Ilmiybaza.uz GAP TUZILISHIDA HOL, TO‘LDIRUVCHI VA ANIQLOVCHINING O‘RNI Reja: 1. Hol 2. To‘ldiruvchi 3. Aniqlovchi Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: grammatik shakllangan gap, semantik-funksional shakllangan gap, gap kengaytiruvchisi, so‘z kengaytiruvchisi, gap markazi, gap bo‘lagi, gap markazi, kengaytiruvchi, minimal qolip, maksimal qolip, yoyiq gap, yig`iq gap, birikuv usullari, birikuv omillari, ifodalanish. Holning gap qurilishidagi o‘rni. Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakillari - Pm ning ma`noviy xususiyatlarini muayyanlashtiruvchi, oydinlashtiruvchi bo‘lak, ya`ni gap kengaytiruvchisi sanaladi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik: 1. Jamshid ishladi. 2. Jamshid kecha ishladi. 3. Jamshid ertaga ishlaydi. Keltirilgan gaplardagi ishladi va ishlaydi so‘zshakllari gap kesimi vazifalarida kelgan bo‘lib, boshqa bo‘laklar ana shu markaziy bo‘lakning muayyanlashtiruvchilaridir. Jamshid leksemasi har uchala gapda ham kesimdagi Pm ning shaxs-son, kecha, ertaga so‘zlari esa payt ma`nolarini muayyanlashtirgan. Ega va gap markazidagi shaxs-son ma`nolari kabi, hol va kesimlik kategoriyasi (Pm) voqelanishidagi zamon ma`nolari ham bir-biriga muvofiqlashgan. O‘rin hollari ham so‘z kengaytiruvchisi emas, balki gap kengaytiruvchisi ekanligi bunday vazifada keluvchi so‘zlarni gapda va gapdan tashqarida SB hosil qilish uchun ot leksemalarga tobelab ko‘rish asosida amin bo‘lish mumkin. Qiyoslang: 1.Qishloqda muallim, zavodda ishchi. 2.Halim shaharda o‘qituvchi, G`afur zavodda ishchi. Ko‘rinadiki, birinchi guruh birikuvlar g`ayrime`yoriy, ikkinchi guruh birikuvchilar esa o‘zbek nutqiga xos me`yoriy qurilma ekanligi hech kimda shubha uyg`otmaydi. Demak, o‘rin hollari payt hollari kabi gap kengaytiruvchilaridir. Endi holning boshqa turlariga diqqat qilamiz: 1. Ilgari ikkalamiz birga talaba edik. Ilmiybaza.uz 2. Bu payt sen kabi o‘qituvchiman. 3. Shu boisdan dadam ishchi edi. Birinchi gapda birga so‘zi ravish, ikkinchi gapda sen kabi o‘xshatish, uchinchi gapdagi shu boisdan so‘z shakli sabab hollaridir. Ular gap kengaytiruvchilarimi yoki so‘z kengaytiruvchilari ekanligini aniqlash uchun birikuvlarni gap tarkibidan chiqarib, zikr etilgan so‘zshakllar talaba, o‘qituvchi, ishchi so‘zshakllarining ma`noviy valentligini to‘ldirayotgan-to‘ldirmayotganligini tekshiramiz: 1. Birga talaba. 2. Sen kabi o‘qituvchi. 3. Shu boisdan ishchi. Ko‘rinadiki, birikuvlar nome`yoriy va tobe so‘zshakllar hokimlarning lug`aviy-ma`noviy birikuvchilari emas, balki ularning kesimlik vazifasi, mavqei bilan bog`langandir. Demak, holning mazkur turlari ham gap kengaytiruvchilaridir. Hol gapning mutlaq konstruktiv uzvi emas. Chunki holsiz ham gap tashkil topaveradi. Demak, hol kesimdan quyi mavqeni egallaydi. Ko‘pincha holning gap tarkibiga kiritilishi Pm ma`nolari bilan zich bog`lanmaydi. Shu boisdan hol egadan ham quyi mavqeni egallaydi. Chunki nutqiy gaplarda kesim orqali egani tiklash holni tiklashdan ancha o‘ng`aydir. Ifodalanmagan holni tiklash qiyin. Ammo shuni takidlash lozimki, ba`zan kesimning W si maqomida o‘rin, payt, sabab, maqsad va boshqa ma`noli aktantlar bilan kuchli aloqada bo‘ladigan leksemalar yuzaga chiqqanda, gapning yuza qolipida hol egadan ko‘ra zarurroq foliyatga ega bo‘ladi. Masalan, yurish fe`llari (bormoq, kelmoq, yetmoq, ketmoq) kesim vazifasida kelganda gapda o‘rin hollarining ishtirok etishi zaruriyati kuchayadi: Uyga bordi. Shahardan keldi. Maktabga ketdi. Manzilga yetdi. Bu albatda, kesimlik kategoriyasi birikuvchanligi bilan emas, balki kesim vazifasida kelayotgan fe`lning ma`noviy xususiyatlari bilan belgilanadi. Demak, holning gap qurilishidagi zaruriy bo‘lak darajasiga ko‘tarilishi kesimdagi W ning muayyanlashish ehtiyoji bilan belgilanadi. Hol gapning konstruktiv bo‘laklari sifatidagi kesim va egadan keyin uchinchi o‘rinni egallaydi. Ilmiybaza.uz Holning ma`noviy turlari. Hollar nutqda gapdan anglashilgan mazmunning, kesim ifodalagan ish-harakat, holat, voqea-hodisaning o‘rni, payti, tarzi, miqdor- darajasi, sababi, maqsadi, natijasi, sharti (qatorni yana davom ettirish mumkin) kabi ma`nolarni ifodalaydi. Boshqa gap bo‘laklariga nisbatan holning ma`noviy turlari nisbatan ko‘proq ajratiladi. Lekin, olaylik, aniqlovchining rang-tus aniqlovchilari, xususiyat aniqlovchilari, hajm-shakl aniqlovchilarini ajratish grammatik, sintaktik qurilish nuqtai nazaridan mantiqsiz bo‘lgani kabi, holning ma`noviy turlari ham gap sintaktik qurilishi uchun daxlsizdir. Shuningdek, ko‘p hollarda o‘rin-payt hollarini (Botir urushda bilinadi), sabab va maqsad holini (O‘qish uchun Toshkentga keldi), ravish va miqdor holini (Isroil qayta-qayta o‘qidi) farqlash qiyin. Chunki hol va so‘zlararo munosabatlar nutq sharoiti, voqea-hodisaning tabiatiga va so‘zlovchining maqsadiga mos ravishda turlicha tovlanishi mumkin. Hollarning tuzilish turlari. Lisoniy sintaktik qolipning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, uni to‘ldiruvchi nutqiy birliklar bir uzv huquqiga ega har qanday katta-kichiklikda bo‘lishi mumkin. Holning bir so‘z bilan ifodalanishi: 1.Tog`am shaharga meni ham olib bordi. 2.SHalola shoshilib jo‘nadi. 3.Qiz bilan salomlashib suhbatlashdi. Holning so‘z birikmasi bilan ifodalanishi: 1.Tog`am notanish shaharga meni ham olib bordi.2.SHalola favqulodda shoshilib jo‘nadi. 3.Qiz bilan do‘stlarcha salomlashib suhbatlashdi. Demak, bir so‘z shakl bilan ifodalangan hol sodda hol va kengaygan (birikma holidagi) birikma bilan ifodalangan hol murakkab hol deyiladi. Holning ifodalanishi. Hol barcha mustaqil so‘z turkumlari bilan ifodalanadi. Fe`l: Shalola shoshilib gapirdi. Ot: Uydan chiqarib ketdi. Sifat: U yaxshi o‘qiydi. Son: Bir keldi, bir ketdi. Olmosh: Bunda ari keltiradi bol. Taqlid: U piq-piq kuldi. Ilmiybaza.uz Ravish: Ish kech tugadi Holning kesimga bog`lanish usullari bitishuv va boshqaruvdir. Bitishuv aloqasida hol vazifasida tobe uzvlik vazifasiga xoslangan so‘zlar keladi. Ular sifat, ravish, son, olmosh va taqlidlardir. Ko‘rinadiki, to‘ldiruvchi birinchi gapda kesimga (olib kel), ikkinchi gapda to‘ldiruvchiga (olib kelishni), uchinchi gapda egaga (keltirish), to‘rtinchi gapda aniqlovchiga (tushunishning) bog`langan. Kesimga bog`langanda ham undagi Pm ma`nolariga emas, balki W ga tortiladi - uning ma`nosini oydinlashtirishga xizmat qiladi. To‘ldiruvchi qaysi gap bo‘lagiga aylanishidan qat`i nazar, shu bo‘lak ifodalanayotgan fe`lning ma`nosini muayyanlashtiradi. To‘ldiruvchi so‘z kengaytiruvchisi bo‘lganligi bois u kengaytirayotgan ma`nosi muayyanlashayotgan so‘z gap bo‘lagi maqomiga ega bo‘lmasligi ham mumkin. Yuqorida aytilganidek, kesim, ega, hol gapning konstruktiv bo‘laklari bo‘lib, to‘ldiruvchi va aniqlovchi bo‘lakning bo‘laklari sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi gap bo‘laklari modeliga ega bo‘lganda, yaqqol ko‘zga tashlanadi. E`tibor bering: 1.SHalola kitobni keltirdi. 2. Kecha kitobni keltirgan Shalola bugun kelmadi. Birinchi gapda kitobni to‘ldiruvchisi kesimga bog`langan. Ikkinchi gapda esa aniqlovchiga (keltirgan) tobelangan. Birinchi gapda to‘ldiruvchi kesim (keltirdi) ning emas, balki uning tarkibiy qismi bo‘lgan keltir fe`li ma`nosini izohlagan va gap bo‘lagining bo‘lagiga daxldordir. Ikkinchi gapda esa aniqlovchi (so‘z kengaytiruvchisi) ning kengaytiruvchisi vazifasida kelgan. To‘ldiruvchi o‘zi bog`lanayotgan fe`lning ob`ekt valentligini to‘ldiradi va, shunga muvofiq ravishda, uning mazmunidan shaxs/predmetlik ma`nosi anglashilib turadi. Ko‘pincha to‘ldiruvchi va holni farqlash qiyin bo‘ladi. Masalan, Baliq dengizda yashaydi, Samalyot havoda uchadi gaplaridagi dengizda, havoda so‘zlari hol yoki to‘ldiruvchi ekanligini aniqlash mushkul. Chunki bu so‘zlarda vosita yoki o‘rin ma`nosini keskin ajratish qiyin. Shuningdek, harakatni bajarish vositasini ifodalovchi gap bo‘lagini uning predmet yoki nopredmetlik ma`nosidan qat`i nazar, to‘ldiruvchi yoki fe`l deb atashning o‘zi ham muammolidir. Chunki ular bir vaqtning o‘zida nimada so‘rog`iga ham, qanday, qay holda, qay yo‘sinda so‘roqlariga ham Ilmiybaza.uz javob bo‘lishi tabiiylikka yaqin hamda ularning mohiyatini to‘laroq ochishga xizmat qiladi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, misollardagi so‘zlarning bunday so‘roqlarni olishida o‘rin-payt kelishigi ko‘rsatkichining roli muhimdir. O‘rin ma`nosini ifodalovchi -da kelishik shakli gap propozitsiyasining tayanch bo‘lagi bo‘lgan makonni ifodalashda alohida mavqega ega. Ma`lumki, makon va zamon ma`nosidagi hollar gap kesimini shakillantiruvchi [Pm] ning o‘rin va payt ko‘rsatkichlariga mos keladi. Xususan, quyidagi ko‘rinishli: yashayman Men hozir Qarshida o‘qituvchiman xursandman ikkinchiman gaplarida o‘rin ma`noli Qo‘qon so‘zi bilan yasha fe`li orasida, Qo‘qon so‘zi bilan o‘qituvchi so‘zi orasida, shuningdek, sifatga xos xursand, songa xos ikkinchi so‘zlarining bir-biriga bog`lanish xususiyatlari yo‘q edi. Keyin keluvchi hokim uzvga kesimlik qo‘shimchalarining qo‘shilishi unga kengayishi imkoniyatini berdi va natijada [WPm] hosilasi bo‘lgan gap shaxs kengaytiruvchisi qatorida o‘rin va payt kengaytiruvchilariga ham ega bo‘ldi. Demak, zikr etilgan gaplarda qatnashgan havoda, dengizda so‘zshakllaridagi o‘rin-payt shakli Pm ta`siriga berilgan bo‘lib, bu ularning gap kengaytiruvchilari ekanligidan dalolat beradi. To‘ldiruvchi esa so‘z kengay tiruvchisi bo‘lib, Pm ga befarqdir. To‘ldiruvchining ma`no turlari. To‘ldiruvchi o‘zi birikayotgan fe`lning tabiatiga ko‘ra vositali va vositasiz turlarga ajraladi. Vositasiz to‘ldiruvchi bilan birikish faqat o‘timli fe`llarga xos. Shu boisdan vositasiz to‘ldiruvchi o‘timli fe`lning ob`ekt valentligini to‘ldiruvchi so‘z kengaytiruvchisidir. Vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum kelishigidagi so‘z keladi. 1.Bosh kelishikdagi vositasiz to‘ldiruvchi: Bunda bulbul kitob o‘qiydi. Bunda qurtlar ipak to‘qiydi. Ilmiybaza.uz Bunda ari keltiradi bol, Bunda qushlar topadi iqbol. 2.Tushum kelishigidagi vositasiz to‘ldiruvchi: 1.Sen bahorni sog`inmadingmi?. 2. Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi. Vositasiz to‘ldiruvchi vazifasidagi so‘z turli-tuman ma`nolarni ifodalaydi. Vositasiz to‘ldiruvchi o‘timli fe`lga bog`lanadi deyish o‘timli fe`l vositasiz to‘ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O‘timli fe`llar ham vositali, ham vositasiz to‘ldiruvchini o‘ziga biriktiradi. O‘timsiz fe`llar esa faqat vositali to‘ldiruvchilarnigina o‘ziga biriktiradi. Vositasiz to‘ldiruvchi bevosita harakatni o‘z ustiga olgan predmetni anglatsa, vositali to‘ldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bo‘lmagan predmetni ifodalaydi. Vositali to‘ldiruvchi turli grammatik ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi. jo‘nalish kelishigi: Senga oldim. chiqish kelishigi: Sendan oldim. o‘rin-payt kelshigi: Menda qoldi. ko‘makchi: Sen uchun oldim. To‘ldiruvchining tuzilish turlari. Boshqa bo‘laklar kabi to‘ldiruvchilar hamda sodda yoki murakkab bo‘ladi: 1. Sodda to‘ldiruvchi bir so‘z yoki bir so‘zga teng birliklar bilan ifodalanadi: 1. Xotirangiz mening xotiramdan o‘tkir ekan. 2. U yana Pushkinga murojaat qildi. 3.Turmushimizda hamma narsa bir-biri bilan bog`liq. 2. Murakkab to‘ldiruvchi kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi: 1. Men Mirzacho‘lni ham, Surxon diyorining Sherobod dashtini ham, Farg`ona vodiysining Yozyovon qumliklarini ham ko‘rganman. 2. Hasharchilarning shart- sharoitlarini yaxshilash, ularga yordam ko‘rsatish to‘grisida ko‘rsatma berildi.3. Tevarak-atrof qushlar chug`uriga, anvoyi gullar isiga to‘lib ketdi. Izohlanayotgan fe`lning bo‘sh o‘rnini to‘ldirishda sodda to‘ldiruvchi ham Ilmiybaza.uz kengaygan to‘ldiruvchi ham bir xil mavqega ega bo‘ladi - u qancha kengaygan bo‘lmasin, baribir bir o‘rinni to‘ldiradi. Bir so‘zdan iborat to‘ldiruvchiga ham, bir necha so‘z bilan kengaygan to‘ldiruvchiga ham fe`l valentligidan bitta bo‘sh o‘rin «ajratilgan». Aniqlovchi ва uning ifodalanishi. Aniqlovchi ot bilan ifodalangan, shuningdek, bo‘lak yoki bo‘lak bo‘laklarining, undalma yoki kirish birikmalarining kengaytiruvchisidir. To‘ldiruvchi kabi aniqlovchi ham so‘z kengaytiruvchisi sifatida gap tarkibida qatnashayotgan otlarning lug`aviy valentligini to‘ldiruvchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi va gap konstruktiv tuzilmasi o‘rin egallamaydi. Uning lisoniy satrga aloqadorligi muayyanlashuvchi otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uni sintaktik aloqa bilan voqelantirishidir. Aniqlovchi so‘z kengaytiruvchisi ekan, u istagan gap bo‘laklariga tobelanishi mumkin: 1.Kesim aniqlovchisi: Nilufar a`lochi talaba. 2.Ega aniqlovchisi: Kimning gapi to‘g`ri. 3.Hol aniqlovchisi: So‘lim va xushhavo vodiyda o‘rnashdilar. 4.To‘ldiruvchi aniqlovchisi: Bizning yorni ko‘rgan bormi( 5.Undalma aniqlovchisi: Xayr endi, yashil vodiy, xushmanzara tog`. Aniqlovchi mustaqil holda biror bo‘lakka bog`lanishi ham, kengaytiruvchilar tarkibida kelishi ham mumkin. Qiyoslang: Bir yonda lojuvard Bahri muhit bor Bir yonda zafaron Sahroyi kabir Bir yonda oq sochli tog`lar purviqor Sening toleinga o‘qiydi takbir Misralardagi lojuvard so‘zi Bahri muhit (ega), zafaron so‘zi esa Sahroyi kabir (kesim) so‘ziga aniqlovchi bo‘lib, bo‘laklar kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo‘lgan. Uchinchi misradagi sochli so‘zi tog`lar (ega) so‘ziga tobelangan bo‘lib, o‘z navbatida oq so‘zini o‘zi tobelangan. Aniqlovchi gapda turlicha ifodalanishga ega. Aniqlashning o‘ziga xosligiga ko‘ra, aniqlovchining materiali ham, shunga muvofiq, uning kengayuvchi so‘z bilan Ilmiybaza.uz sintaktik aloqasi ham turlicha bo‘ladi. Aniqlovchining turlari. Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, maza-ta`mi, shakli, tabiati kabilarni muayyanlashtirish lozim bo‘lganda aniqlovchi sifat, sifatdosh, ba`zan ot turkumlaridan bo‘lgan so‘zlar bilan ifodalanadi. Biror shaxs yoki predmetga qarashlilikni anglatish zaruriyati bo‘lganda aniqlovchi ot yoki ot o‘rnidagi so‘z bilan ifodalanadi. Shunga ko‘ra, aniqlovchi ikki xil bo‘ladi: 1.Belgini muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (sifatlovchi) 2.Qarashlilikni muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (qaratuvchi). Sifatlovchi aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi: 1.Sifat bilan: A`lo mamlakatning a`lo farzandi, bilib qo‘yki, seni vatan kutadi. 2.Sifatdosh bilan: Oqar daryo oqmasdan qolmas. 3.Ravish bilan: Kechagi noxush manzarani bir umr unutmasa kerak. 4.Son bilan: O‘ninchi yillarning sargardonligi. 5.Belgi aniqlovchisi (sifat vazifasidagi) ot bilan: anor yuz, oltin kuz. 6.Olmosh bilan: Qaysi yuzim bilan unga qarayman? Qaratuvchi aniqlovchi quyidagi so‘zlar bilan ifodalanadi: 1.Ot yoki ot o‘rnidagi so‘z: 1.Ona yerning otash qaridan, o‘g`lim degan nido keladi.(E.V.)2. Mening ikki onam bor. 2.Otlashgan so‘z bilan: 1.Ko‘pning duosi ko‘l 2.O‘qiganning tili ko‘p uzun bo‘ldi. Aytilganidek, aniqlovchi mohiyatan uch xil bo‘ladi: sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi. Sifatlovchi. Sifatlovchi birikmada tobe uzv (sifatlovchi) xokim uzvning biror xususiyatini aniqlab keladi va unga tobe aloqaning bitishuv yo‘li bilan bog`lanadi. Sifatlovchining qo‘llanishida ikki holatni farqlash lozim. 1.Sifatlovchining sifatlanmish ma`nosini toraytirishi-muayyanlashtirishi: Oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani. Bunda oq so‘zi bilan ifodalangan sifatlovchi sifatlanmish zamiridagi tushunchani ajratish, farqlash vazifasini bajargan (qora ilon, sariq ilon). 2.Sifatlovchining ta`kid vazifasitni bajarishi. Bunda ajratish, muayyanlashtirish Ilmiybaza.uz vazifasi kuzatilmaydi: oppoq qor, oq sut bergan ona, oq paxta. Bu holat nutqiy jihatdan me`yoriy bo‘lsa-da, lisoniy nuqtai nazardan ortiqlik sanaladi. Chunki qor, sut, paxta tabiatan oq bo‘lganligi sababli uni yana aniqlovchi bilan takrorlab o‘tirishga hojat bo‘lmaydi. Sifatlovchi va sifatlanmish tobelanishida uning birikuv omillari MJSH tartibida bo‘ladi. Chunki sifatlovchi maxsus ko‘rsatkichlarsiz tobe uzv maqomini egallaydi. Shu boisdan unda shakliy omil o‘ta kuchsizlanadi. Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga so‘z kiritish, ularni bir-biridan uzish imkoniyati bo‘lmaganligi, bog`lanishda sintaktik pozitsiya ustivor ahamiyatga ega bo‘lganligi bois joylashuv omili faollashadi. Birikuvda ma`noviy omil birinchi o‘rinda bo‘ladi. Uning joylashuv omilidan ustunligi birikuvchi unsurlarning ma`noviy muvofiqligi har doim ham ahamiyatli bo‘lib qolishi bilan belgilanadi. Qaratuvchi aniqlovchi. Qaratuvchili birikmada qaralmishdan anglashilayotgan predmet yoki predmet tasavvuridagi narsaning qaratuvchidan anglashilgan narsa/shaxsga mansublik, tegishlilik ma`nosidagi daxldorligi anglashiladi. Qaralmish vazifasidagi so‘zning lisoniy valentligida qaratuvchi to‘ldiruvchiga qaram bo‘lgan bo‘sh o‘rin fakultativ, nozaruriydir. Shu boisdan qaralmish egalik qo‘shimchalari bilan shakllanib, bu lisoniy nozarurlikni zaruriyatga aylantiradi. Qaratuvchi va qaralmish munosabati ikki tomonlamadir. Birinchi a`zo (qaratuvchi) qaratqich kelishigi yoki bosh kelishik bilan, hokim a`zo esa egalik qo‘shimchasi bilan yoki usiz shakllanadi. 1.Qaratuvchining qaratqich kelishigi bilan shakllanishi: olmaning shoxi, ammamning daftari, Salimning kitobi. 2.Qaratuvchining bosh kelishikda bo‘lishi: mart oyi, bozor kuni, nafrat hissi. 3.Qaralmishning egalik qo‘shimchasisiz shakillanishi: bizning uy, sizning ayvon, Bizning yorni ko‘rgan bormi( Qaratuvchili birikmadan bu vazifada kelayotgan so‘zlarning o‘zaro munosabatlaridan turli ma`nolar anglashilishi mumkin: 1.Qarashlilik: Azizaning kitobi, mening onam. Ilmiybaza.uz 2.Xoslik: olmaning bari, piyozning pusti. 3.Butun bo‘lak: stolning oyog`i, uyning eshigi, 4.Tur-jins: olmaning yaxshisi, odamning aqllisi. 5.Bajaruvchi va harakat munosabati: bolaning yig`isi, itning hurishi. Bu ma`nolarning barchasi [Ism q.k. - Ism e.q. = qaratuvchi va qaralmish] qolipi emas, balki so‘zlarning ma`noviy munosabatlari hosilasidir. Tavsiya etiladigan zarur adabiyotlar: 1. Ne`matov H. va b. O‘zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2. Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. -T., 2010. O‘quv qo‘llanma. O‘zMU IK tas. 3. Mengliev B. O‘zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 4. G`ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1988 5. Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. -T., 2002. 6. O‘zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1.Gap maksimal qolipida holning o‘rni qanday? 2.Holning ma`noviy turlari haqida gapiring. 3.Holning tuzilish turlari haqida gapiring. 4.Holning ifodalanishi haqida gapiring. 5.Gap maksimal qolipida to‘ldiruvchining o‘rni qanday? 6. To‘ldiruvchining ma`noviy turlari haqida gapiring. 7. To‘ldiruvchining tuzilish turlari haqida gapiring. 8. To‘ldiruvchining ifodalanishi haqida gapiring. 9.Gap maksimal qolipida aniqlovchining o‘rni qanday? 10.Aniqlovchining ma`noviy turlari haqida gapiring. 11.Aniqlovchining tuzilish turlari haqida gapiring. 12.Aniqlovchining ifodalanishi haqida gapiring.