar oldida bo‘1, mard bo‘1, botir bo‘1, Do‘stlarga hamohang jo‘ra bo‘1, jo‘r bo‘1... G‘afur G‘ulom she’rda o‘g‘lini bosqinchi yovga qarshi jangga jo‘natgan ota obrazini yorqin poetik bo‘yoqlarda yaratgan. Shoirning «Sog‘inish», «Sen yetim emassan» she’rlarida ham vatanparvar va mehribon otaning barkamol obrazi chizib berilgan. Bu asarlarda ota obrazi (lirik qahramon) xalqimizga xos milliy xislatlarni o‘zida gavdalantiradi. Shoirning «Sog‘inish» she’ri bilan «Kuzatish» she’ri mazmun-mohiyat jihatidan bir-birini to‘ldiradi. Chunki «Kuzatish» she’rida otaning o‘z o‘g‘lini frontga jo‘natishi bilan bog‘liq bo‘lgan ruhiy holati aks ettirilgan bo‘Isa, «Sog‘inish»da ana shu otaning frontda jang qilayotgan o‘g‘lini jon-dildan sog‘ingandagi kayfiyati, ichki kechinmalari tasvirlanadi. G‘afur G‘ulomning «Men yahudiy» she’rida ham insonparvarlik va xalqlar do‘stligi shoir ijodiga xos uslubda — quyma misralarda kuylanadi. Gitlerchi fashistlarning kirdikorlari, yovuz qilmishlari ayovsiz fosh etiladi. She’r ikki qismdan iborat. Birinchi qismda shoir uzoq o‘tmishdagi tarixiy Ilmiybaza.uz voqealarni eslaydi. Jahon madaniyati tarixini yaratishda yahudiylarning ulkan hissasi borligini obrazli tarzda ko‘rsatib beradi. She’rning ikkinchi qismida esa fashistlarning irqiy «nazariya»sini qoralab, xalqlar o‘rtasidagi tenglik va do‘stlikni ulug‘laydi. G‘afur G‘ulom ning «Suv va nur» balladasida esa urush davridagi umumxalq qurilishi — Farhod GES bunyod etilishi tasvirlanib, xalqning mehnat qahramonligi tarannum etilgan. G‘alabaga ishonch tuyg‘ulari asarning umumiy ruhiga mahorat bilan singdirib yuborilgan. G‘afur G‘ulom ning urush davrida yozilgan she’rlarida vatanparvarlik va insonparvarlik g‘oyalari g‘alabaga ishonch tuyg‘usi bilan uzviy birlikda namoyon bo‘ladi. Shoir she’rlarining sarlavhalaridan («Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak», «Biz yengamiz» kabi) tortib barcha unsurlariga, qisqasi, asarlarning butun to‘qimasiga ko‘tarinki ruh — g‘alabaga ishonch tuyg‘usi singdirib yuborilgan. G‘afur G‘ulom urushning birinchi yilidayoq «Tong yaqin, tong yaqin, oppoq tong yaqin» deb yozganida misra mazmuniga chuqur ramziy ma no berib, g‘alabani oppoq tongga o‘xshatgan va uning yaqinligiga imon keltirgan edi. Xullas, G‘afur G‘ulom urush davrida «po‘lat nayza kabi o‘tkir, bukilmas» asarlar yozib, benazir «she’rlar soldatini shaylantirdi». G‘afur G‘ulom ning harbiy lirikasi adabiyotimizning bebaho yutug‘idir. G‘afur G‘ulom urushdan keyingi yillarda zamonaviy mavzularda, ayniqsa, tinchlik va do‘stlik, ona Vatan, halol mehnat va mehnatkash inson haqida ko‘pgina badiiy go‘zal, sermazmun she’rlar yaratdi. G‘afur G‘ulom ning urushdan keyingi she’riyatida jahonda tinchlik uchun kurash mavzusi katta o‘rin tutadi. Shoirning «Yashasin tinchlik», «Tinchlik ko‘klami», «Tinchlik nashidasi», «Bu — sening imzong», «Biz tinchlik istaymiz», «Tinchlik minbaridan», «Tinchlik ahdi» singari o‘tkir she’rlarida tinchlik uchun kurash mavzusi g‘afurona uslubda, rang-barang shakllarda tasvirlangan. «Biz tinchlik istaymiz» she’rida tinchliksevar xalqlarning irodasi atom va vodorod bombalaridan ham kuchli ekanligi chuqur mantiq asosida ko‘rsatib berilgan. Ilmiybaza.uz G‘afur G‘ulom ning «Sharaf qo‘lyozmasi» (Ingliz lordining bizlarni qabila deb ataganiga javob) she’rida xalq tarixidan faxrlanish, o‘zlik tuyg‘usini himoya qilish ochiq sezilib turadi: Bizda lagorifmaning Mushkul muammolari, Qo‘ldagi barmoqlarday, Oddiy qilinganda hal, «Oliy irq» da’vogari, Cherchillning bobolari, Hatto sanay olmasdi O‘n barmoqni mukammal. G‘afur G‘ulom she’riyatida urushga qarshi tinchlik va tenglik uchun kurash masalasi xalqlar do‘stligi va hamkorligi mavzui bilan hamohang ravishda ifodalangan. Shoirning «Qozoq elining ulug‘ to‘yi», «Qardosh tojik xalqiga», «Biri biriga shogird, biri biriga ustoz», «Bizning uyga qo‘nib o‘ting, do‘stlarim», «Ozarbayjonlik paxtakor yurtdoshlarga» kabi she’rlarida do‘stlik mavzusi aniq kechinmalar, hayotiy obrazlar, jonli tasvirlar vositasida aks ettirilgan. Shoir o‘z she’rlarida do‘stlik mavzusini tasvirlaganida har bir xalqning hayotiga, milliy xususiyatlariga oid muhim belgilarni topadi va ularni joy-joyida ishlatadi. Jumladan, G‘afur G‘ulom xalqlar do‘stligi mavzuini tarixiy manbalarni, muayyan hayotiy hodisalarni, urf-odatlarni teran idrok etgan holda yoritadi. Shoir xalqlar do‘stligi tarannum etilgan she’rlarida millat va mamlakatning yaxlit poetik obrazini yaratadi. G‘afur G‘ulom ulomning bunday she’rlarida chin mehr, samimiyat ufurib turadi. G‘afur G‘ulom qaysi mavzuda she’r yozmasin, masalaga doim xalq manfaati nuqtai nazaridan yondashadi. Binobarin, shoir she’riyatida xalqqa muhabbat tuyg‘ulari asosiy g‘oya sifatida aks-sado beradi. G‘afur G‘ulom oddiy insonning halol mehnatini, aql-zakovatini ulug‘lab, mehnatkash inson obrazini yaratishni hamisha o‘zining diqqat markazida tutadi. Shoir o‘zining «Kuz keldi», «O‘zbek xalqining g‘ururi», «Qayroqqum qurilishi», «Shofer», «May salomi», Ilmiybaza.uz «Kulol va zargar», «Terimchi qizlar», «Vaqt» kabi she’rlarida halol mehnatni baxt manbai, inson ma’naviy qiyofasini belgilovchi bosh omil sifatida tasvirlab, xalqning yaratuvchilik mehnatini dil-dildan ulu’glaydi, insonning qadr-qimmatini baland ko‘taradi. Shoir «Vaqt» she’rida mehnat va vaqt haqida poetik fikr yuritib, teran mazmunli falsafiy umumlashma yaratadi. Vaqtni e’zozlab, uning har bir daqiqasidan unumli foydalanish, samarali mehnat qilib «umr daftarini bezash» haqida bong uradi: Aziz asrimizning aziz onlari, Aziz odamlardan so‘raydi qadrin. Fursat g‘animatdir, shoh satrlar-la, Bezamoq chog‘idir umr daftarin. G‘afur G‘ulom faylasuf shoir sifatida jamiyat va insoniyat tarixi, taqdiri va kelajagi mavzusiga qayta-qayta murojaat etadi. Va har safar favqulodda topqirlik bilan hayot haqiqatiga mos bo‘lgan badiiy-falsafiy umumlashmalar chiqaradi. Olamning abadiyligi, insoniyat umrining qisqaligi, quyosh sistemasida hamma narsa mustahkam tartib asosida rivojlanishi quyidagi she’riy parchada g‘oyat chiroyli ifodasini topgan: Uzilgan bir kiprik abad yo‘qolmas, Shunchalar mustahkam xonai xurshid Bugun sabza bo‘ldi qishdagi nafas, Hozir qonda kezar ertangi umid G‘afur G‘ulom she’riyati shakl tomonlari: qofiya, vazn jihatidan ham mukammal va go‘zal. U o‘z she’rlarini milliy tarovat, o‘zbek xalqiga xos milliy xususiyatlar, timsollar bilan bezaydi. Shunga ko‘ra uning «Bizning uyga qo‘nib o‘ting, do‘stlarim», «O‘zbek xalqining g‘ururi», «Bir salomning kuchi» kabi ko‘p she’rlari tom ma’noda milliy asarlar bo‘lib chiqqan. Shoir o‘z she’rlarida milliy fe’l-atvor belgilarini samimiy ixlos bilan aks ettiradi. Uning «Bizning uyga qo‘nib o‘ting, do‘stlarim» she’ rida lirik qahramon timsolida milliy xarakter yaratilib, o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan keng fe’llilik, bag‘rikenglik va mehmondo‘stlik, Ilmiybaza.uz san’atga va gulga o‘chlik singari fazilatlar tabiiy va jonli qilib chizib berilgan. Natijada, bu asar to‘lig‘icha go‘zal milliy she’rga aylangan. G‘afur G‘ulom she’riyatning qamrovi keng, poetik fikrlari serma’no, teran, uslubi ravon. Biroq shoir ijodida yashagan davri taqozosi bilan sodir bo‘lgan ba’zi jiddiy nuqsonlar: madhiyabozlik, davr hayotini bo‘yab-bezab, ortiqcha maqtab aks ettirish hollari ham mavjudligini inkor etib bo‘lmaydi. Buni shoirning o‘zi ham shogirdi Said Ahmad bilan muloqotda tasdiqlagan ekan. Said Ahmadning: «Domla, keyingi paytlarda parti yani ko‘p ulug‘lamayapsizmi?» — degan savoliga javob berib, G‘afur G‘ulom : «Agar shunday qilmasam Cho‘lpondan ham, Qodiriydan ham oldin otilib ketardim. Men o‘zimni senlar uchun, adabiyot uchun, fan uchun, madaniyat uchun asrashim kerak edi», — deb aytgan ekan. G‘afur G‘ulom o‘tgan asrning buyuk shoiri sifatida hayotni to‘lib-toshib, ko‘tarinki ruh bilan kuylagan. Insoniyatga hamishalik hamroh bo‘lgan ezgu tuyg‘ularni zo‘r mahorat bilan she’rga solgan. G‘afur G‘u1om bolalar adabiyoti rivojiga ham bebaho hissa qo‘shgan. Ma’lumki, kattalar adabiyotiga ham, bolalar adabiyotiga ham birdek xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar, mushtarak tomonlar bor. Shu bilan birga, bolalar adabiyotini kattalar adabiyotidan ajratib, ularni bir-biridan farq qildirib turadigan o‘ziga xos individual xususiyatlar ham mavjud. Chunonchi, bolalar adabiyoti kattalar adabiyotidan asosan nima haqida yozilganiga qarab emas, balki qanday yozilganligiga qarab ajralib turadi. G‘afur G‘uloınning bolalarga bag‘ishlab yozilgan asarlarida bolalar adabiyotining ana shu individual xususiyatlari yaqqol ko‘rinadi. Chunki yozuvchi o‘z asarlarini bolalarning yoshi ruhiyati, tushunchasiga va talabiga mos keladigan qilib yaratadi. G‘afur G‘ulom ning «Bari seniki», «Farzandlarimizga» kabi to‘plamlari va «Shum bola» qissasi bolalarga bag‘ishlangan ajoyib asarlardir. Uning «Ikki yoshlik», «Yasha, deyman o‘g‘lim», «Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi», «Bilib turibman» singari she’rlarida bolalarni qiziqtiradigan turli xi1 mavzular aks ettirilgan. Vatanimizning kuch-qudrati, go‘zal tabiati, boyliklari, kishilarimizning mazmundor hayoti, fazilatlari, do‘stlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, Ilmiybaza.uz mehnatsevarlik g‘oyalari bolalar didiga va diliga mos shirin til bilan quvnoq misralarda tasvirlab berilgan. «Bari seniki» she’rida shoir Vatan tushunchasi mazmunini g‘oyat aniq va jonli obrazlarda ochib beradi. G‘afur G‘ulom Vatan — go‘za1 vodiylar, serhosil dalalar, obod shaharlar, daxlsiz chegaralar, ilmu fan o‘rgatuvchi maktablar, baxtiyor yoshlik va porloq kelajak ekanini uqtirib, yosh avlodga ana shularning «bari seniki» deb xitobb qiladi: Loladan poyondoz har bir qadamda, Uzluksiz kulgilar doim dahanda, Oltin tuprog‘ingni o‘pganim damda Nafasing sezilar edi badanda, Gul, bulbul chamanda — bari seniki. «Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi» she’rida shoir yosh avlodni o‘qib, bilim olib Vatanga munosib farzandlar bo‘lib yetishishga da’vat etadi: A’lo mamlakatning a’lo farzandi, Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi! G‘afur G‘ ulomning bolalarga atalgan ko‘p she’rlarida xushchaqchaq kulgi bo‘rtib turadi. Shoirning «Ahmad yomon bola emas-ku, ammo...», «Tursunalining varragi», «Nortojining kurak tishi» singari she’rlari o‘zbek bolalar adabiyotidagi yumoristik asarlarning yaxshi namunalaridan hisoblanadi. G‘afur G‘ulom — adabiyotshunos olim sifatida ham mashhur. U o‘zbek adabiyotining Navoiy, Mashrab, Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar, S. Ayniy, Oybek, H.Olimjon, M.Shayxzoda. G‘ayratiy, Sobir Abdulla, Amin Umariy kabi vakillari haqida, shuningdek, o‘zbek xalq og‘zaki ijodi haqida bir qancha sermazmun maqolalar yozgan. G‘afur G‘ulom ning «Folklordan o‘rganaylik», «Shoir ayblaydi». «O‘zbek shoirasi Mehri», «Oybek — yozuvchi va olim», «Talantli shoir va dramaturg» singari maqolalari yangi fikrlarga, ilmiy xulosalarga serobligi bilan o‘z vaqtida ko‘pchilikka manzur bo‘lgan. Ilmiybaza.uz G‘afur G‘ulom o‘zbek adabiyoti masalalarini yoritish bilan bir qatorda, rus, ukrain, belorus, ozarbayjon, qozoq, tojik, turkman, tatar yozuvchilari ijodi haqida, adabiy aloqa va adabiy ta’sir to‘g‘risida ham yaxshi maqolalar e’lon qildi. G‘afur G‘ulom ning ikki jildlik «Adabiy-tanqidiy maqolalar» (1971 va 1973) to‘plamidan joy olgan V. Mayakovskiy,A. Sera fimovich, Taras Shevchenko, A. Jomiy, S. Ayniy, A. Lohutiy, M.Tursunzoda, Abay Qo‘nonboyev, Fuzuliy, Sulaymon Rustam, Abdulla To‘qay kabi turli millat yozuvchilari ijodi haqidagi maqolalari ana shundan dalolat beradi. G‘afur G‘ulom — mohir tarjimon. U A. Pushkin, M.Lermontov, A.Nekrasov, V.Mayakovskiy, M.Gorkiy, Mirzo Tursunzoda kabi san’atkorlarning bir qancha asarlarini o‘zbek tiliga o‘girdi. Shuningdek, buyuk ingliz dramaturgi V. Shekspirning «Otello», «Qirol Lir» tragediyalari ilk bor G‘afur G‘ulom tomonidan tarjima qilindi. G‘afur G‘ulom tarjimalarida asl nusxaning yetakchi fazilatlari, uning milliy ruhi va tarovati saqlangan. G‘afur G‘ulom ulug‘ shoir va ajoyib nosir. Yozuvchi asarlarining tarbiyaviy- estetik ahamiyati nihoyatda katta. Binobarin, u XX asr o‘zbek adabiyoti tarixida faxrli o‘rin egallaydi. G‘afur G‘ulom shogirdi Abdulla Oripov aytmoqchi, mangu tirik shoirdir: Ana, G‘afur G‘ulom , erka, sho‘x hamon, Dono shoir uchun jom quy, ey soqiy. Shunchalik ardoqlab turibdi zamon, Bu umr boqiydir, bu umr boqiy! Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida xalqning aniq maqsad yo‘lida harakat qilishida ta’lim- tarbiyaning roli naqadar muhim ekanini uqtirarkan: “Hozirgi vaqtda yoshlar tarbiyasi biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydigan masala bo‘lib qolmoqda... Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida shakllangan milliy an’analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz”23,- 23 Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва фаровонлигининг гарови // Халқ сўзи, – 2016 йил 8 декабр Ilmiybaza.uz deb ta’kidladilar. Darhaqiqat, mustaqillik biz yoshlar uchun yangi-yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Biroq, yosh avlod shiddat bilan o‘zgarayotgan dunyoga hamqadam bo‘lishi, olis va yaqin o‘tmish merosimizni qaydarajada o‘zlashtirishi, ularning o‘zligini anglashiga ham bog‘liqdir. Nodir iste’dod sohibi, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi, faylasuf shoir, nosir G‘afur G‘ulom xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini dildan his eta bilgan olim, shoir va yozuvchi edi. G‘afur G‘ulom ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, xusuan qissalari tashkil etadi. Mazkur qissalarni davr va shaxs talqini nuqtai nazaridan o‘rganish yoshlar tarbiyasi, madaniy merosga munosabatini shakllantirish, XX asr vaqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida o‘rganish negizida estetik didini kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, “... biz hali yurtimizni, uning o‘ziga xos tarixi, madaniyati, ulug‘ olimu ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni to‘liq o‘rganganimiz yo‘q”24 İkkinchi bob bo‘yicha xulosa Xalq ijodining g‘oyaviy-estetik an’analaridan juda keng ko‘lamda va chuqur ijodiy o‘rgangan so‘z ustasi G‘afur G‘ulom hayoti va ijodi uchun folklor juda katta ahamiyatga molik bo‘lgan buyuk maktab vazifasini o‘tagan. Adib xalq hayoti va orzu-tilaklarini, uning ruhiy olami, psixologiyasi, xarakteri, ma’naviyati, estetik didi va badiiy tafakkuri, boy tilini folklordan o‘qib o‘rgandi. Aytishlaricha, Nasriddin Afandi fazilatlarining ko‘pginasi uning shaxsiyatiga singib ham ketgan ekan. Hatto shoirning o‘zi ham «Bizning uyga qo‘nib o‘ting, Do‘stlarim» she’rida: «G‘afur degan bir Nasriddin kitobi» deb, o‘z tabiatiga ishora qiladi. G‘afur G‘ulom shaxsiyati va ijodiy merosida xalq ijodi ta’sirining nihoyatda xilma-xil ko‘rinishlarini topish mumkin: Masalan: 1. «Afandi o‘lmaydigan bo‘ldi» hajviyasida folklor asarlari qayta ishlangan. 2. «Hasan Kayfiy» hikoyasi folklorga o‘xshatma tarzida yozilgan. 24 Мрзиёев Ш.М. 2017 йилнинг 15 июнь куни Тошкент шаҳрида бўлиб ўтган: “Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби” мавзусидаги анжуманда сўзланган нутқ. // Халқ сўзи, – 2017 йил 16 июн, № 119 (6813). Ilmiybaza.uz 3. «Tirilgan murda» qissasi folklor motivi, xalq ijodi obrazlariga xos xususiyatlar asosida bayon qilingan. Mulla Mamajon xarakteri mohiyati shu negizda tipiklashtirilgan. Ma’lumki, G‘afur G‘ulom bir necha qissalar yozgan bo‘lsa ham, ular o‘z ifoda tarzi, bayon usuli jihatidan bir-biriga o‘xshamaydi. Masalan: «Netay» (1931) asari lirik-publitsistik yo‘sinda uchinchi shaxs tilidan hikoya qilinadi. «Tirilgan murda» (1934) satirik yo‘sinda bo‘lib, qahramonning esdalik daftari shaklida yozilgan. «Yodgor» (1936) esa, yumoristik ohangda bo‘lib, voqeani bosh qahramonning o‘zi hikoya qiladi. Unda «Ming bir kecha»ga o‘xshagan ertaklarga xos bayon va qoliplash (xikoya ichida hikoya qilish) yo‘lidan foydalaniladi. «Shum bola» (1936, kengaytirilgan nusxasi, 1963) qissasi sarguzasht syujet asosiga qurilgan. Voqeani qahramonning o‘zi aytadi va asar hajv-hazil uslubida bitiladi. Shunga qaramasdan, yuqoridagi qissalarning barchasini bir-biri bilan jips birlashtiradigan o‘q tomir bor. Bu – insonning odamiyligi, mehr-shafqati, pok qalbi va mehnatsevarligi, chidam-bardoshliligini ochish,. shu insonni himoya etish, uning orzu-armoni uchun kurashish g‘oyasidir. Badiiy asarning mazmuni u yoxud bu shaklda ifodalanadi. Zotan, shakl mazmunning tashqi ko‘rinishi o‘laroq, asarga go‘zallik bag‘ishlaydi. Mazmun va shakl mutanosibligi mukammallik garovidir. Peyzaj tasviri ham badiiy asarning tarkibiy uzvlaridan biri bo‘lgan shakl hodisasi bo‘lib, mazmun ifodasiga hizmat qiladi. Demak, G‘afur G‘ulom ning tabiatga munosabatini, uning asarlaridagi tabiat tasvirini o‘rganish ijodkor mahoratining ayrim qirralarini yoritishga ham imkon beradi. Peyzaj yaratish san’atining ba’zi jihatlari milliy adabiyotshunoslikda Azizxon Qayumov, Yoqubjon Ishoqov, Mashhura Sultonova, Fayzulla Nabiev, Avtondil Erkinov, Normurod Yo‘ldoshev tadqiqotlarida muayyan so‘z san’atkorining mahorati bilan bog‘liq tarzda yoritilgan. G‘afur G‘ulom nasrida peyzaj tasviri masalasi ancha serqirradir. Uning «Qizaloq» hikoyasida ota-ona noroziligiga qaramasdan qovushgan Mukarrama va mulla yigit Ibayning erkin muhabbati haqida hikoya qilingan. Epik bayonchi bo‘lgan muallif ta’kidlashicha, yoshlardan dastlab qattiq ranjigan ota-ona SHokir aka va Zulayho xola oradan Ilmiybaza.uz fursatlar o‘tib, ularning uzrini qabul qiladilar. Rahmshafqat va mehr bilan ularni quchog‘iga oladilar. Hikoyaga nevara qizaloqning tug‘ilishiyu, oila shodligi bilan yakun yasaladi. Ya’ni G‘afur G‘ulom mumtoz eposning yangi avlod tug‘ilishi (passionar shaxs) bilan eski aqidalar barham topishi bilan bog‘liq an’analariga ergashadi. Hikoyada G‘afur G‘ulom yoshlikka xos shijoat, erkin havolarga intilish tuyg‘usini «yoqimli shabada»ga qiyoslaydi. Tong oldidagi so‘lim manzarani ertakona ohangda quvonch va mung aralash bir kayfiyatda chizadi. Jumladan, qishning eng uzun va qorong‘u tuni – «shabi yaldo» o‘tmish hayotining mungli, zavolli manzaralaridan, yurak dardlaridan darak beradi. Yozuvchi tong darakchisi - xo‘rozning nihoyatda pokligi, haqqush orqali o‘zining olis qarindoshlarini voqif etib, saharda «ku-ku» lashi tasviri bekorga keltirilmaydi. Bedorlik va musaffo tongga xos musaffolik, shaffoflik tasvirlaridan ma’lum bo‘lmoqdaki, adib ikki yoshning hatti-harakatlariga xayrixoh. Xo‘rozda nekbin bir jasoratni, mardlikni, xursandlikni ifoda etsa, olam elini azaldan o‘rtagan ishq tuyg‘usini ulug‘lashda xashaklar hirmoniga o‘t qo‘ygan haqqushning o‘tli nidolariga ishora qilish orqali insonga xos bu tuyg‘uning tarixiga urg‘u beradi. G‘afur G‘ulom keng sahrolarga oshufta Zuhro yulduzi haqida, uning «yuragi» karvon qo‘ng‘irog‘ining tovushiga hamohangligi xususida so‘zlaydi. Bir qarashda tong nasimi, xo‘roz, haqqush, yulduz bir-biriga unchalik bog‘lanmaydigandek tuyulishi mumkin. Biroq ularning hammasini erkinlik, jasorat, bedorlik, dardkashlik yaqinlashtiradi. Muhimi, G‘afur G‘ulom peyzaj manzaralarini insoniy mehr-shafqat tuyg‘usini ifodalashga xizmat qildiradi. Yozuvchi hikoyalarida peyzaj manzaralari dunyoviy mehr-muhabbatni asrash mumkinligi erkin yurak talpinishlarini ardoqlash nuqtasida qahramonlar taqdiri bilan tutashadi. Adib hikoyada xalqimizning samo yoritkichlaridan madad kutish inonche’tiqodlaridan ham o‘rinli foydalangan. Asarda yulduzlarga aylangan go‘zal va bokira qizlar haqidagi afsonaga ishora qilinadi. Yulduzlar – bedorlik va muhabbat ramzi. Bilamizki, Zuhro qadimda xaftaning muborak kuni – jumani bildirgan. SHarq xalqlarida san’at homiysi va nafosat ramzi sanalgan. Zuhro yaxshilik belgisi bo‘lib, odamlarga rahmu shafqat va ezgulik keltiradi. Yilning yaxshi kelishi, yomg‘irning ko‘p yog‘ishi, hosilning Ilmiybaza.uz barakali bo‘lishi, bolalarning ko‘p tug‘ilishi Zuhroga bog‘lab talqin qilingan. O‘z manzillariga oshiqqan karvonlar olis va mashaqqatli sahrolarni kesib o‘tib, adashmay yo‘l topishlarida yulduzlarni mo‘ljal olishgan. Demak, G‘afur G‘ulom peyzajdan hikoyada zamonlar qorishiqligini berish, muhabbat va ishq haqidagi fikrlarni tasdiqlash, qahramon ruhiy holati bilan tabiat manzaralarini uyg‘unlashtirishda ramziy ifodani kuchaytirib, ta’sirchanlikni oshirishda unumli foydalangan. Ilmiybaza.uz Xulosa Harqanday ijodkorga xolisonabahoni xalq beradi, xalq esa uni ijodi orqali taniydi, o‘zini ko‘rmasa-da, asarlari orqali shoir yokiadibning badiiy qiyofasini shuuridagavdalantira oladi. Bunda vaqt atalmish “yerdan osmongaqarab oqadigandaryo” millat qalbidan chuqurjoy olgan asliste’dodlarnigina o‘z oqimiga bo‘ysundira olmaydi, aniqrog‘i, xalqning ong-u shuuridan o‘chirolmaydi. Shuning uchun ham, haqiqiyshoirlar ulkan saroylarning minbaridan, qalin-qalin kitoblar- ujaridalardan emas, avvalo, millat, xalq, bashariyat qalbidan o‘rin oladi. Muhammad Yusuf tabiri bilan aytganda, “Yurakka ko‘milar asl shoirlar”. Ular qoldirgan nodir ijod mahsullarini esa ajdodlar avlodlarga ma’naviy mulk yang‘lig‘ meros qoldiraveradi. Mana shunday ijodkorlardan biri G‘afur G‘ulom bo‘lib, u “Vaqt” she’ri orqali “Lahzaga haykal qo‘ygan shoir”, “Sog‘inish”she’ri bilan “O‘zbek otasi musavviri”, “Sen yetim emassan”she’ri uchun “O‘zbekning bolajon shoiri” kabi tasviriy ifodali nomlar bilan xalqimiz qalbining tub-tubidan barqaror o‘rin olgan. Akademik shoir G‘afur G‘ulom epik turning hikoya va qissa janrlarida barkali ijod qilgan bo‘lsa, lirik turda erkin va barmoq vaznidagi “universal lirika”ga mansub she’rlari, doston(lar)i, aruz vaznidagi g‘azal, muxammas va masnaviylari bilan o‘z davrida dovruq tutdi. Shuningdek, xassos shoirdan bir qator ilmiy va o‘tkir publitsistik ruhdagi maqolalar, donishmand xalqimizga xos hikmatga yo‘g‘rilgan aforizmlar, satira va yumorga boy hajviygo‘y latifalar ma’naviy mulk sifatida meros qolgan. G‘afur G‘ulom “Yondaftardan” nomli hikmatlaridan birida: “Zarraning taqdiri – Quyoshdan eskiroqdir”, - deydi. Zotan, shoir asarlaridagi eng kichik ma’no-mazmun ham qadimiy turk elatining uzoq o‘tmishi bilan tutashadi. Asarlaridagi aruziy ohangli g‘azal, muxammas, masnaviylar, badiiy tafakkur, timsol va tasvirdagi navoiyona qarashlar, yarq etib ko‘zga tashlanuvchi folklorizm unsurlari shoir ijodining potik ildizi ko‘p ming yillik tarixga ega mumtoz adabiyotimiz va xalq og‘zaki ijodiyoti bilan tutashishini isbotlab turadi. Binobarin, G‘afur G‘ulom ni elga mashhur qilgan “Shum bola” Ilmiybaza.uz qissasidagi bosh qahramon - Qoravoyning Sariboy bolisni mot qilishida ishlatgan “yolg‘on”idan anglashiladiki, ijodkor bu asarida ko‘hna Sharqning “Uch yolg‘ondan qirq yolg‘on” nomli ertagidan badiiy oziqlantiruvchi manba sifatida unumli foydalangan. Shu bilan birga, shoir asarlaridagi yengil yumorda, latifa va hikoyalarida ketma-ket uchraydigan Nasriddin afandi timsolida ham folklorizm elementlari butun bo‘y-basti bilan namoyon bo‘lgan. G‘afur G‘ulom tomonidan Navoiy asarlarining nasriy bayoni yaratilishi, o‘z asarlaridagi timsol, tasvir va talqindagi izdoshlik, mumtoz ohanglar uyg‘unligida ulug‘ siymoga e’tirof va e’tiborni sezish qiyin emas. Milliy adabiyotimiz vakillari o‘z so‘zi bilan millat taraqqiyoti, ma’naviyati, ruhiy kuch-quvvatini oshirishga xizmat qilib kelishgan. Ijodkorlarimiz adabiyot, badiiy so‘zni millatning hayoti, najoti, kelajagi o‘laroq anglab, uning ravnaqi yo‘lida bor kuch-g‘ayratini sarf etishgan. Xususan, jadid ma’rifatparvarlari ishlab chiqqan milliy taraqqiyot dasturining asosiga adabiyotning qo‘yilishi bejiz emas. Davlatimiz rahbari tomonidan ilgari surilgan Uchinchi Renessans, Yangi O‘zbekistonni barpo etish g‘oyalarini ham adabiyot ko‘magisiz, badiiy so‘z qudratisiz aslo amalga oshirib bo‘lmaydi. Shu bois Prezidentimiz tomonidan bu borada alohida farmon va qarorlar qabul qilindi. Dastlab kitobxonlik tanlovlarini o‘tkazish bilan boshlangan ishlar “Besh muhim tashabbus” bilan yanada keng ko‘lam kasb etdi. Milliy islohot, ilm-fan yo‘lida o‘limga ham tik borgan jadid ma’rifatparvarlari, xususan, milliy adabiyot tarixida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan ijodkorlar hayoti va ijodini o‘rganish, keng targ‘ib qilishga qaratilgan qarorlar ham masalaning naqadar muhimligi, maqsadning qanchalar qat’iyligini dalillaydi. Ayniqsa, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 20-may kuni Adiblar xiyoboniga tashrifi chog‘ida: “Adabiyot – xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o‘rganish, buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma sharoitlarni yaratamiz”, degan ilhombaxsh fikrlari jamiyat Ilmiybaza.uz ma’naviy taraqqiyotini adabiyotsiz tasavvur qilib bo‘lmasligini yana bir bor tasdiqladi. Mazkur qarorga muvofiq, jumladan, Toshkent davlat yuridik universitetiga o‘zbek adabiyotining atoqli namoyandasi G‘afur G‘ulom hayoti va ijodini chuqur o‘rganish, uni keng jamoatchilik, ayniqsa, yoshlar o‘rtasida keng targ‘ib etish vazifasi topshirildi. O‘z navbatida, o‘zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri G‘afur G‘ulom ijodini keng targ‘ib qilish hamda bu boradagi ishlarni samarali tashkil etish bo‘yicha institutning ichki buyruqlari e’lon qilindi. Toshkent davlat yuridik universiteti rektorining G‘afur G‘ulom hayoti va ijodini chuqur o‘rganish va uni keng targ‘ib yetish to‘g‘risidagi buyrug‘i bilan tasdiqlangan Chora-tadbirlar rejasiga binoan universitetning Magistratura va sirtqi ta’lim fakultetiga qarashli “O‘zbek tili va adabiyoti”, “Umumta’lim fanlar va madaniyat” kafedralari professor-o‘qituvchilari tomonidan qator ishlar amalga oshirildi. Bajarilgan ishlar sirasida akademik shoir hayoti va ijodiga doir 10 nomdagi kitobning nashr etilishi alohida ahamiyatga egadir. “Adabiyot va huquq uyg‘unligi” to‘plamida G‘afur G‘ulom asarlarining ilmiy badiiy qimmati, akademik shoirning o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rni, shoir ijodining o‘rganilishiga oid maqolalar kiritilgan. Aytish joizki, shoirning “Vaqt”, “Sog‘inish” she’rlarining falsafiy, badiiy qiymati, ayniqsa, “Sen yetim emassan”, “Shum bola”, “Yodgor” asarlaridagi huquqiy qarashlar tahliliga doir maqolalar to‘plamning ilmiy salmog‘ini yanada oshirgan. TDYUUda G‘afur G‘ulom asarlarini o‘rganish asosida adib ijodini respublika va xalqaro miqyosda keng yoyish va ommalashtirish, ijodkor she’riyatida sharqona falsafa, yuksak insoniy tuyg‘ularning badiiy talqini xususida fikr almashish va bu fikrlarni o‘quv jarayoniga tatbiq qilish, G‘afur G‘ulom ijodining xorijda o‘rganilishi, adib asarlarining tarjimalari va bu borada amalga oshirish lozim bo‘lgan vazifalarni belgilash, G‘afur G‘ulomning yaqinlari bilan shoirning hayoti, amalga oshirgan ishlari, hayot tarzi va insoniy qiyofasi haqida suhbatlar o‘tkazish maqsadida yirik konferensiya tashkil etildi. Konferensiya to‘plamidan G‘afur G‘ulom ijodida davr muammolarining aks etishi, nasrida huquqiy masalalarning ifodalanishi, Ilmiybaza.uz she’riyatida Sharq falsafasi, adib asarlarini boshqa tillarga tarjima qilish muammolariga doir maqolalar o‘rin olgan. Xususan, “G‘afur G‘ulomning badiiy mahorati” ilmiy maqolalar to‘plamiga taniqli adabiyotshunos olimlardan Naim Karimovning “Serqirra bilim sohibi”, Baxtiyor Nazarovning “G‘afur G‘ulomning nasriy asarlari”, Umarali Normatovning “Shum bola”: mafkuraviy-siyosiy tazyiq sharoitida ruh erkinligi”, Ibrohim Haqqulning “Sharq mumtoz adabiyoti va G‘afur G‘ulom ijodiyoti”, Hamidulla Boltaboyevning “Navoiy bahridan bahramand ijod”, Abdug‘afur Rasulovning “G‘afur G‘ulom ijodi tanqidchilar talqinida”, Qozoqboy Yo‘ldoshevning “Millat ruhi ifodachisi”, Suvon Melining “Komik katarsis” kabi qiziqarli maqolalari kiritilgan. Ilmiybaza.uz Foydalanilgan adabiyotlar: I.Normativ-huquqiy hujjatlar va metadologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Мирзиёев.Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва фаровонлигининг гарови // Халқ сўзи, – 2016 йил 8 декабр. 2. Мрзиёев. Ш.М. 2017 йилнинг 15 июнь куни Тошкент шаҳрида бўлиб ўтган: “Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби” мавзусидаги анжуманда сўзланган нутқ. // Халқ сўзи, – 2017 йил 16 июн, № 119 (6813). II Badiiy adabiyotlar 3. Yoqubov.H. G‘afur G‘ulom (hayoti va ijodi). Toshkent. Badiiy adabiyot.1959. 4. Mamajonov.S. Shoir va zamonaviylik. Toshkent. Fan. 1963. 5. Mamajonov.S. G‘afur G‘ulom prozasi. Toshkent. Fan. 1966. 6. Mamajonov.S. Uslub jilolari. Toshkent.Adabiyot va san’at.1972. 7. Фадеев.А. За тридцат лет. — Москва: «Советский писатель», 1957, стр. 320. 8. Yoqubov H. G‘afur G‘ulom . — T.: O‘zadabiynashr, 1959, 66-bet. 9. G‘afur G ’ulom. Asarlar. 8-tom. — T.: 1976, 25-bet. III. Ilmiy to‘plam,jurnalva gazetalardagi maqolalar 10. Said Ahmad. «Shum bola»ning davomi. — «O‘zbekiston madaniyati» gazetasi, 1978-yil, 9-may. 11. Said Ahmad. Bu kunlarga yetganlar bor, yetmaganlar bor. — «Jahon adabiyoti» jurnali, 2001-yil, 9-son, 5-bet. 12. Akbarov A. Gafur Gulyam. Toshkent: „Yosh gvardiya“. 1974. 13. Sharafiddinov O. Xalq baxtining otashin kuychisi. 14. Gʻafur Gʻulom. Asarlar, 10 tom, Toshkent: Adabiyot va sanʼat nashriyoti, 1978, 180-229. Ilmiybaza.uz 15. Matyoqubova.T. Bedil va G‘afur G‘ulom. // Jahon adabiyoti. – Toshkent: 2010,№5 16. Ergasheva.M. Yangi O‘zbekiston pedagoglari axborotnomasi. – Toshkent: 2023, №5 17. Yangi O‘zbekiston gazetasi 2023-yil 28-noyabr soni 18. Razzoqova Umida “G‘afur G‘ulom qissalarida davr va shaxs talqini” BMI 19. “O‘zbek adabiyoti va san’ati” gazetasining 2023-yil 28-iyul soni 20. Suhrob Abdixafizov “G‘afur G‘ulom ijodining nazariy tahlili” maqolasi Internet manbalari 21. ziyonet.uz 22. ilmiybaza.uz