G‘ARB OLIMLARI NUTQ MADANIYATI VA NOTQILIK TO‘G‘RISIDA Reja: 1. Qadimgi Yunonistonda notiqlik san'ati. 2. Qadimgi Rimda notiqlik san'ati. 3. G‘arb notiqlari: Аristоtеl, Sitsеrоn, Kvintiliаn vа bоsh. fаоliyatlari hаqidа ma’lumot 4. Til siyosatining shakllanishi Qadimgi rimda ham notiqlik sa‘natining shakllanishi va taratsqqiyoti Yunonistondagi kabi ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq ravishda kechdi. Rim davlatining ilk davrlaridayoq senat, xalq yig‘indilari, sudda so‘zlanadigan ommaviy nutq san‘ati shakllanadi. Bunda, shuningdek, dafn marosimlarida so‘zlanadigan nutq keng tarqalgan edi. Dastlab nutqlar yozma ravishda e‘lon qilinmasdi. Shu bois notiqlik haqida aniq fikr yuritish qiyin. Biroq respublika davrida(er.av.III asr - II asrning boshlanishi) yuksak cho‘qqiga ko‘tarilgan notiqlik sa‘nati uning ta‘sirida rivojlangan. Rim notiqligining asoschilaridan biri Mark Porkiy Katon ham lashkar boshi, ham rim siyosiy arbobi sifatida mashxur bo‘lgan. U birinchi rim ―Ritorika‖sini yaratgan olimdir. Rim notiqlik sa‘natining an‘analarining tayanchi notiq iste‘dodi va tajribasi bo‘lib kelgan. Uning asosiy tamiyilini Katon shunday ifodalagan edi: ―Mohiyatini nazardan qochirma, so‘zlar esa o‘zi keladi‖. Aka-uka Grakxlar ilk bor yunon ritorikasining ta‘sirchan usullarini qo‘llab rim notiqligiga yangi yo‘nalish berdilar. Avvalo, ritorika qonun-qoidalarini bilgan notiq, ular bilmagan notiqdan qanchalar ustun bo‘lishi ma‘lum bo‘ldi. Ikkinchidan, notiqlik sirlarini faqat otalardan o‘zlashtirmay o‘rganish imkoniyati paydo bo‘lgach, siyosat maydoniga qadam qo‘ymoq istagida bo‘lgan yangi odamlar o‘zlarining muxoliflari – aslzoda senator – notiqlar bilan bir hil, hatto qulayroq vaziyatda bo‘ladilar. Eramizdan avvalgi II asrning o‘rtalaridan boshlab Rimda ijtimoiy ziddiyatlar o‘sishi; senat partiyasi bilan xalq partiyasi shakllanib, siyosiy kurash kuchayishi bilan fuqarolik urushi boshlanayotgan bir paytda Rim ritorikasi birinchi navbatda senat partiyasiga oppozitsiyada turgan xalq partiyasiga (populyarlarga) xizmat qila boshladi. Bu davrda siyosiy kurash avj olishi bilan siyosiy va sud notiqligi tez suratlar bilan rivojlana boshladi. Siyosiy notiqlik senat va xalq yig‘iniga ta‘sir o‘tkazishning asosiy vositasiga, sud notiqligi esa siyosiy muxolifni qoralash quroliga aylanadi. Ozmi-ko‘pmi tanilgan siyosiy arbob, albatta, yaxshi notiq bo‘lgan. Lashkarboshi o‘z jangchilari oldida nutq so‘zlashni bilishi kerak edi. Sitseron 46 yili ―Brut‖ risolasida Rim notiqligi tarixiga qisqacha to‘xtalib, 200 dan ortiq notiqlikni sanab o‘tadi va ularning asosiy ko‘pchiligi fuqarolar urushi davri vakllari bo‘lganligini qayd etadi. Rim notiqlari notiqlik sa‘nati nazariyasi bo‘yicha jiddiy yangilik yaratmagan bo‘lsalar-da, yunon notiqligida shakllangan tamoyillarni chuqrroq ishlab chiqadilar va ularga taqlid qilgan holda, lotin tilida notiqlik san‘atining yuksak namunalarini yaratdilar. Notiqlik usullari vaqt o‘tishi bilan takomillashib bordi. Shu bilan birga, ijtimoiy-siyosiy voqelik Rim notiqligiga o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. ―Adolat, agar u tabiatga asoslashmagan bo‘lsa, yo‘qlikka muhkum, foydani o‘ylab o‘rnatilgan adolat esa boshqa foyda nuqtai nazaridan yo‘q qilinadi‖, - deb yozgan edi. Sitseron ―Davlat‖ risolasida. Biroq vaqt o‘tishi bilan haqiqat, adolat, samimiyat mezonlari notiqlik san‘atida ortga chekinadi: masalan, sud notiqligida yuridik haqiqat muhim bo‘lmay qoladi. Sitseron boshqa erda shunday yozadi: ―Biz sudlarda so‘zlagan nutqlarimizda bizning etiqodimiz ifodasini izlagan kishi qattiq yanglishadi‖. Bu nutqlar sud jarayoni va shart-sharoitlaridan kelib chiqib so‘zlagan va odamlarning asl qarashlarini ifodalamaydi‖. Notiq o‘z fikr va dallilarining haqqoniyligi haqida emas, haqiqatga uxshashi haqida qayg‘urgan. Siyosiy nutqlarda invektiv usuli keng qo‘llanilgan, ya‘ni siyosiy muxoliflar yomon qilib ko‘rsatilgan va buning uchun notiqlar turli mishmish vak g‘iybatlarni ishga solishgan. Umuman olganda, Rim ijtimoiy-siyosiy hayotida notiqlik muhim rol o‘ynagan. Sitseron shunday yozgan edi: ―Insonni hurmat-ehtirom va shuhratining eng yuksak cho‘qqilariga ikki tur san‘at olib chiqishi mumkin: biri lashkarboshichilik bo‘lsa, boshqasi yaxshi rotiqlik san‘ati. Keyingisiga tinch hayot ne‘matlarining saqlanishi bog‘liq bo‘lsa, birinchisiga urush xavfini bartaraf etish bog‘liq‖. Rim notiqlik sa‘natida ikki yo‘nalish shakllanadi: Osiyocha usul (azianizm) va attika usuli. Osiyocha usul Iskandarning o‘limidan keyin ko‘p o‘tmay Kichik Osiyoda paydo bo‘ldi. Unga hashamdorlik, patetika (ehtiroslilik), tashqi effektlarga moyillik xos edi. Attika uslubi tarafdorlari esa afinalik notiqlarga xos sodda, qisqa, aniq nutq mezonlariga rioya qilishni tartib etganlar. Osiyocha usul vakillaridan eng mashhuri Kvint Gortenziy Gortal bo‘lsa, Gay Yuliy Sezar va Mark Yuliy Brut attika uslubi notiqlri jumlasiga kiradi. Rim notiqlik san‘ati nazariyasiga muvofiq nutq quyidagi shakl va tarkibiy qismlardan iborat bo‘lishi lozim: 1) kirish (exorido) ; 2) ko‘riladigan masalaning bayoni (narratio); 3) himoya yoki aybnomaning asosiy moddasini ko‘rib chiqish (tractratio) 4) xulosa (peroratio). Himoyalovchi va qoralovchi nutqining eng muhim qismi, ya‘ni traktatsiya yana, o‘z navbatida, quyidagi qismlarga bo‘lingan: a) traktatsiya predmeti va rejasini ajratib ko‘rsatish; b) notiq qarashlari to‘g‘riligining isboti va v) muxolifning fikr va dalillarini inkor etish. Notiq ikki turdagi dalillardan foydalangan: sudlarning aqliga ta‘sir etuvchi, ya‘ni argumentlar va ularning hislariga ta‘sir etuvchi, ya‘ni amplifikatsiyalar. Rim respublikasining so‘nggi davrlarida eng yirik siyosiy arbob – Mark Tuliy Sitseron mamlakat taraqqiyotida ulkan rol o‘ynagan. Uning nutq, risola va xatlari hayotligi davridayoq lotin nasrchiligining tan olingan namunalari hisoblangan. Sitseron o‘z faoliyatining boshida Osiyo uslubi ta‘sirida nutqlar yozgan. Biroq keyinchalik u ikki usulni muvofiqlashtirishga harakat qiladi. Yuliy Sezar unga juda yuqori baho beradi. Zotan, uning har bir nutqi omma orasida shuhrat qozonadi. Sitseron fikricha, notiq quyidagi xislatlarga ega bo‘lmog‘i lozim: 1. Notiq juda dadil va amin bo‘lishi kerak. 2. Notiq to‘la isbotlanishi lozim. 3. Notiqda ahamiyatsiz narsa bo‘lmasligi kerak. 4. Nutq materialini sitqidil to‘plash va idrok etish kerak. 5. Materialni joylashtirish, tushunishga oson bo‘lishini ta‘minlash. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, Rim notiqlik san‘ati o‘rta asr va keyingi davr notiqligiga ko‘p jihatdan o‘rnak bo‘ldi. Hatto hzirgi kunda ham unga tanqidiy yondashib, bahramand bo‘lishimiz mumkin. G‘arb mutafakkirlarining o‘gitlaridan 1. Har qanday narsa haqida ikki bir-biriga zid fikrini aytish mumkin. Protator 2. So‘z – jismi kichik va ko‘z ilg‘amas, ammo buyuk hukmdor, u ma‘budvash ishlarga qodir, zero, u ham qo‘rquvni chekintirishi, ham dardni yumshatishi, ham kayfiyatni ko‘tarishi, ham hamdard bo‘lishi mumkin. Men buni amalda ko‘rsataman. Tinglovchilarni faqat tuyg‘u inontirishga qodir.she‘riyatni butunicha chorlayman va uni me‘yoriy nutq deb bilaman. Uni tinglagan kishining qalbini dahshatli titroq, ko‘zlariga yosh keltiruvchi mehr egallaydi, o‘zgalarning yutug‘i va baxtsizligini so‘z vositasida qalbimiz o‘zinikidek qabul qiladi. So‘z vositasida ilohiy nafas qo‘shiqlar – afsungar rohat chaqirib, qayg‘u-nadomatni haydaydi. Afsun kuchi fikr bilan qo‘shilib, qalblarni rom etadi, sehri esa ularni yangilaydi. Yunonistonda bo‘lganidek, notiqlik san’atini o‘qitish uchun xizmat qiluvchi o‘quv - mashq notiqligi ham mavjud edi. Bunday notiqlikning asosiy vazifasi nutq nazariyasiga asosan notiqlik maktabida notiqlarning shakllanishi uchun xizmat qilgan. Keyinchalik Rimda urushning kuchayib ketganligi harbiy sarkardalar nutqining rivojlanishiga ham imkon berdi. Natijada Gʻarbu sharqda mashhur harbiy notiqlar paydo bo‘la boshladilar. Ularning vazifasi urushda askarlarni g‘alabaga chorlashdan iborat bo‘lgan. Notiqlik san’atining yirik namoyandasi Siseron bu san’atga yuksak baho berib, ikki xil san’atni — lashkarboshilik va notiqlik san’atini tan oladi: «Tarixda nom qoldirish uchun yo yaxshi sarkarda, yo yaxshi notiq bo‘lish kerak». Bunday ijodkor notiqlarning nomi o‘z mamlakati doirasidan chiqib, jahonga ma’lum va mashhur bo‘lgan. Aristotel, Demosfen va Siseron, Lisiy, Katon, aka-uka Grakxlar shular jumlasidandir. Aristotel (384-322) Markaziy Osiyoda Arastu nomi bilan mashhur bo‘lgan Aristotel eramizdan avvalgi 384 yilda Stagirda (Makedoniya yarim oroli) shifokor oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Nikomax Aleksandr Makedonskiyning nabirasi podsho Aminti II saroyida shifokorlik qilgan. Aristotel 17 yoshida Afinaga keladi va bu yerda o‘z zamonasining mashhur olimlaridan bo‘lgan Platonga shogird tushadi. Platonning vafotidan so‘ng Aristotel 347 yili Afinadan Troad tomon o‘tib, Assosga boradi. Chunki bu yerda ustozining tarafdorlari ko‘p edi. Unga, ayniqsa, zo‘ravon, zolim Germiy homiylik qiladi. Aristotel Germiy vafotidan so‘ng Lesbos yarim orolidagi Mitilen shahriga ko‘chib o‘tadi va u yerda 342 yilgacha yashaydi. 342 yili Makedoniya podshosi Filipp o‘zining Aleksandr nomli 13 yoshli o‘g‘lining tarbiyasi uchun Aristotelni Mitilendan chaqirib oladi. Bu yerda u falsafa maktabini ochadi va katta kutubxona tashkil qiladi. Shu davrda Gresiyada chiroyli so‘zlashga qiziqish kuchayib ketgan edi. Natijada qator notiqlik maktablari ochiladi. Bu maktablardan o‘z davrining so‘z san’ati ustalari tayyorlanardi. Keyinchalik chiroyli so‘zlash haqidagi qo‘llanmalar maydonga kela boshladi. Shunday asarlardan biri Aristotelning “Ritorika” nomli kitobidir. Buyuk olim uni mashhur “Poetika” nomli asaridan so‘ng, ya’ni eramizdan oldingi 330 yillarda Afinaga so‘nggi marta qaytib kelganda yozgan edi. Ma’lumki, ungacha Anaksimon, Lampsak ham “Ritorika” nomli qo‘llanma yaratgan edi. Bu ikki asar bir-biriga tamoman o‘xshamaydi. Ularning birinchisi qo‘llanma bo‘lsa, ikkinchisi chiroyli so‘zlash nazariyasi bo‘yicha ilmiy mulohazalardan iborat edi. Aristotelning “Ritorika”si uch kitobdan tashkil topgan. Asarning birinchi va ikkinchi kitoblari, asosan, chiroyli so‘zlash, ishontirish uslublari haqidagi nazariy fikr va mulohazalardan iborat bo‘lsa, uchinchi kitobida nutq mantiqiga juda katta ahamiyat beriladi. Olimning nutq nazariyasi haqidagi fikri, notiq tilidagi turli “qorishmalar”, ya’ni so‘zlarning noto‘g‘ri va noo‘rin talaffuz qilinishi, jumlalarning mantiqan har xil tuzilishi so‘zlovchining katta xatosidir, deb hisoblaydi. Aristotel har bir jumlaning asosiy fikrni ifoda etishga qaratilishi, ravon va tinglovchi tushunadigan darajada sodda bo‘lishini talab etadi. U notiqning hissiyot bilan so‘zlashi mulohaza yuritayotgan fikrning tinglovchi qalbiga tez yetishida muhim omil bo‘lishini alohida uqtiradi. Bundan tashqari, Aristotel notiqning auditoriyani o‘ziga jalb etishi uchun hazil- mutoyiba so‘zlar bilan lirik chekinish qilib, tinglovchilarni hayajonlantira bilish zarurligini, agar turli ko‘rgazmali qurollardan foydalansa, har xil epitet, chog‘ishtirish va metaforalarni qo‘llasa nutqining ta’sirchanligi yanada oshishini, ammo keltirilgan misollar ko‘payib ketib, tinglovchini zeriktirib qo‘ymasligi kerakligini ham ta’kidlaydi. Aristotel notiqlik san’atini egallashni 5 qismga bo‘lib o‘rgatadi: 1. Materialni kashf etish (har tomonlama tayyorlash). Bunda Aristotel auditoriyaga mos matn tayyorlash lozimligini nazarda tutadi. Demak, har qanday notiq qanday auditoriyaga kirayotganligini his etishi va shunga ko‘ra matn materialini kashf etishi kerakligini qayd etadi. 2. Materialni joylashtirish shakli (rejasi). Bunda Aristotel auditoriyaga mos matnni ta’sirchan, jozibali so‘zlar orqali fikr ketma-ketligini tuzib chiqishni tafsiya etadi. Fikr ketma-ketligi notiqning so‘z mahorati va o‘z nutqi orqali ifoda etish san’ati bilan bog‘liq hodisadir. 3. Materialni eslab qolish (o‘zlashtirish). Notiq so‘zga chechan, so‘z ustasi bo‘lolmasa, u qanday materialni kashf etmasin, uning ketma-ketligini mos holda tayyorlamasin, eslash qobiliyati yaxshi bo‘lmasa, auditoriyaga yetkazib berolmaydi. Bunday holatda notiqdan kuchli xotira talab etiladi. 4. Materialni so‘z yordamida to‘g‘ri aks ettirish. Notiq so‘z yordamida o‘z fikr- mulohazalarini bayon etadi. Demak, u so‘z sehrini, ma’nosini, ko‘chma ma’noga egaligini, ta’sirchanligini his eta olishi va o‘z o‘rnida qo‘llay bilishi zarurdir. 5. Materialni to‘g‘ri talaffuz etish. Agar notiq so‘z ustida tinimsiz izlanish olib bormasa, uning fikr ifodalash jarayonida so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etish qobiliyati rivojlanmaydi. Izlanish va ijod har bir so‘zni to‘g‘ri talaffuz etish imkoniyatini keltirib chiqaradi. Aristotelning falsafiy fikrlari hozirgi kunda ham o‘z qiymatini saqlab kelmoqda. Gʻarbu sharq notiqlari bu fikrlar asosida o‘zlarining notiqlik mahoratlarini oshirib kelmoqdalar. Suqrot (taxminan 427-347y.y.) Oddiy so‘z emas, ma’noga to‘yingan so‘z qudratga ega bo‘ladi, - deydi,-buyuk alloma Suqrot. Insoniyatga so‘z shuning uchun beriladiki, u o‘ziga yuklatilgan vazifani - dunyoni, o‘zligini anglash uchun xizmat qilsin. Faylasufning fikricha, nutq xuddi tirik mavjudoddek tuzilishi, uning tanasi bilan qo‘l-oyog‘i bir-biriga muvofiq bo‘lgani singari nutqdagi so‘zlar o‘zaro mos bo‘lishi kerak. Birinchidan, nutq boshida kirish, ikkinchidan, bayon qilish, guvohliklar, uchinchidan-isbotlar, to‘rtinchidan-xulosa bo‘lishi kerak. Notiqlik borasida Suqrotning g‘oyasi quyidagicha: 1.Dialogik muloqot. Bunda suhbatdoshlar o‘z fikrlarini, o‘z nutqlarini himoya qila olishlari uqtirilmaydi. Balki o‘zaro suhbat jarayonida hal etilishi zarur bo‘lgan masalani nihoyasiga yetkazish ko‘zda tutilgan. 2.Uyg‘unlashgan muloqot. Suhbat. Bahs-munozaraning asosiy maqsadi kurash yoki g‘alaba qilish emas, muloqot qatnashchilarining umumiy maqsadga erishishi uchun birlashishlaridir. 3.Fikriy muloqot. Odamlar o‘rtasidagi nutqning maqsadi muhokama mavzusida yashiringan, topish mumkin bo‘lgan haqiqatni, ma’noni izlash va topish. Platon dialoglarida ham tasvir etilgan bir qancha shaxslar orasida alohida o‘rin tutadigan, alohida iliq muhabbat va samimiy ehtirom bilan tilga olinadigan zot Suqrotdir. Bir kishi Suqrotning oldiga kelib, shunday dedi: -Bilasanmi, menga do‘sting sen haqingda nima deganini? - Shoshma-shoshma, oldin aytmoqchi bo‘lgan xabaringni uch elakdan o‘tkazib ol!– dedi Suqrot uni so‘zdan to‘xtatib. -Uch elak?! -Nimadir aytishdan avval, u xabaringni uch marta elaklash kerak. Birinchisi, haqiqat g‘alviridan. Aytmoqchi bo‘lgan xabaring rostligiga aminmisan? -Yo‘q, men shunchaki uni eshitdim. -Demak, sen buni rost yoki yolg‘onligini bilmaysan. Unday bo‘lsa – ikkinchisi, yaxshilik g‘alviridan o‘tkazamiz. Sen mening do‘stim haqida biron bir yaxshi narsa aytmoqchimisan? -Yo‘q, aksincha. -Xo‘sh, Suqrot so‘zida davom yetib, - sen u haqda biron yomon narsa aytmoqchisan-u, lekin o‘zing u so‘zning rostmi, yolg‘onmi ekanligini bilmaysan. Demak, aytmoqchi bo‘lgan xabaringni, uchinchi g‘alvirimiz - foyda elagidan o‘tkazamiz. Shunday ekan, sen aytmoqchi bo‘lgan xabaringni eshitishimdan menga qandaydir foyda bormi!? -Yo‘q, hech qanday foyda keltirmaydi. -Ha, shuni unutmaginki, aytmoqchi bo‘lgan har qanday gapingni rostligini bilmasang, shu xabaring yaxshilik bo‘lishiga sababchi bo‘lmasa yoinki bilishdan hech qanday naf yo‘q bo‘lsa, u holda sukut saqlagin, - deb ta’lim berdi Suqrot so‘zini yakunlab. Dialogni o‘qiganimizda, xunukkina, g‘aribona kiyingan Suqrotning oddiy, ammo benihoya yoqimli mazmundor so‘zlari kalondimog‘, lekin ichi po‘k, xonaki olimlarni mulzam qilganini ko‘rib, zohiran juda to‘pori tuyulgan bu odamning aslida naqadar teran aql, tiniq fikr va atrofdagilarning dilini yoritib turadigan darajada dilrabo xislat egasi ekanligiga, hamisha haqiqat tarafdori bo‘lganligiga iqror bo‘lishimiz mumkin. Demosfen (384-322) Notiqlik san’atiga o‘z ustida tinmay mehnat qilish orqali erishish mumkinligini isbotlagan va butun umrini Ona-vatanining gullab-yashnashiga bag‘ishlagan davlat arbobi, mashhur notiq Demosfen eramizdan oldingi 384 yili Afinada o‘ziga to‘q oilada dunyoga keldi. Otasining ismi ham Demosfen bo‘lib, qurol-yaroq ustaxonasining egasi bo‘lgan. Bo‘lajak notiq 5 yoshga to‘lganida otasidan ayriladi. Demosfen bilan singlisiga otadan katta meros qoladi. Bolalarning tarbiyasi va merosi vaqtincha tog‘asiga topshiriladi. Tog‘a esa barcha boyliklarni qo‘lga kiritib olgach, bolalarning tarbiyasi bilan qiziqmaydi. Natijada, Demosfen juda nimjon va kasalmand bo‘lib o‘sadi. Demosfen voyaga yetgach, tog‘asi unga faqat qullari, uyi va uy jihozlarini hamda pulning ma’lum bir qisminigina berib aldaydi. Demosfen tog‘asidan mol- mulkning qolganini yaxshilik bilan qaytarib berishini so‘raydi. Biroq tog‘a bundan bosh tortganidan keyin u qolgan merosini sud orqali undirib olishga qaror qiladi. Sudda muvaffaqiyat qozonish uchun Afinaning davlat qonunlarini yaxshi bilish, shu bilan birga, ravon so‘zlash, da’vosining to‘g‘riligiga kishilarni ishontirish kerak edi. Shu sababli Demosfen notiqlik san’atini o‘rganish uchun o‘z davrining meros ishlari bo‘yicha mashhur advokati Isey maktabida ta’lim olishga majbur bo‘ladi va to‘rt yil davomida qunt bilan o‘qiydi. Shuningdek, bu davrda ko‘pgina yozuvchilarning asarlari bilan tanishib chiqadi. Ayniqsa, mashhur tarixchi Fukidid (eramizdan oldingi V asrda yashagan Afina tarixchisi va davlat arbobi. U Pelopan urushida ishtirok etgan va uning tarixini yozgan) va faylasuf Platonning tanlangan asarlarini puxta o‘rganadi. Bo‘lajak notiq Fukidid asarlarini sakkiz marotaba qayta ko‘chirib yozib, uni deyarli yoddan o‘zlashtiradi. Demosfen o‘qishni tugatgach, vasiylari bilan sudlashadi va sud besh yil davom etadi. Bir necha yil surunkasiga bo‘lgan kurash bo‘lajak notiq xarakterining toblanishida, bir so‘zli va matonatli bo‘lishida katta rol o‘ynaydi. Yoshlik chog‘laridayoq ko‘pchilik oldida so‘zga chiqishni orzu qilib yurgan Demosfen o‘qish yillarida o‘qituvchisi bilan sud majlislariga qatnashadi. Demosfen notiqlik bilan shug‘ullanishdan avval o‘z ustozi yo‘lidan borib, boshqalarga sudda so‘zlanadigan nutqning matnini yozib berar va bu ishlari uchun yaxshigina haq olar edi. Bora-bora nutqiy matnlar yozish Demosfenni qoniqtirmaydi. U otashin vatanparvar sifatida o‘z ijtimoiy faoliyatini Vatan ravnaqi uchun sarflashni orzu qiladi. Shu orzusi ortidan ergashadi, qunt bilan o‘qiydi, o‘rganadi. Yosh notiqning xalq oldidagi birinchi nutqi ayanchli holda: to‘polon, kulgi, qiyqiriq, hushtak chalib masxaralash bilan qarshi olinadi. U o‘z nutqini tugatolmay minbardan tushishga majbur bo‘ladi. Demosfen nutqining bunday ayanchli tugashi tabiiy edi, chunki uning tovushi juda past bo‘lib, bir oz duduqlanar, “R” harfini talaffuz etolmas, g‘uldirab, mujmal gapirar edi. Bulardan tashqari, uning yelkasini qimirlatib turadigan odati ham bo‘lib, ko‘pchilik orasida o‘zini to‘g‘ri tuta bilmas edi. Xalq majlislaridan birida Demosfen o‘zini ikkinchi bor sinab ko‘radi. Lekin bu safar ham muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shundan so‘ng Demosfen o‘z nutqidagi kamchiliklarni boshqa takrorlamaslik uchun astoydil bosh qotiradi. Har kuni bir necha soatlab noto‘g‘ri talaffuz etayotgan so‘zlari ustida qayta-qayta mashq qiladi. Og‘ziga tosh solib olib, qattiq va ravon gapirishga harakat qiladi. “R” tovushini to‘g‘ri talaffuz etish maqsadida kuchuk bolasining irillashini kuzatadi va o‘zi ham xuddi shu tovushni qaytaradi. Nihoyat, uzoq muddatli tinimsiz mashqlardan so‘ng Demosfen o‘z maqsadiga erishadi. Natijada, dunyo tan olgan mashhur notiq bo‘lib yetishadi. Ammo shunga qaramay, u hech qachon tayyorgarliksiz nutq so‘zlamas, oldindan yozib qo‘yilgan matnni yodlab olar, har bir so‘z ustida puxta o‘ylanar, jumlalarni aniq va chiroyli tuzishga harakat qilar edi. Ulug‘ notiqning nutqi shu qadar sodda, ravon, mantiqan puxta va jozibali bo‘lardiki, bu faqat mashaqqatli mehnat samarasi edi. Demosfen bo‘lmag‘ur safsatalarni yoqtirmas, xotirjamlik bilan tinglovchilarni o‘ziga tortar, ularni o‘zi himoya qilayotgan ishning haqligiga ishontirish uchun butun kuch-quvvatini sarflar edi. Demosfen 30 yoshga to‘lganda davlat ishlarida ham ishtirok eta boshlaydi. U o‘zining butun mahorat va bilimini Vatanining dushmani — makedoniyalik podsho Filippga qaratadi. Afina davlati Makedoniya rahbarligiga o‘tgach, Demosfen dushmanlari qaytadan bosh ko‘taradilar. Aslida bu voqeadan bir necha yil ilgari Xalq partiyasi Demosfenning vatanparvarligini yuksak baholab, uni “Oltin gulchambar” bilan taqdirlashga tavsiya etgan, Xalq majlisi ham buni ma’qullab, qaror qabul qilgan edi. Makedoniya tarafdorlari bu qarorga qarshi chiqadilar. Hatto o‘z davrining mashhur notiqlaridan bo‘lgan Esxin majlis qarori ustidan sudga shikoyat qilib ariza beradi. U xalq majlisining noto‘g‘ri qaror chiqarganligini isbotlashga urinib, Demosfenning bunday oliy mukofotga munosib emasligini uqtiradi. Qayta bo‘lgan sud ikki buyuk notiqning yakkama- yakka olishuviga aylanib ketadi. Sud bo‘layotgan maydonga shunchalik ko‘p xalq to‘plangan ediki, go‘yo mavj urib turgan dengizni eslatardi. Demosfenni qoralab so‘zga chiqqan Esxin tamomila kurakda turmaydigan gaplar bilan tuhmat toshini ota boshlaydi. “Gulchambar”ni himoya qilish maqsadida so‘z olgan Demosfen esa, Vatanining gullab-yashnashi yo‘lida tinmay kurashganini, shu bilan birga, Esxinning sotqinlikdan iborat faoliyatini yorqin nutqida obrazli tarzda tasvirlab beradi. Gʻanimlarning qarshiligiga qaramay, sud juda to‘g‘ri va oqilona qaror chiqaradi. Sud hukmiga muvofiq Esxinga katta miqdorda jarima solinib, Afinadan badarg‘a qilinadi. Demosfenning “Gulchambar” haqidagi nutqi faqat Esxin ustidan qozonilgan g‘alabagina emas, balki Afina va butun Gresiyadagi vatanparvarlarning tantanasi ham edi. Suddagi muvaffaqiyatidan so‘ng, Demosfenning davlat oldidagi obro‘si yanada oshadi. Biroq turli sabablarga ko‘ra, Makedoniya bilan Afina o‘rtasida boshlanib ketgan urushda afinaliklar mag‘lub bo‘lib, barcha vatanparvarlar o‘z yurtlaridan badarg‘a qilinadilar. Faqat aristokrat boylargagina siyosiy va iqtisodiy huquqlar beriladi. Demosfen sirtdan o‘limga mahkum etiladi. Shundan so‘ng u Kalavri oroliga qochib borib, Poseydon ibodatxonasiga yashirinadi. O‘sha vaqtlarda ibodatxonaga qochib kirgan odamni, kim bo‘lishidan qati nazar, qamash yoki o‘ldirish mumkin emas edi. Chunki u xudoning panohi va himoyasida hisoblanar edi. Dushmanlari Demosfenning yashiringan joyidan xabar topib, uni tiriklayin qo‘lga tushirishga harakat qiladilar. Ular notiqqa bo‘lmag‘ur va’dalarni berib, Antipatra huzuriga olib bormoqchi bo‘ladilar. Demosfen yovuz niyatni fahmlagach, uyiga xat yozish bahonasi bilan ibodatxonaning ichkarisiga kirib, zahar ichadi. Buyuk notiq eramizdan oldingi 322 yilning 12 oktyabrida shu tariqa dunyodan o‘tadi. Demosfen uslubi qo‘yidagicha bo‘lgan: 1. Demosfen nutq matnida ham, nutq talqini jarayonida ham arxaizmdan qochadi, juda latif va jozibador so‘zlarni qo‘llamaydi, yangicha so‘z, ibora va terminlar to‘qimaydi. Faqatgina, gohida xalq hikmatlaridan va maqol- matallardangina foydalanadi. 2. U nutqlarida biror tushunchani ifoda etuvchi sinonimlarni ko‘p qo‘llaydi. Masalan, “mayli gapirsin va maslahat bersin”, “shodlanmoq va quvonmoq”. “yig‘lamoq va ko‘z yoshi to‘kmoq”, “so‘zlar va nutqlar” kabi sinonimlar uning nutq matnlarida ko‘plab uchraydi. 3. U nutqda uzuq-yuluq gaplardan qochar, qisqa bo‘g‘in, kalta-kalta jumlalarni ishlatmas, aksincha, uzun, cho‘ziq bo‘g‘inlarni ko‘plab qo‘llashni xush ko‘rardi. 4. Nutq matnlarini tayyorlash jarayonida gapning boshi va oxiriga mantiqiy urg‘u tushuvchi, muhim ma’no kasb etuvchi so‘zlarni qo‘yardi. 5. Nutqda musiqiylik va ta’sirchanlikka erishish uchun jumlalarning oxiri nasriy she’r bilan, muayyan vazn bilan tugashiga alohida e’tibor berardi. 6. Demosfen nutqlaridagi davrlanish kompozision yaxlitlik va mutanosiblikka ega edi. Uning har bir nutqiy davri oldingi va keyingisi bilan mantiqiy mustahkam bog‘lanib, ulardan birortasini isloh etish mazmuniga ham, shaklga ham katta putur yetkazardi. 7. Ayrim, o‘zi uchun muhim tuyulgan so‘zlarni ongli ravishda bir necha marta qaytarishni yoqtirardi. 8. So‘z va jumlalarni o‘zaro qarama-qarshi qo‘yib, ifodaviylik va obrazlilikka erishishni xush ko‘rar edi. Jumladan, “Gulchambar haqida” nomli nutqida Esxinga qarata shunday deydi: “Sen savod chiqararding, men bo‘lsam maktabga qatnardim, sen maqtovlar tayyorlarding, men maqtanuvchi edim, sen xorda raqsga tusharding, men xorning xo‘jayini edim, sen kotib eding, men bo‘lsam xalq majlisida qatnashardim, sen mayda rolda chiquvchi aktyor eding, men esa tomoshabin edim, sen rasvo qilib o‘ynarding, men bo‘lsam xushtak chalardim”. 9. Ritorik savollardan unumli va o‘rinli foydalanardi. Shuning uchun ham uning nutqlarida “Xo‘sh, buning hammasiga sabab nima?”, “Nega endi men buni hozir gaprayapman?” kabi ritorik savollar ko‘plab uchraydi. 10. Demosfenning nutqlari eng avval o‘zining chuqur mazmundorligi, siyosiy o‘tkirligi bilan diqqatga sazovor bo‘lgan. Shuningdek, uning fikrlari nihoyatda olijanob, vatanparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan, samimiy pafosi bilan xarakterlanar edi. 11. U nutq talqini jarayonida emosional hayajon, jestikulyasiya, mimika kabi psixofizik va tashqi ifoda vositalaridan unumli foydalangan. 12. Demosfen o‘zining notiqlik missiyasini faqatgina Vatanga va xalqiga halol xizmat qilishdan iborat, deb tushunardi. Demosfen Afina notiqligining yirik namoyandasi bo‘lib, uning texnik mashqlari, nutq talqini jarayonidagi holatlari, nutq ustida ishlash uslublari, til imkoniyatlaridan foydalanish va notiqlikning talqiniy ifoda vositalaridan mohirona foydalana olishi barcha notiqlar uchun maktab vazifasini o‘tagan va bugungi kunda ham ahamiyatga ega hisoblanadi. Siseron (103-43) Mark Tulliy Siseron eramizdan oldingi 103 yilda Rimdan uzoq bo‘lmagan Arpina shahrida badavlat oilada dunyoga keldi. Uning bolalik yillari Arpina shahridagi otasiga qarashli yerlarda o‘tadi. Otasi o‘z farzandiga yaxshi ta’lim- tarbiya berish maqsadida Rimga ko‘chib o‘tadi. Siseron u yerda Yunon murabbiylari qo‘lida tahsil oladi. Yunon tili va adabiyotini mukammal egallagach, Yunonistonning mashhur so‘z ustalari Lisiniy Koidaas va Mark Antoniy kabi notiqlardan so‘z san’atining nozik sir-asrorlarini o‘rganadi, ularning ajoyib nutqlarini tinglaydi. Bo‘lajak notiq ayni vaqtda falsafa bilan shug‘ullanadi. Lekin uni ko‘proq notiqlik san’ati qiziqtiradi. Siseron notiqlarning turli mimika va harakatlar bilan so‘zlayotganini ko‘rib, notiq bo‘lish uchun aktyorlikdan ham xabardor bo‘lish kerak ekan, degan xulosaga keladi. Shuning uchun Ezop va Rossiy kabi o‘z davrining mashhur aktyorlaridan saboq oladi. Siseron uzoq tayyorgarlikdan so‘ng, 25 yoshida birinchi marotaba xalq oldida nutq so‘zlashga jur’at etadi. U avval fuqarolik so‘ngra jinoiy ish jarayoni bo‘yicha gapiradi. Biroq uning bu nutqiga davlat boshliqlaridan Sull hamda Kott ismli mashhur notiqlar qarshi chiqadi. Shundan so‘ng u ritorika va falsafa fanlaridan mukammalroq nazariy bilim olish maqsadida zamonasining buyuk notiqlaridan hisoblangan Antio Askalonskiydan ta’lim oladi, mashhur so‘z ustalaridan notiqlik sirlarini o‘rganish niyatida Kichik Osiyoning bir qancha shaharlarini kezib chiqadi. U ancha vaqtgacha nutq so‘zlashda yangi usullar qidiradi. Nihoyat, Osiyo hamda Attika (O‘rta Gresiyaning Yunoniston janubi sharqidagi dengiz ichkarisiga ancha yorib kirgan yarim orol Attika deb ataladi) usullari omuxtasidan iborat bo‘lgan yangi bir uslub kashf etadi. Siseron zamonasining ko‘pchilik so‘z ustalari singari o‘z faoliyatining ilk davrlaridayoq nutqida uslubning chiroyliligi, iboralarning jonliligi, jumlalarning nafis bo‘lishiga katta e’tibor beradi. Siseron Osiyoga sayohat qilib, notiqlik san’atining sirlarini o‘rganib yurgan vaqtida Rim hukmdori Sull vafot etadi. Shundan so‘ng yosh notiq Rimga qaytib keladi va 31 yoshidan boshlab davlat ishlarida ishtirok etadi. Siseron konsullik lavozimiga saylangach, butun notiqlik mahoratini siyosiy nutqlarga bag‘ishladi. U suddagi nutqlarida o‘zi yaratgan uslubdan foydalanib, raqiblarini “qo‘l-oyog‘i bog‘langan quyonday taslim qildi”. Hukmdor Sull tomonidan qabul qilingan senat qonunlarini qattiq qoralab, Sull tarafdorlarini o‘ldirib yuboradi. Kelgusi yili (59 yil) Siseron o‘rniga Syezar konsul bo‘lib saylangach, senatning Sull loyihasiga juda yaqin bo‘lgan yangi qonunlar qabul qilinadi. Gabini va Pizonlar o‘zlari konsul bo‘lib ish boshlagan 58-yilning dastlabki davrida Siseronni Rimdan badarg‘a etish haqida qonun chiqarishga harakat qiladilar. Dushmanlari tomonidan qasos olinishi muqarrar ekanligiga ishongan notiq proyekti chiqmasidanoq Yunonistonga jo‘nab ketadi. Vatandan haydalishi Siseron uchun nihoyat darajada og‘ir bo‘ladi. U bir yarim yildan so‘nggina do‘stlarining yordami tufayli Italiyaga qaytib kelish uchun ruxsat oladi. Ona-Vatanga bo‘lgan cheksiz muhabbat buyuk notiqning ilhomini yanada jo‘sh urdiradi. U nutq nazariyasi ustida tinimsiz ijod qila boshlaydi. Oradan ko‘p o‘tmay, mashaqqatli mehnat samarasi sifatida, uning uch kitobdan iborat “Notiqlar haqida” nomli asari dunyoga keladi. Mazkur asar dialog shaklida yozilgan bo‘lib, Lisiniy, Koidaass, Mark Antoniy, Yuliy Syezar, Strabon, Katull, huquqshunos Ssevola va uning shogirdlari Katt, Sulnisiy Ruflarning ijtimoiy va siyosiy nutqlari, ularning notiqlik san’ati hamda bu san’atning eng mayda-chuyda masalalaridan tortib siyosiy muammolargacha bo‘lgan qimmatli notiqlik haqidagi fikr va mulohazalarini o‘z ichiga oladi. Siseronning notiqlik haqidagi fikrlari shundan iboratki, notiq shunchaki sud ishlarining barcha qonun-qoidalarini yaxshi biladigan qonunparast emas, balki davlat ishlarini chuqur tushunadigan, xalq qayg‘usiga hamdardlik qila oladigan davlat arbobi bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun notiqlik san’atiga qiziqqan har bir kishi faqat Ritorika ilmiga oid ibtidoiy bilimlar bilan cheklanmasdan, shuningdek, o‘zining tabiiy iste’dodiga ishonib qolmasdan, doimo turli fanlarni o‘qib- o‘rganmog‘i, ilm va madaniyatning yuqori cho‘qqilariga intilmog‘i darkor. Bundan tashqari, “Notiqlar haqida” asarining muallifi notiqlarning odamlar diliga qo‘rquv, g‘azab va qayg‘u sola bilishi va aksincha, bu xildagi hayajonli holatlardan kishilarni xalos qilib, ularning ruhida xotirjamlik, mehr-shafqat hislarini uyg‘ota olishi kerakligini ta’kidlaydi. Uning ta’limotiga ko‘ra, agar notiq odamlarning turli-tuman xarakterlarini sezmasa, inson tabiatidagi umumiy xususiyatlarni bilmasa va har bir kishini goh bezovta qiladigan, goh tinchlantiradigan sabablarni tushunmasa hech qachon o‘zining maqsadiga erisha olmaydi. Siseron “Brut” (47 yil), “Notiq” (56 yil) nomli boshqa asarlarida Rim notiqlik san’ati tarixi haqida batafsil nazariy fikrlar yuritib, attikachilarning nazariyalariga tamomila qarshi mulohazalar bilan maydonga chiqadi. Uning ta’kidlashicha, har qanday notiqning ko‘zda tutgan asosiy maqsadi tinglovchining zavqini uyg‘otib, ularni o‘ziga moyil qilishdan iboratdir. Notiq sharoitga qarab mavjud uslublarning hammasidan baravar foydalanishi zarur. Siseron bu fikrini davom ettirib, «kimki jo‘n narsalar haqida oddiygina, kundalik voqealar haqida o‘rta darajada, ulug‘ hodisalar haqida esa zavq-shavq bilan gapirsa, shu odam so‘z san’atining chinakam ustasi bo‘ladi» deydi. Poeziya tilining vazni va ohangdorligi, uzun va qisqa xijolarning, unli va undosh tovushlarning almashinuvi, bir so‘zning oxiri va ikkinchi so‘zning boshida ikki unlining qator kelishiga yo‘l qo‘ymaslik, so‘zlarni turlicha talaffuz etish, grammatik qoidalarga katta e’tibor berish kabi notiqlik san’atining muhim masalalari ham Siseron asarlarida o‘zining to‘la ifodasini topgan. Tinglovchini toliqtirib qo‘ymaslik uchun nutq davomida ko‘tarinki usulni bir parda pasaytirib, nutq mavzuiga aloqador shaxslar bo‘lsa, ularning goh salbiy, goh ijobiy xarakteristikasini berish, ilgari o‘tgan mashhur zotlar haqidagi biron latifani eslatib ketish, lozim bo‘lganda ba’zi bir hayotiy manzaralarni, dramatik voqealarni eslash, o‘rniga qarab biroz hikmatli so‘z, maqol yoki qochiriq gapni qistirib o‘tish — Siseronning eng sevgan usullaridan hisoblanadi. Siseron nutq kompozisiyasiga alohida e’tibor bergan. U nutq jarayonida uch muhim omilga alohida e’tibor berishni ta’kidlaydi. Bu – nutqning kirish qismi, xotimasi va repetisiyasi (shug‘ullanish)idir. Shuningdek, Siseron nutq kompozisiyasining nazariyasini ham ishlab chiqqan. Uning fikricha nutq quyidagi qismlardan iborat bo‘lmog‘i zarur: 1. Nutqning kirish qismi. 2. Ishning mohiyatini ochish. 3. Keyingi qismlarning rejasi. 4. Asosiy qism (dalillar). 5. Oxirgi qism, ya’ni nutq davomidagi asosiy masalalarni qisqa-qisqa eslatib o‘tish va yakun yasash . 6. Xulosa. Syezar vafotidan so‘ng davlatni uning nabirasi Oktavian boshqaradi. U o‘z davlatini mustahkamlash maqsadida Syeseronning Senat oldidagi mavqei va obro‘sidan foydalanmoqchi bo‘ladi. Biroq Siseron Oktavianga ishonmaydi. Siseronning dushmanlari yangi hukmdorni o‘zlari tomonga og‘dirib olgach, undan buyuk notiqni qatl etishni talab qiladilar. Shunday qilib, so‘z san’atining mohir ustasi shafqatsiz jazoga hukm etiladi. Oldin uning o‘ng qo‘li qirqib tashlanadi, so‘ngra boshi tanasidan judo qilinadi. Siseronni butun insoniyat oldida ulug‘lab, obro‘sini oshirgan narsa uning ajoyib, takrorlanmas nutqlari bo‘ladi. Uyg‘onish davrida Italiya, Fransiya va Germaniyaning insonparvar olimlari Siseronning ilhombaxsh nutqlarini sevib o‘rgandilar. O‘sha davrda chiroyli so‘zlagan kishilar “siseronchilar” deb atalar edi. Chunki ular Siseron ta’limotiga suyangan holda o‘z nutqlarini tayyorlashgan. Lisiy (taxminan 459-380 y.y.) Lisiyning asl vatani Sisiliyadir. Notiqning otasi Periklning taklifiga binoan Afinaga kelib, shu yerda o‘rnashib qoladi. Lisiylar oilasi shaharning anchagina davlatmand xonadonlaridan hisoblansa ham uning a’zolari metek, ya’ni kelgindi bo‘lganliklari sababidan Afina fuqarosi qatoriga kirolmaydilar. Peloponess urushida Afinaning mag‘lubiyatga uchrashi natijasida, demokratiyaning tarafdori sifatida Lisiyning akasi qatl qilinadi, uning o‘zi arang qochib qutiladi. 403 yilda demokratiya tartiblari yangidan tiklangach, Lisiy yana Afinaga qaytib, muttasil logograflik kasbi bilan shug‘ullana boshlaydi. Qadimgilarning shahodatiga qaraganda, Lisiy merosidan bizga qadar faqat o‘ttiz to‘rttasi yetib kelgan. Ularning barchasi, asosan, sud nutqlaridan iboratdir. O‘z faoliyatini logograflik kasbiga bag‘ishlagan Lisiy, dastavval sud ahllarining va sudga ishi tushgan kishilarning tabiatini chuqur o‘rganishga kirishadi. Ma’lumki, Afina sudida qatnashgan shaxslarning ko‘pchiligi murakkab davlat qonunlarini teran bilmagan, aksar unchalik durust tahsil ko‘rmagan odamlar bo‘lganlar, shu sababli ular ayyor va ustomon odamlarning sud hay’atini aldab ketishlaridan hadiksirab ilmoqdor, dabdabali so‘zlarga chuqur shubha bilan qarar va bu xildagi so‘zlarni to‘qishda, albatta, biron odam ko‘maklashgan bo‘lsa kerak, deb gumon qilardilar. Ikkinchidan, logograflarning yordamiga muhtoj bo‘lib, ularga murojaat etgan odamlar orasida jamiyatning turli-tuman fuqarolari bo‘lgan. Binobarin, Lisiy har bir nutqni yozishga kirisharkan, u avvalo buyurtma bergan kishining tabiatiga, ijtimoiy mavqeiga qanchalik monand kelish-kelmasligigi katta e’tibor beradi. Gapirishi lozim bo‘lgan kishining xarakterini, ijtimoiy ahvolini juda ham aniq tasvirlab beruvchi nutq matnini ishlab chiqishga juda usta edi. Natijada Lisiy tayyorlagan nutq faqat o‘sha so‘zlovchigagina xos bo‘lardi. Lisiyning notiq sifatidagi ikkinchi xususiyati, hikoyachilik san’atini egallab olganligidir. U har qanday voqeani sodda, jonli, qiziqarli shaklda hikoya qilishga usta edi. Uning notiqlik san’atidagi uchinchi xususiyati-uslubidagi aniqlik, soddalik va tabiiylik edi. Lisiy og‘zaki nutqning inson ruhiyatiga ta’sir etishini yaxshi tushunadi. Uning asosiy xususiyatlaridan biri fikr ifodalash jarayonida so‘zlarni takrorlamaslik deb biladi. Uning fikricha, biror masala bo‘yicha so‘zlangan nutq ikkinchi marta takrorlanmasligi kerak, agarda shu nutqni avvalgi tinglovchilar bir necha marta takror eshitsalar, nutq o‘z kuchini va ifodaliligini yo‘qotadi. Lisiyning yozma merosi bo‘lgan nutq matnlarini uch toifaga bo‘lish mumkin: 1. Epideyktik (tantanali yoki tasviriy) nutqlar.