OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI __________________________________ fakulteti _______________________________________yo’nalishi ____-bosqich talabasi ___________________________________________________ ___________________________________________ fanidan KURS ISHI Qabul qildi: ___________________ Toshkent – 2023 2 Mavzu: Gardiziyning “Zayn al axbor” asari manba sifatida. Reja: KIRISH.........................................................................................................3 bet I Bob. Muallif hamda asar haqida umumiy ma’lumot. 1.1 Abu Said Abdulhay Gardiziy haqida qisqacha ma’lumot....................4 bet 1.2 “Zayn al axbor asarining yaratilish va bizgacha yetib kelish tarixi................................................................................................................5 bet II Bob. Zayn al axbor asarida Movarounnahr va Xurosondagi hukmdorlar tarixi. 2.1 Zayn al axbor asarida Tohiriylar va Safforiylar davlati hukmdorlari haqida ma’lumot.........................................................................................................16bet 2.2 Somoniylar va G’aznaviylar davlati hukmdorlarining Zayn al axbor asarida yoritilishi........................................................................................................24 bet Xulosa............................................................................................................33 bet 3 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. O’zbekiston o’rta osiyo davlatlari ichida o’zining boy va qadimiy tarixiga ega bo’lgan davlatlardan biri. Osiyodagi insoniyat paydo bo’lgan ilk hududlardan biri hisoblanadi. O’zbek xalqi o’z tarixi bilan qancha faxrlansa arziydi. Bundan tashqari shu yurtda yashayotgan har bir inson o’z tarixini yashab turgan vatanida qadimda qanday aholi yashaganligi kimlarning avlodi ekanligini bilishi burchi deb o’ylayman. Mustaqillik esa har bir vatandoshimizga mana shu burchini bajarishi o’zining haqiqiy tarixidan voqif bo’lish, dunyoda hech bir xalqdan kam emasligini anglash imkonini berdi Yurtimizda yashagan har bir bobokalonimiz tarixiga qiziqish bilan qaraymiz. Ayniqsa o’rta osiyo tarixida ilk uyg’onish davrini boshlab bergan IX-XII asrlarda yashab ijod etgan allomalarimizning hayot yo’li, asarlarini o’rganish har bir tarixchi uchun qiziqarli deb bilaman. Kurs ishining dolzarbligi ham aynan bu asarning ilk o’rta asrlar tarixiga bag’ishlanganligi va shu paytgacha hali o’zbek tiliga tarjima qilinib o’quvchiga tadim qilinmaganligidir. Shu sababdan ham asar ichidagi voqea hodisalarni o’quvchiga tushunarli tarzda yetqizib berish muhimdir. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining bosh maqsadi o’rta osiyo xususan Movarounnahr va Xurosonda XI XIV asrlarda mavjud bo’lgan davlatlar va ularda hukmronlik qilgan sulolalar tarixini aniq va tushunarli tarzda yoritish,o’sha davr siyosiy hayotida muhim ro’l o’ynagan sulola va undagi hukmdorlar haqida atroflicha ma’lumot berish. Kurs ishining obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti bu zayn ul axbor asarining beshinchi bo’limi ya’ni Xurosondagi arab hokimlari, shuningdek, Tohiriylar davlati, Safforiylar davlati, somoniylar davlati va G’aznaviylar davlatining 1042-yilgacha bo’lgan tarixi hamda ushbu asarning yaratilib bizgacha yetib kelishi uchun qilingan ishlar. Mavzuni o’rganilganlik darajasi. O’rta asrlar tarixining turli davrlariga oid hozirgi zamon tadqiqotchilarining ko’pgina ilmiy va ilmiy ommabop adabiyotlari mavjud. Ushbu ilmiy tadqiqot ishlariga asos bo’lgan manbalarni o’quvchilar ommasiga tushunarli tarzda nashr qilib yetkazish ishlari yaxshi yo’lga qo’yilmagan. 4 Ushbu asarning ham hozirga qadar o’zbek tilidagi nashri yaratilmagan, ammo shu paytgacha rus ingliz va boshqa tillardagi nusxalari bizgacha yetib kelgan. Asarni o’rganish asosan XVII-XIX asrlar davomida olib borilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish,ikki bob, to’rtta bo’lim va xulosadan iborat. 5 I Bob Muallif hamda asar haqida umumiy ma’lumot. 1.1Abu Said Abdulhay haqida qisqacha ma’lumot Gardiziy Abu Said Abdulhay XI asr fors tarixchisi.Uning hayoti haqida hech narsa ma’lum emas. Uning nisbasidan ko’rinib turibdiki, u Gardez shahridan bo’lib, G'aznadan Hindiston yo’lida bir kunlik yo’l hisoblanadi.Uning «Zayn al-axbor» («Xabar ziynati») asari G‘aznaviy Abd ar-Rashid (1049-1053) davrida yozilgan.Unda u o’z davri uchun juda ajoyib bo’lgan tarixning ochiq ko’rinishini taqdim etdi.Ushbu asar 1050-1052-yillarda yozilgan.Unda 1032-yilgacha boʻlgan fors shohlari, Muhammad va xalifalar tarixi hamda Xurosonning arablar istilosidan to 1041 yilgacha boʻlgan tarixi batafsil yoritilgan. Bu yerda, shuningdek, yunon ilmiga oid risolalar ("Dar maorif-i rumiyon"), turli xalqlarning xronologiyasi va diniy bayramlariga oid risolalar kiritilgan. Oxirgi boblar nasl-nasab ("Ansob") va ilmga ("Maorif") bag’ishlangan ular orasida Oʻrta Osiyo geografiyasi uchun ham juda muhim boʻlgan turkiylar haqidagi bob va Hindiston haqidagi bob mavjud. Gardiziy tarixiy manbalarni keltirmaydi. Turkiylar bobida Ibn Xordodbeh, Jayhoniy va Ibn al-Mukaffaga ishora qiladi. Hind bayramlari haqidagi xabarlarni Gardiziyning soʻzlariga koʻra, u al-Beruniydan eshitgan, natijada u Beruniyning shogirdi hisoblanadi. Gardiziy Sharqdagi tarixiy an’anaga kam ta’sir ko’rsatgan va kamdan-kam tilga olinadi. “Zayn al-axbor” muallifi Abu Said Abdalhay Gardizi hayoti haqida juda kam ma’lumotlar mavjud. Nisba Gardizi oʻzining Gʻardizdan kelganligini koʻrsatadi, u oʻsha paytda Gʻaznadan Hindistonga borish yoʻlida bir kunlik yurish masofasida. Gʻazna, hozirgi Gʻaznadan 25 verst shimolda Sulton Mahmud boshqaruvidagi ulkan Gʻaznaviylar davlatining poytaxti. Aftidan, G’azna Gardiziyning doimiy qarorgohi bo’lgan, chunki u kitobining ba’zi joylarida uni faqat u yerda yashovchi odam qila oladigan tarzda tasvirlagan. Gardizi ijodiga qaraganda, oʻz davrining yuksak maʼlumotli shaxsi boʻlgan, u oʻzining zamondoshi va oʻtgan asrlardagi Sharq mualliflarining tarixiy-geografik adabiyotidan yaxshi xabardor boʻlgan, “Zayn al-axbor” asarini yozishda undan keng foydalangan. U o'z asarida o'zi ishlatgan asarlarni nomlaydi. Bu, birinchi navbatda, 8-asrning mashhur 6 muallifining ishi. Ibn Mukaffa (721-757) - to'liq ismi Abdulloh ibn al-Mukaffa - "Rub'al-dunya" ("Tauzi al-dunya") - "Dunyoning aholi punkti" ("Dunyo bo'linishi") Keyin arab IX asr geografining qimmatli asari Ibn Xordodbeha (taxminan hijriy 205/802 yilda tug'ilgan – taxminan hijriy 300/912 yilda vafot etgan) - "Kitob al- masalik va-l-mamalik" ("Sayohatlar va davlatlar kitobi"). Ushbu asarning birinchi nashri hijriy 232/milodiy 846 atrofidagi davrga tegishli, ikkinchisi -hijriy 272/milodiy 885 dan oldin emas. 7 1.2“Zayn al axbor” asarining yaratilish va bizgacha yetib kelish tarixi. Gardiziyning “Zayn al-axbor” (“Xabar bezaklari”) asari ilk oʻrta asrlar (XI asr)ning eng qimmatli tarixiy yodgorliklaridan biri boʻlib, unda Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari tarixiga oid maʼlumotlar, shuningdek. O’sha davrdagi O’rta Osiyo xalqlari tarixiga oid bir qancha ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Ko’pgina olimlar o’zlarining tarixiy tadqiqotlarida ushbu asarga murojaat qilishadi, natijada hozirgi vaqtda ushbu asar matnining bir qator nashrlari, shuningdek, rus va G'arbiy Evropa tillariga tarjima qilingan parchalari mavjud. Mazkur nashrda Gardiziyning Xuroson arab hokimlari, shuningdek, Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar va G‘aznaviylar davlatlari tarixi yoritilgan asarining manbalar va muallifning shaxsiy kuzatishlari asosida yozilgan bir qismi tarjimasi taqdim etilgan. Nashr qilingan tarjimani mashhur sovet sharqshunosi professor Alfred Karlovich Arends eronshunoslikka oid koʻplab qimmatli asarlar, jumladan, mahalliy va xorijiy sharqshunoslarning yuksak bahosiga sazovor boʻlgan yangi fors tilidagi ilk tarixiy yodgorliklarni oʻrganish muallifi. A.K.Arendsning “Zayn al-axbor” asari tarjimasi 1965-yilda tugallandi, biroq nashr etilmay qoldi.Bu orada u Abu-l-Fazl Bayhakiyning (“Mas’ud tarixi”) keng qamrovli asarini nashr etishga tayyorgarlik ko‘rishga kirishdi. "Zayn al-axbar" asari tarjimasini sharhlar va ishchi apparat bilan ta’minlashga hamulgurmadi.A. K. Arends vafotidan keyin (1976 yil 22 iyun) "Zayn al-axbor" tarjimasining 164 sahifadan iborat bo’lgan mashinkada yozilgan matni va unga tugallanmagan qo’lyozma so’zboshisi topildi. A.K.Arendsning “Zayn al- axbor” asarini tarjimasi, Abu-l-Fazl Bayhakiyning “Tarixi Mas’ud”asari tarjimasi bilan bir xil fazilatlarga ega. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi sharqshunoslik fakulteti xodimlari tarjimani yetishmayotgan tadqiqot qismlari va ishchi apparatlari bilan to‘ldirgan holda nashr etishga qaror qildilar. A.K.Arends “Zayn al-axbor” asarining tarjimasi oʻsha paytdagi ikkita tanqidiy nashri: Muhammad Nozim (London, 1928) va S. Nafisiy (Tehron, 1954) boʻyicha qilingan. Taniqli afg‘on olimi Abdalxay Habibiy tomonidan amalga oshirilgan Gardiziy asari matnining to‘liq tanqidiy nashri keyinroq, 1968 yilda paydo bo‘lgan va u tomonidan foydalanilmagan, shuning uchun “Zayn al-axbor” tarjimasini 8 nashrga tayyorlashda, tarjimani Habibiy nashri bilan uzluksiz tekshirish amalga oshirildi. Barcha qo‘shimcha ishlarni uning shogirdi, institut katta ilmiy xodimi, t.f.n. filol. Fanlar L. M. Epifanova amalga oshirgan. A. K. Arendsning tarjimaga soʻzlagan soʻzboshi toʻliq boʻlmaganligini hisobga olib, L.M.Epifanova unga oʻzining muqaddimasini qoʻshib, unda muallif va uning ijodi haqidagi barcha maʼlumotlarni tizimlashtirgan. A. K. Arendsning so’zboshisi nashrda o’zi yozgan shaklda, hech qanday tuzatish va o’zgartirishlarsiz saqlanib qolingan. Toʻliq boʻlmaganiga qaramay, unda oʻtgan asrlar qoʻlyozmalarini oʻrganish va nashr etish boʻyicha A. K. Arende kabi tajribali eronshunosning qimmatli uslubiy koʻrsatmalari mavjud. Atoqli rus sharqshunosi V. V. Bartold yangi fors tilida yozilgan yodgorliklarni oʻrganishni eng qadimgi davrlardan boshlagan. Bu yodgorliklarning aksariyati 11-asrga tegishli. Hozirda sharqshunoslarda mavjud bo'lgan avvalgi yodgorliklar soni juda oz bo’lib, asosan turli xil hujjatlarni ifodalaydi. Bizning davrimizgacha yetib kelgan qo‘lyozma yodgorliklar tarixiy asarlar yoki badiiy asarlar yoki ilmiy asarlardir. Ularni o‘rganib, V.V.Bartold shunday xulosaga keldiki, bugungi kungacha saqlanib qolgan va ko‘rsatilgan asr davomida yo‘qolgan barcha asarlarni hisobga olsak, XI asrni “fors adabiyotining oltin davri” deb atash mumkin.Bu asrning fors shoirlari va olimlari galaktikasi orasida V.V. Zahhok Gardiziy, qimmatli tarixiy asar muallifi “Zayn al-axbar” hisoblanadi. Nemis sharqshunosi Markvartning yozishicha, Oksforddagi Bodleyan kutubxonasining sharq qo‘lyozmalarini kataloglash bilan shug‘ullangan Edvard Zaxau ilk bor bu ish bilan qiziqqan. Uning vafotidan keyin bu ishni G. Ete davom ettirib, Zayn al-axborga batafsil tavsif bergan. Bodleian ro'yxatidan tashqari yana bir ro'yxat Kembrijdagi King's College kutubxonasida topilgan. Ushbu ro’yxatning birinchi sahifasida uni Hindiston imperatori Muhammad Shoh 1158/1745 yillarda sotib olganligini ko'rsatadi. Ro’yxatdan tashqari yaxshi saqlangan, namlikdan qattiq ta’sirlangan. Bodleian ro’yxatiga kelsak, u 1196 yil / 1782 yil noyabr oxirida amalga oshirildi. Ushbu ro’yxatlar ustida ishlagan olimlar Bodleian ro’yxati Qirol kolleji 9 kutubxonasi ro’yxatining nusxasi degan xulosaga kelishdi. Ikkala qo‘lyozmadagi matn holati haqida biroz keyinroq to’xtalib o’tamiz. 1 Eron afsonaviy pishdat va Kayoniylar sulolalari tarixi 2 Sosoniylar sulolasi tarixi 3 Muhammad payg’ambar tarixi 4 Halifalar tarixi 5 Xuroson arab hokimlari, shuningdek, Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar va G‘aznaviylar tarixi (1042 yilgacha) Gardiziy asarida yuqorida tilga olingan besh qismdan tashqari turkiy qabilalar va Hindistonga oid yana ikkita alohida bob, zardushtiylarning diniy bayramlari haqidagi boblar mavjud. O‘tgan asrning saksoninchi yillarida Gardiziy kitobidan ilmiy foydalanishga asos solgan yevropalik sharqshunos olimlardan birinchisi ingliz mayori Raverti bo‘lib, u o‘sha davrda Umar Minhod-Jaddin Juzjoniyning “Tabaqat” asarini tarjima qilish ustida ishlayotgan edi. Bibliotheca Indica uchun. Ushbu tarjimani eslatmalar bilan ta’minlash uchun unga "Zayn al-axbor" kerak edi. Raverty bu qo’lyozmada qanday qo’lyozma ishlatganligi noma’lumligicha qolmoqda. Ushbu kitobning nashri va tarjimasining o’zini qoniqarli deb bo'lmaydi. V.V.Bartold o‘zining mashhur “Turkiston mo‘g‘ullar istilosi davrida” asarida Gardiziyning “Zayn al-axbor” asarini manbalar qatoriga kiritgan. Qo‘lyozmani ko‘zdan kechirgandan so‘ng, Bartold darhol yangi fors tilidagi qadimiy yodgorlik bilan shug‘ullanayotganini aniqladi, biroq u muallifning shaxsiyati va hayoti haqidagi tafsilotlarni aniqlay olmadi. Muallifning ismi-sharifi, uning asari 1050- 1052 yillarda yozilgani va Gardizi uni Sulton Abdarrashid Mas’ud o’g’li Maudud vafotidan keyin taxtga o'tirgan Mahmud G'aznaviy.V.V.Bartold keyingi tadqiqotlarda o‘zini kuchli qo‘llab-quvvatlash uchun, birinchi navbatda, “Zayn al- axbor”ni yaratishda muallif qanday manbalardan foydalanganligini aniqlashi kerak edi. Maʼlum boʻlishicha, Gardiziy matni baʼzi joylarda XIII asr tarixchisi Ibn al- Asirning “Taʼrih al-Komil” asari bilan mos keladi. 10 Bunday tasodifni ikkala tarixchi ham bir manbadan – X asrdagi arab tarixchisining asaridan foydalanganligi bilan izohlash mumkin edi. Bu Abu-l- Husayn Ali Sellamiy "Ta'rih fi axbar vulat Xuroson" ("Xuroson hukmdorlari tarixi") asari edi. Gardiziy o’z kitobida o’zi jalb qilgan asarlarni ham nomlaydi. Ibn Xordodbeh (IX-X asrlar) va vazir Abu Abdulloh Jayhoniyning asarlari shular jumlasidandir. Taxmin qilish mumkinki, Gardizi Abu Abdulloh Muhammad Beyiyning Nishopur shahri musulmon olimlari haqidagi asariga ham murojaat qilib, u yerda oʻziga kerakli koʻplab tarixiy maʼlumotlarni topa oldi. Gardiziy G‘aznaviylar davri ta’rifiga kelganida, o‘zini qiziqtirgan faktlarni yozma manbalardan emas, balki o‘zi bilgan, tayanishi mumkin bo‘lgan yoki faqat o‘z bilimi bilan chegaralangan kishilarning og‘zidan bilib oldi.Sellamiyning “Ta’rih fi axbar vulat Xuroson”i va boshqa bir qancha tarixiy asarlar yo‘qolganligi sababli Gardiziyning asari qisqacha, unda alohida e’tiborga loyiq bo‘lgan narsalarnigina qayd etgan. Birinchi nashrni tugatgandan so'ng, u uni qisqartirishga majbur boldi. Yana bir jihati shundaki, Gardiziy Sulton Mahmudning eng muhim ishlari haqida o‘quvchiga batafsil ma’lumot bermaydi, kutilmaganda matnga o‘quvchiga noma’lum shaxslarni kiritadi va har qanday tanqiddan chetlanadi. Lekin, shu bilan birga, Gardiziy ko‘plab tarixshunos olimlardan farqli o‘laroq, u hikoya qilgan voqea-hodisalar sanasi chiroyli tarzda yozilganligini ham ta’kidlamaslikning iloji yo‘q. Yuqori bahoga qaramay, V. V. Bartold, "Zayn al-axbor" asari, ehtimol, unchalik katta e'tiborni uyg'otmagan, degan fikrni shakllantirdi, bu XVII asrgacha bo'lganligidan dalolat beradi. birovning kitobida qisqacha ham aytilmagan. 1898 yilda V. V. Bartold Gardizi asarining alohida qismlarini o'z kitobida nashr etdi. “Turkiston” va ayniqsa turkiylar haqidagi bobning matni va toʻliq tarjimasi 1893- yilda OʻrtaOsiyoga ilmiy safari chogʻida kashf etilgan. Bu bob katta qiziqish uyg‘otadi, chunki unda turkiy qabilalarning kelib chiqishi haqidagi noma’lum 11 rivoyatlar va ilgari noma’lum bo‘lgan ko‘plab geografik joylar haqida ma’lumotlar mavjud1. Bir necha yil o’tgach, Oksford qo’lyozmasi asosidagi o’sha bob to’rt yil davomida vengriyalik olim Geza Kuh tomonidan nashr etilgan va sharhlar bilan venger tiliga tarjima qilingan. Shu asrning 20-yillarida hind olimi Muhammad Nozim Gardizi asarlarining Kembrijdagi Qirollik kolleji kutubxonasida saqlanayotgan eski ro‘yxatining qismlarini nashr etishga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Avvalo, uning ijrosi uchun to‘g‘ri sana – hijriy 1093 yilni belgiladi. /1682 yil V. V. Bartold xato bilan 930 soat / 1523 g deb o'qigan. Muhammad Nozim Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar va G‘aznaviylar tarixini o‘z ichiga olgan bo‘limlarni nashr etdi. Ingliz tiliga tarjima qilish ishi mashaqqatli bo’lib chiqdi, garchi bu sulolalar tarixi 112 sahifadan ko’p bo'lmagan bo’lsada. M.Nozim tanlagan qo‘lyozma hech qanday so‘zboshisiz, Pishdodlar sulolasidan bo‘lgan Tahmuras haqidagi hikoyadan boshlanadi. Matnni o'qishda ayniqsa qiyinchilik bo’ldi, unda ko’plab bo’shliqlar mavjud va ba’zi sahifalar singan bo’lib chiqdi, ehtimol hatto Kembrij nusxasi yaratilgan asl nusxada ham. Bundan tashqari, ushbu ro’yxatni ko’chiruvchi ko’pincha asl nusxadagi ba’zi so'z va iboralarni tushunmaydi va ularni o'z ro’yxatiga shunday buzuq shaklda o’tkazganki, ularni o’qish mumkin emas edi. M.Nozim oddiyroq xatolarni o‘zi tuzatgan, shubhali va muhim holatlarda esa buning uchun Bodleyan qo‘lyozmasidan foydalangan holda nomuvofiqliklarni solishtirgan. Gʻaznaviylar haqidagi boʻlimda ularning Hindistonga qilgan yurishlari taʼriflarida koʻpgina hind qabilalari va geografik nomlari ham ulamolar tomonidan buzib koʻrsatilgan va M. Nozim ularni aniq takrorlay olmagan. Qiyin holatlarda u odamni yarashtirishning odatiy usullari boshqa manbalardan olingan so'zlar va iboralarga murojaat qildi M.Nozim o‘z 1 Abu Abdulloh Muhammad b. Ahmad Jayhoniy — Somoniylar vaziri, Nasr ibnning goʻdaklik davrida davlatni boshqargan. Ahmad va muallif, xususan, “Kitob al-masalik va-l-mamalik” an’anaviy sarlavhali mashhur geografik asar (Bartold. Turkiston. 57-bet va davomi). 12 asarini 1928 yilda Londonda nashr ettiradi. Taxminan 10 yil o‘tgach, bu asarning forscha matni unda qolgan barcha xatolar bilan Muhammadxon Qazviniy tomonidan Tehronda nashr etilgan. Farverdin 1325/1947 yilda jurnalning birinchi sonida “Suhon” Sodiq Kiyo “Zain al-axbar” Gardiziyning XXI bobidan zardushtiylarning bayram va marosimlari haqidagi parchalar matnini chop etdi. O‘z mutaxassisligi bo‘yicha katta tajribaga ega bo‘lgan taniqli eronlik filolog va adib Said Nafisiy G‘aznaviylar tarixidan tashqari Gardiziy asarining beshinchi, asosiy qismini Tehronda nashrga tayyorlashga kirishdi, chunki u Muhammad Nozim tomonidan ilgari nashr etilgan. S.Nafisiy nashri kichik (4 bet) so‘zboshi bilan birga bo‘lib, unda Gardiziy ijodi haqidagi ma’lumotlar juda qisqacha bayon etilgan. S.Nafisiy “Zayn al-axbor” asarida V.V.Bartold kitobidan boshlab, yetarlicha koʻp miqdorda yordamchi adabiyotlardan foydalangan. “Turkiston moʻgʻullar istilosi davrida” va oʻrta asr tarixchilarining bir qancha eski nashrlari oʻz davrida Misr, Eron va Yevropada nashr etilgan. Sayyid Nafisiy oʻz muammosini hal qilish uchun Kembrij qoʻlyozmasidan foydalangan, chunki u Bodley qoʻlyozmasini birinchisining nusxasi deb hisoblagan va unga murojaat qilishning hojati yoʻq edi. Sayyid Nafisiy qo‘lyozma yozilgan qo‘lyozmaning grafikasini yaxshi deb hisoblaydi, matnni o‘qishni qiyinlashtirmaydi. Biroq, butun matn turli xil yozuv xatolariga shunchalik to’yinganki, har bir xatoni alohida tuzatish juda qiyin edi va u matni boshqa o’quvchilarga ochiq bo’lishi uchun deyarli butun qo’lyozmani qayta yozishga majbur bo’ldi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, S.Nafisiy ba’zan o‘z xohishiga ko‘ra, boshqa manbalar bilan solishtirmay, tuzatishlar kiritgan. Shu bilan birga, S.Nafisiyga xos bo‘lgan ayrim xatolarni ham qayd etmaslik mumkin emas. Demak, matnning hindlarning bayram va marosimlari bayon qilingan qismida Gardiziy bu ma’lumotni Abu Rayhon Beruniydan eshitganligini aytadi, Sayyid Nafisiy esa ular G‘aznada uchrashgan deb hisoblaydi, lekin buni hech qanday tarzda qo‘llab-quvvatlamaydi. Sayyid Nafisiy ham Gardiziy Abu Rayhon Beruniyning shogirdi bo‘lganligini e’tirof etadi, lekin yana o‘zidan oldin M.Nozim aytganidek, uning taxminini qo‘llab-quvvatlamaydi. Darvoqe, Sayyid Nafisiyning fikricha, M.Nozim nashr etgan matn qo‘pol xatolarga to‘la. Bu 13 bilan bahslasha olmaysiz, lekin Sayyid Nafisiy nashrida ham ko‘p xatolar borligini o‘quvchilar e’tiborga olishlari kerak. Ushbu xatolarning sabablari quyida muhokama qilinadi. Sayyid Nafisiyning asari 1333/1954 yil Shahrivar oyida Tehronda 200 risolada nashr etilgan. Kembrij va Oksford qo‘lyozmalari topilgan paytdan boshlab Gardiziy Zayn al-Axborning taqdiri qariyb bir asr davomida qayg‘uli bo‘lib qoldi. Bu qimmatli tarixiy obidaning butun matnini nashrga tayyorlaydigan birorta ham tajribali eronlik sharqshunos yo‘q edi. Zayn al-Axborni o‘rganganlarning barchasi o‘z ishlarini asarning faqat alohida bo‘limlarini nashr etish bilan cheklaganlar. Buning sababi butun matnni nashr etishga harakat qiladigan har qanday odamni kutayotgan bu ortiqcha ish edi. V.V. Bartoldning ma’lumotlariga ko’ra Gardizi bayon qilish uslubi juda sodda, lekin koʻpgina arxaik soʻz va shakllar uni oʻqishda qiyinchilik tugʻdiradi, degan fikrga qoʻshila olmaymiz, chunki ulamolarning oʻzlari barcha soʻzlarni tushunmaganligi uchun ham juda murakkab deb o’ylashadi. Ularni butunlay tanib bo'lmaydigan darajada buzib ko'rsatishadi. Unda topilgan bo’shliqlar matnni o’qish va tushunish qiyinligini yanada oshirdi. O’quvchi buni yuqorida ijodi haqida so’z yuritilgan M. Nozim va Sayyid Nafisiylarning so‘zlaridan qisman anglab yetgan. Biroq, bu faktlar nafaqat matnni o’qishga salbiy ta’sir ko’rsatdi, balki uslubning soddaligiga qaramay, tarjimon ishini murakkablashtiradi. Masalan, Minorskiyning fikricha, Gardizi bir oz rangga bo’yalgan fors tilini, mahalliy an’anaga ko’ra, faqat Hudud ul-olam tili bilan solishtirish mumkin, ammo qo’lyozmalardagi bo’shliqlar va noaniq joylar uning ishini ancha murakkablashtiradi. Biroq Gardiziy asarining bizgacha yetib kelgan matni ma’lum darajada qayta tiklangan bo’lishi mumkin Gardizi ijodining alohida bob va bo‘limlarini nashrga tayyorlashda ishlaganlarning hech biri zamonaviy matn tanqidiga jiddiy tayanmaganligi va shuning uchun ularning nashrlari Gardiziy ijodining yaratilish va mavjud bo‘lish tarixiga ta’sir ko‘rsatmasligi ma’lum darajada hayratlanarli. Matn tarixi bizga faqat ba’zi adabiy asarlarni to’liq ochib beradi. 1050-1052 yillarda “Zayn al-axbor” yozilgan kundan boshlab qariyb yetti asr o‘tdi. 1745-yilda undan ro‘yxat amalga oshirilgunga qadar, hozirda Kembrijda saqlanayotgan asar matniga yuz bergan, uslub va tilda, hatto 14 mafkuraviy mazmunda ham turli o‘zgarishlar kirituvchi voqealar ta’sir etmay qolmas edi. Muallif matni va mavjud ro’yxatlarni o’rganish asarning yozilish tarixi va hayotini o’rnatish bilan to’xtamaydi, matndagi barcha o’zgarishlar tushuntirilishi kerak. Yarim asr avval mavjud bo‘lgan amaliyotdan farqli o‘laroq, avvalo qadimiy qo‘lyozmani bosma shaklda nashr etish, so‘ngra uni tadqiq qilish va o‘rganish, bizning zamonamizda boshqa usulga amal qilish kerak. Birinchi navbatda, qo‘lyozma asar har tomonlama o‘rganilishi kerak, so‘ngra “Zayn al-axbor”ning nashr qilingan qismlarida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ma’lum qoidalarga lozim darajada rioya qilinmaganligi bilan bog‘liq. Bu kitobda Gardiziy asarining faqat beshinchi, asosiy qismining rus tiliga tarjimasi, fors tilini yaxshi bilmaydigan tarixchilar uchun oʻrta asrlar Markaziy Osiyo, xususan, Movarounnahr va Xuroson haqidagi maʼlumotlarni kengaytirish maqsadida oʻrin olgan. Arab hokimlari hukmronligi davrida hozirgi Afgʻonistonning shimoliy qismi asosiy Balx shahri, shuningdek, Marv viloyatini oʻz ichiga olgan. “Zayn al-axbor” kompozitsiyasi (“Yangiliklar ziynati”) Abu Said Abdalhayy az-Zahhoq Mahmud Gardiziy tomonidan 1050-1052 yillarda Xurosonda fors tilida yozilgan. Bu juda katta hajmli qoʻlyozma turli mazmundagi koʻplab boblarni oʻz ichiga oladi, jumladan, Fors shohlarining islomgacha boʻlgan tarixi, Muhammad alayhissalom va xalifalar tarixi 423/1032 yilgacha, Xurosonning arablar istilosidan to 432 yilgacha boʻlgan batafsil tarixi, yunon fani, xronologiyasi va turli xalqlarning diniy bayramlariga oid alohida boblar, turklar (Oʻrta Osiyoda), Hindiston va boshqalar haqidagi tarixiy-geografik mazmundagi boblar. Gardiziy oʻz asarini Gʻaznaviylar Zayn al-Milla Abdarrashid Sulton Mahmud (440/1049 - 444/1053), uning nomi Gardiziy o‘z asarida bir necha bor tilga olinib, unga duo qo‘shgan: ***” saltanatini uzaytirsin” Shunga asoslanib, yozilish vaqti 1050-1052 yillarda "Zayn al-axbor" ham tashkil etilgan. (Abdarrashid 1053 yilda Sulton Mahmudning g‘ulomi To‘g‘rul qo‘lidan vafot etgan. G’azna davlatida u 57 kun hukmronlik qilgan ammo Gardiziy hech qayerda na To’g’rul, na uning qo’zg’oloni haqida gapirmaydi va shuning uchun u o’z asarini 1053 yilgacha yozgan va uni Abdarrashid taxtga o’tirgan yili 1049 yildan 15 oldin boshlagan). Gardizi ham o’z asariga, aftidan, Sulton Abdarrashidning lakabiga ko’ra - "Zayn al-Milla" nomini bergan. Gardizi Abu Rayxon Beruniyning (973-1048) zamondoshi bo‘lgan shekilli, u bilan muloqotda bo‘lgan, chunki u o‘zining “Hindu bayramlari tavsifi” bobidagi inshosida shunday yozadi: “Ushbu kitobning tuzuvchisi Abu Said Abdalhay az- Zahhok Xoja Abu-l-Rayxon Muhammad. Ahmad al-Beruniy rahimahulloh, dedi...” Gardiziy “Zaynul-axbor”da Beruniy kitoblaridan foydalangan, “Musulmon bayramlari” bobida ularni asosiy manba sifatida qayd etgan. Gardiziy shunday yozadi: “Musulmon bayramlari haqida topganlarimni asosan Xoja Abu Rayhon kitoblaridan oldim” Zayn al-axbor”ning to‘liq matnini nashr etuvchi Abdalhay Xabibiy bilvosita Gardiziyning tavallud yilini – taxminan 400/1008-1009 yillarni quyidagi dalillar asosida belgilaydi. Gardiziy “Xuroson amirlarining xabarlari” asarining yettinchi bobi oxirida Sulton Mahmud (998-1030) ning Hindiston, Nimruz, Xorazm va Iroqqa qilgan yurishlariga guvoh bo‘lganligini yozadi va agar “Zayn al-Axbor” muallifi o’sha paytda 20 yoshda edi, keyin u taxminan 400/1008- 1009 yillarda tug’ilgan va o’z kitobini qirq yoshdan oshganida yozgan. Zayn al-axbor da 10-asr boshlaridagi geografning asari keng qoʻllaniladi. Ibn Ruste (toʻliq ism-sharifi — Abu Ali Ahmad Umar Ruste Isfahoniy) “Al-alak an- nafisa” (“Nafis javohirlar”) nomi bilan. Gardiziy Xuroson hukmdorlari haqidagi bobga Abu-l-Husayn ibn. Ahmad as-Sellamiy (vafoti 300/912-913) “Tarih fi axbar vulat Xuroson” (“Xuroson hukmdorlari tarixi”) asaridan foydalangan. V.V. Bartold bu asarni yuksak baholagan. Uning yozishicha, “Egarlar” kitobi Xuroson va Moverannahr tarixiga oid eng batafsil ma’lumotlarga ega bo‘lgan mualliflar, xususan Gardiziy va Ibn al-Asir (XIII asr) uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qilgani shubhasiz.“Zayn al-axbor”da taniqli olim, asli Balxlik Abu Zayd Ahmad ibnning geografik tarkibidan ham foydalanilgan. Sahlo al-Balxiy (vaf. 934) «Suvar al- akalim» («Iqlim xaritalari») nomi bilan, asosan, muallif tuzgan geografik xaritalarga sharh bo‘lgan. «Suvar al-akalim» 308-309/920-921 yillar atrofida yozilgan va boshqa nomlar bilan ham tanilgan: “Ashkal al-bilad” (“Mamlakatlar manzarasi”) 16 “Takvim al-buldan” (“Shaharlarni ajratish”)kabi 1895 yilning yozida xorijda xizmat safari chog‘ida o‘rganib chiqqan Sharq qo‘lyozmalaridan 2 tasi Abu Said Abdulxay tomonidan Gʻaznaviylar sultoni Abd ar-Rashidning qisqa hukmronligi davrida (1050-1053) yozilgan Zahhok Gardiziy “Xabar bezaklari” (Zayn al-axbor). Ushbu asarning yagona ma’lum qo’lyozmasi Oksford Bodleian kutubxonasida (Ouseley 240) mavjud va Ete 3 katalogida tasvirlangan, u yerda batafsil tarkib berilgan. Ushbu mundarijadan, katalog muallifining adolatli fikriga ko’ra, qo’lyozmaning ahamiyati haqida tasavvur hosil qilish mumkin va uni keyingi o’rganish bizning umidlarimizni to’liq oqladi. Arablar istilosining boshlanishidan Sulton Maudud taxtga oʻtirishgacha boʻlgan davrda (1041) musulmon dunyosining sharqiy qismi tarixi uchun Gardiziyning asari eng muhim manbalardan biri boʻlib, hozirgacha deyarli hech kimda mavjud boʻlmagan ma’lumotlardan foydalanilgan. Biz qo‘lyozmaning bu qismi haqida boshqa joyda , undan keng ko‘chirmalar joylashtiriladigan joyda batafsil to‘xtalib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Bu yerda biz faqat turkiy xalqlar haqidagi bobga to‘xtalamiz, unda juda ko‘p mutlaqo yangi geografik ma’lumotlar va turli qabilalarning kelib chiqishi haqidagi bir qancha qiziqarli rivoyatlar mavjud bo‘lib, mashhur tarjimon Ibn Mukaffning (VIII asr) noma’lum asari. Fors shohlari haqidagi kitob (Siyar al-muluk), hind ertaklari ("Kalila va Dimna") va Arastuning ba’zi asarlari, "Yer olamining ahamiyatsizligi" (Tavaddu' ad-dunya) haqidagi ba’zi mutlaqo noma’lum asar va “Yangiliklar kitobi” (Kitob-i axbar) Ibn Xordodbeh (IX asr). Ikkinchisiga ko'ra, bu yozuvchining yo'qolgan tarixiy asarini tushunish kerak, uning to’liq nomi Forslar va ularning koloniyalarining nasabnomalari toʻplami” (Kitob Jamharat ansab al-furs va-n- navakil). Ibn Xordodbehning de Gu tomonidan nashr etilgan geografik asarida muallifimiz ishora qilgan joy yo‘q. Janob Raverti Ibn Xordodbeh asarining ba’zi forscha qo‘lyozmalariga ishora qiladi (uning tarixiy yoki geografik ekanligi noma’lum) va undan, darvoqe, Barsxondan biz topgan Tug‘uzg‘uz mamlakatiga boradigan yo‘lni keltiradi. faqat Gardizi shahrida. Biz hozirda Ibn Xordodbehning bunday asari borligi haqida boshqa ma’lumotlarga duch kelmadik. Aksariyat 17 hollarda Gardizi tilga olgan shaharlarning nomlarini Tumanskiy qo‘lyozmasida ham uchratamiz, lekin faqat Gardisi biz hech bo’lmaganda taxminan shaharlarning joylashishini aniqlashimiz mumkin bo’lgan yo’nalishlarni beradi. Gardiziy tomonidan aytilgan turkiy qabilalar haqidagi xabar XII asrning noma’lum muallifi tomonidan “Solnomalar kodeksi” (“Mujmal at-tavarix”)da qisman takrorlangan. Muhammad al-Avfiy 12 (XIII asr)ning “Latifalar va yorqin hikoyalar to‘plami”da Sharqiy Yevropa xalqlariga kelsak, Gardiziyning asosiy manbasi, aftidan, Ibn Ruste boʻlgan, ammo u hech qayerga murojaat qilmaydi. Ibn Ruste va Gardiziy Ibn Xordodbeh asaridan teng foydalangan bo‘lishlari mumkin, ayniqsa Gardiziy keltirgan ba’zi ma’lumotlarni arab muallifidan uchratmaymiz. Gardizi uslubi juda sodda va bu borada hech qanday qiyinchilik tug’dirmaydi. Asosiy qiyinchiliklar qo‘lyozmada kech kelib chiqishiga qaramay saqlanib qolgan ko‘p sonli arxaik so‘z va shakllardadir (bu zul-hijja 1196/1782 yil noyabrga tegishli. Kotib ba’zi so’z va shakllarni tushunmagani aniq, tegishli joylarda matn tanib bo’lmas darajada buzilgan. Matnni yaratishda men Tumanskiy qoʻlyozmasi (T), “Solnomalar kodeksi” (M) qoʻlyozmasi, de Gue 13 (IR) nashridagi Ibn Ruste asari va Ravertiy keltirgan Ibn Xordodbehdan parchadan foydalandim. (R). Tuzatishlar va taxminlarning muhim qismi K. G. Zalemanga tegishli bo’lib, u hali ham qo’lyozmada bo’lganida men bilan butun matnni o’qishga rozi bo’ldi 18 II Bob. Zayn al axbor asarida Movarounnahr va Xurosondagi hukmdorlar tarixi. 2.1 Zayn al axbor asarida Tohiriylar va Safforiylar davlati hukmdorlari haqida ma’lumot Asarning ushbu bobida to’liqligicha xurosonda hokimlik qilgan arab hukmdorlari, safforiylar xonadoniga tegishli hukmdorlar, tohiriylar sulolasi, somoniylar va g’aznaviylar davlati hukmdorlari haqida ma’lumot beriladi. Ushbu hududlarda faoliyat ko’rsatgan har bir davlat hukmdorlari nomma nom tartib bilan sanab o’tilgan. Ular davlatda yuritgan siyosati, harbiy yurishlari va aka ukalar o’rtasidagi taxt talashuvlari masalalariga qisqacha to’xtalib o’tiladi. Men esa kurs ishining ushbu qismida aynan tohiriylar va somoniylar davlatidagi hukmdorlarga to’xtalib o’tmoqchiman. IX- XIII asrlar - rivojlangan o’rta asrlar bo’lib, o’zbek xalqi davlatchiligi tarixida turli sulolalarning boshqaruv usullari va ma’muriy tizimiga xos qonuniyatlar hamda xususiyatlar rivoj topgan. Arab xalifaligi hududida mahalliy xalqning hukmron ma’murlar zulmiga qarshi qo’zg’olonlari avj olgach, xalifalik o’zlariga sodiq mahalliy zodagonlarni tobe yerlarni boshqarishga jalb qila boshladilar. Shu munosabat bilan Xurosondagi Tohiriylar xonadoni kuchayadi. Sijiston (Seiston) hokimi Abdumuhammad Talxa ibn Abdulloh qo`lida Husayn va Tohir degan farzandlari Hirot viloyatidagi Bushanj shahrini boshqarishgan. Ma`lumki, Xorun ar-Rashid (786-809) vafotidan keyin uning o`rniga katta o`g’li Amin xalifa bo`ldi. Xuroson noibi bo`lib turgan uning kichik o`g’li Abdulla (keyin Ma`mun laqabini olgan) hokimiyat uchun kurashda Tohir yordamidan foydalanadi. So‘ngra Ma’mun Xurosonni ikki yuz beshinchi yil shavvol oyida Mus’ab o‘g‘li Husayn o‘g‘li Tohirga berdi. Tohir qo`mondonligida qo`shinlar Amin lashkarini tor-mor keltiradi. 813 - yili Ma`mun Bag’dodni egallagach, Tohirni sipahsolor etib iayinlaydi. 821- yilda esa Tohir Xuroson viloyatiga noib bo`ladi. 822 - yili Tohir o`ldirilgach, uning o`g’li Talxa2 (822-828) hokim bo`ldi. Tohir vafot etgach, uning 2 Talha. Tohirning Xurosondagi vorisi Tohir 213/828 yilda vafot etdi (Ta'rih-i Siston, 186-bet va keyingi; Bartold, Tohiridlar, 508-bet). 19 o‘g‘li Talha Xurosonda hukmronlik qilib o‘tirdi. Talha bilan xorijiy Hamza o‘rtasida ko‘p urushlar bo‘lgan Undan keyin Tohirning ikkinchi o`g’li Abdulloh (824-844) taxtga o`tirdi. Maʼmun Talhaning oʻlimi xabarini eshitgach, Xurosonni Tohir oʻgʻli Abdullohga berdi. Tohir o‘g‘li Abdulloh Alini Xurosonga noib qilib yubordi. Abdulloh Dinaverda qolib, Bobek Xurramdin bilan urushga qo‘shin yubordi va o’zi ham jangga borishi kerak edi. Lekin bu paytda Xorijiylar Nishopur qishloqlaridan biriga hujum qilib, ko‘p odamlarni o‘ldirishdi. Bu xabar Maʼmunga yetib, Tohir o’g’li Abdullohga Nishopurga borib, vaziyatni toʻgʻrilashni buyurdi va Abdulloh o’zining oʻrniga Ali oʻgʻli Hoshimni Dinaverga yubordi. Ikki yuz beshinchi yilning rajab oyida Abdulloh Nishopurga yetib keldi va Xurosonda xorijiylar tomonidanbo’lgan tartibsizliklarni bartaraf etdi. Abdulloh Xurosonni xorijiylardan tozalash uchun Nuh o’g’li Azizni o’zining avangard polki bilan o’n ming kishi bilan jo’natdi va ularning ko’pini o’ldirdi. Abdullohning Nishopurdagi hokimi Muhammadning oʻgʻli edi U Ko‘p zo‘ravonlik qildi, ko‘chaning bir qismini to‘sib, molxonasi tagiga olib ketdi. Abdulloh Nishopurga kelganlarida, u bu haqda so’radi. Tasdiqlovchi guvoh bo'lgan Ahmad hoji shunday javob berdi: u ko’chaning bir qismini shiypon uchun ajratib oldi, Tohir o’g’li Abdulloh uni vazifasidan bo’shatib, devorni musulmonlar yo’lidan olib tashlashni buyurdi. Ma’mun 833-yili vafot etdi va Mo’tasim3 xalifalikka o’tirdi. Mo’tasim Abdullohni yomon ko’rar edi. Sababi Abdulloh hojib bo’lgan bir paytda Moʼtasim bir kuni olomon gʻulomlari bilan notoʻgʻri vaqtda Maʼmun huzuriga keldi. Abdulloh: «Endi sizlar uchun bunchalik ko'p g'ulomlar bilan salomlashish vaqti emas», dedi. Mo’tasim unga javob berdi: "To’rt yuz g’ulom bilan sayohat qilishing to’g’ridir, lekin menga shuncha odam bilan birga borish yaramaydimi ?" Abdulloh e’tiroz bildirdi: "Agar men to’rt ming g’ulom bilan ketsam ham, men bu ishda siz to’rtta g’ulom bilan bo’lganingizdek behudalikni ko’rsatmayman". Mo’tasim ortiga o’girilib, o’zini tutdi. Bu gapni eshitgan Maʼmun Abdullohni umuman qoralamadi 3 Moʻtasim — 218/833 yildan 227/842 yilgacha Abbosiy xalifasi, (Bosvort. Muslim sulolalari, 32-bet). 20 va Mo’tasim Abdullohga tahdid qila boshladi. Maʼmun bundan xabar topgach, ikkalasini ham huzuriga chaqirib, yarashtirib qo’ygan. 214-yilda Farg'onada zilzila bo’lib, ko’plab uylar vayron bo'lgan. Nishopur va Xuroson aholisi doimo Abdulloh huzuriga kelib, kariza haqida tortishib turardi va fiqh kitoblarida va Rasululloh sallallohu alayhi va sallam haqidagi rivoyatlarda kariz va retsept ma’nosida hech narsa topilmagan. Shuning uchun Abdulloh Xuroson va Eronning ba’zi faqihlarini to‘plab, kariza hukmlari kitobini tuzdi. Bu kitob"Suv quvurlari kitobi" deb nomlangan shuning uchun bu ma’noda qabul qilingan qarorlar unga muvofiq qabul qilinadi. Abdulloh ham Vasik xalifaligi davrida vafot etadi. Undan so’ng taxtga o’gli Tohir II o’tiradi. Keyin Vosik Abdullohning o‘g‘li Tohirga kunyani berdi. U Tohir Abu Tayyib edi. Abu Tayyib bu vaqtda Tabaristonda edi. Nishopurga qaytib, Abdullohning o'g'li Mus’abni hokim qilib qo’ydi. Vosik 232-yilning zulhijja oyida vafot etdi. Mutavakkil xalifalikka o‘tirdi va Tohirga Xuroson uchun maqtov maktubi yubordi. Qisqa vaqtdan keyin Mutavakkil ham o‘ldirildi. Muntasir xalifa bo‘ldi va Tohirga Xurosonga maqtov maktubi yubordi. Tohir uncha ko’p vaqt Xurosonni boshqarmagan Muntasir vafot etganida, Xuroson hududini Tohirga qoldirib ketadi. Tohir ikki yuz qirq sakkizinchi yili boshqa olamga ketish amrini oldi. Tohiriylar sulolasining eng oxirgi vakili Tohir II ning o’g’li Muhammad bo’ldi. U kaltafahmligi va o’yin kulgi, sharobga berilib ketganligi uchun ham bu sulolaning tugashiga sababchi bo’ldi. Tohir vafot etgandan so’ng xalifa Musta'in Xurosonni Tahir o’g’li Muhammadga berdi, Muhammad Tohir o’g’li esa beparvo bo’ldi. U boshi bilan sharob ichishga sho‘ng‘ib, o‘yin-kulguga berilib ketdi, toki Tabariston uning beparvoligi tufayli isyon ko‘tarib, ikki yuz ellik birinchi yilda Zayd Alaviy o‘g‘li Hasan oldinga qadam tashladi. Tohir o‘g‘li Abdulloh o‘g‘li Sulaymon Tabariston amiri edi. Zayd o‘g‘li Hasan u bilan jang qildi, Sulaymon yengildi, Hasan Tabaristonni egalladi. Musta’in taxtdan ag’darildi, undan keyin Muhtadiy xalifalikka o'tirdi Xalifat esa o’n besh oyu o’n olti kun o'tgach, taxtdan ag'darildi. Keyin Mo’tamid xalifalikka o'tirdi ikki yuz ellik oltinchi yilning rajab oyida. Xuroson Tohir oʻgʻli Muhammad qoʻlida boʻlib turgan paytda Tabariston va Gurganj isyon koʻtargan. 21 Muhammadning amakisining o‘g‘illari Tohir o‘g‘li Muhammadga hasad qila boshlaydilar, Lays o‘g‘li Ya’qub bilan do‘stlashib, uni Xurosonga hujum qilishga, Muhammadni egallab olishga va o‘zi Xurosonda o‘tirishga undaydilar. Natijada ikki orada jang kelibchiqadi, tabiiyki bu urushda Tohir o’g’li Muhammad yengiladi va endi xurosonda hukmronlik qilish boshqa sulola vakillari qo’liga o’tib ketadi. Safforiylar davlati hukmdorlari Endi esa Xurosonda hukmronlik qilgan keyingi sulola vakili haqida ma’lumot bermoqchiman. Muaddal o’g’li Lays o’g’li Yoqub noma’lum odam edi. u Karnin qishlog’idan kelgan, Shaharga kelib, misgarlik hunarini tanladi, oʻqishga kirishdi va oyiga oʻn besh dirhamga yollanma ishchi boʻlib ishladi. Uning hayot yoʻli toʻgʻri edi, chunki u nimaga ega boʻlmasin, u har doim saxiy bo’lib qolgan. odamlar bilan til topishdi va bundan tashqari, ehtiyotkor va jasur edi. Barcha qarindoshlari uni hurmat qilishardi, u qanday ish bilan shug‘ullanmasin, o‘rtoqlari orasida yetakchi edi. Misgarlik hunaridan so’ng u sargardonlikka ketdi, keyin esa yo’llarda o’g’irlik va talonchilik qilishni boshladi. Keyin sarhang bo‘lib, o‘ziga otryad topib, bora- bora amirlik darajasiga yetdi. Avval Solihning o‘g‘li Nasrdan oldi. Basrada sarhanglik lavozimini egallab, Seyistonda amirlikni oldi. Seyiston o‘ziniki bo‘lgach, yana joyida tinchlanmadi: “Tinchlansam, qo‘limni bo‘sh qo‘ymaydilar”der edi u. Basraga borib, Basrani qo’lga kiritdi. U yerdan om Panjvay va Teginobodga ketdi rootbil bilan jangda qatnashib, harbiy hiyla ishlatib, rootbilni o’ldirdi va Panjwai Ruhadni oldi. U yerdan G‘aznaga yo‘l oldi, Zobulistonni egalladi va Shahristonni vayron qildi U Gardizga keldi, Gardiz amiri boʻlgan Xoqon oʻgʻli Muhammadning oʻgʻli Abu Mansur Afloq bilan urushib, koʻp qotilliklar sodir etgan, toki odamlar aralashib qolgan. Abu Mansur garovga berib, Seyistonga har yili o‘n ming dirham o‘lpon jo‘natishni o‘z zimmasiga oldi. U yerdan orqaga burilib, Balxga yo‘l oldi. 256-yilda Bomiyonni egalladi va Balx Naushadni vayron qildi Va Abbos o‘g‘li Dovud, Hoshim o‘g‘li, Baynjur o‘g‘li qurgan binolarni vayron qildi. U yerdan qaytib, Kobulga yo'l oldi, Piruzni mag’lub etib Kobulni oldi.4 Basraga borib, Basra 4 Piruz (Firuz), al-Husayn ibnning mijozi. Abdulloh al-Anbariy asli zodagon forslardan. U Hajjoj bilan jang qildi, favqulodda jasorat ko‘rsatdi, bu kurash epizodlari “Ta’rih-i Siston”da (61-bet; 393, 58-band) berilgan 22 aholisiga soliq slogan.Ammo U Basra aholisidan g'azablandi, chunki ular u ustidan g'alaba qozonishdi. U yerdan Seyistonga qaytib keldi. 257-yilda Yoqub Hirot va Karruhga boradi xorijiy Abdarrahmonni qamal qildi. Abdarrahmon o‘sha qamalda mag‘lubiyatga uchragach, Muhsin o‘g‘li Mahdiy, Navla o‘g‘li Muhammad, Mujib o‘g‘li Ahmad, Mujib o‘g‘li Tohir kabi bir qancha boshliqlar bilan rahm so‘rash uchun chiqdi. U yerdan Pushengga borib, u yerda Husayn o‘g‘li Tohir o‘g‘li Tohirni tutib, yana u yerdan Seyistonga qaytib keldi. Abdulloh, Solih Sag'zi o'g'li va uning ikki ukasi Fazl Laysning o’g’li Yoqub bilan janjal bo’ldi. Abdulloh Yoqubni qilich bilan urib, yarador qildi. Shu sababdan uch aka-uka ham Seyistonni tark etib, Tohir o‘g‘li Muhammaddan panoh so‘rab Nishopurga kelishdi. Yoqub xat yozib, ularni ekstraditsiya qilishni talab qildi, lekin Tohirning o‘g‘li Muhammad buni bajarmadi. Yoqubning o‘zi ular uchun Xurosonga kelib, Tohir o‘g‘li Muhammadga elchi yubordi. Yoqubning elchisi paydo bo‘lib, ekstraditsiya qilishni talab qila boshlaganida, Muhammadning hojisi: “Qabul yo‘q, chunki amir uxlab yotibdi”, dedi. Yoqub akalari bilan Gurganjga jo‘nab Nishopur va Abdulloh Sakziyga hujum qildi. Yoqub Nishopurdan uch yurish yo‘lida Farhadonga yetib borgach, Ahmad o‘g‘li Ibrohimdan boshqa hamma sarxonlar va Muhammadning jiyanlari unga ta’zim qilishdi. Yoqub ular bilan Nishopurga yetib bordi va Tohir o‘g‘li Muhammad Yoqub huzuriga Solih Marveziy o‘g‘li Ibrohimni elchi qilib yuborib: “Agar mo‘minlar hukmdorining buyrug‘i bilan kelgan bo‘lsang, nizomni taqdim et xalifaning farmoni bo‘ldiki, viloyatni senga o‘tkazaman, bo‘lmasa, ketgin”. Yoqub namozxon gilam ostidan qilich chiqarib, dedi: “Mana mening nizom va bayrog‘im”. Yoqub Nishopurga yetib kelib, Shodyaxgajoylashdi.Muhammadni ushladi, oldiga olib keldi, qattiq tanbeh berdi va barcha xazinalarini tortib oldi. Muhammadning qo‘lga olinishi 259-yil shavvol oyining ikkinchi kuni sodir bo‘ldi. Tohiriylar mulkini olib, Seyistonga qaytib keldi. Tohirning oʻgʻli Muhammad yetmish kishi bilan ushlandi. Muhammad xalifa Muvaffaq davrigacha asirlikda qoldi Dayr al-Aqulda Yoqubni yenga olmadi ikki yuz oltmish uchinchi yilning rajab oyida Muhammad ozodlikka erishdi. Keyin Yoqub Forsga qarab yo’l oldi, Fors va Ahvozni egalladi va Bag‘dodga yurish qildi. U Bag‘dodga borib, Mo‘tamidni 23 xalifalikdan chetlatib, Muvaffakni qamoqqa tashlamoqchi edi.Ammo bu haqda Muvaffak Ya’qub Muvaffakga yashirincha xat yozadi, Muvaffak esa o‘sha maktublarni Mo‘tamidga topshirdi, to Ya’qub Bag‘dod yaqinidagi Dayr ul-Akulga, Furot daryosining bir kanaliga yetib, u yerda qo‘shin joylashtirdi. Muvaffak Dajla suvini uning ustiga ochishni buyurdi va Ya’qub lashkarining ko‘pchiligi halok bo‘ldi. U muvaffaqiyatsizlikka uchradi va orqaga qaytdi. Uning kasali uni sharmandalikdan asrab qoldi, Jundishopurga yetganda diareyadan vafot etgan. U hech qachon dushmanlardan mag'lubiyatga uchramagan va unga nisbatan hech kimning hiylasi o’tmagan edi. Uning vafoti ikki yuz oltmish beshinchi yil shavvol oyining o‘n to‘rtinchi kuni, shanba kuni sodir bo‘ldi. Keyin Mo‘tamid va Muvaffaq Xuroson, Siston va Forsni Lays o‘g‘li Amrga berdilar, Jundishopurlik Amr Forsga va u yerdan Hirotga ketdilar. Lays o‘g‘li Amr, eng yaxshi va mukammal tarzda Xuroson boshqaruvini o‘z qo‘liga oldi va hech kim ilgari bunday yo‘lni o‘z zimmasiga olmaganidek, qoida bo‘yicha saroy qatag‘onini amalga oshirdi. Va ular aytadilarki, Lays o’g’li Amrning to'rtta xazinasi bor edi: bitta qurol xazinasi va uchta pul xazinasi doimo u bilan birga bo'lgan. Bir diniy sadaqa, yillik so’rov va shunga o’xshashlardan yig’ilgan pul xazinasi, armiya uchun maosh sifatida sarflangan, ikkinchisi gʻalla ekinlari va yer- mulklardan yigʻilgan va hovli, oshxona va shunga oʻxshash narsalarga sarflangan oʻz pullari xazinasi, uchinchisi, tasodifan va dushmanlar tomoniga suyangan saroy amaldorlarining qimmatbaho buyumlarini tortib olishdan daromad olganlar xazinasi. U saroy amaldorlari, xabarchilar, elchilar va shunga o’xshashlarga mukofot sifatida sarflangan. Amr, Laysning o’g’li, saroy zodagonlari va qo’shinlari ishlarida juda tirishqoq edi va har uch oyda ularni mukofotlashga qaror qildi. U nihoyatda ehtiyotkor edi va qimmatbaho narsalarni olib qo’yganida, birovning mulkini tortib olgani uchun kechirim so’radi. Aytishlaricha, bir kuni Amr huzuriga Basharning o‘g‘li Muhammad keldi. Mukofotlar xazinasida pul qolmadi, saroy zodagonlariga mukofot berish muddati yaqinlashib qoldi va Amrga pul kerak edi. Amr Basharning o’g’li Muhammadga yuzlanib, uni ta’na qila boshladi va dedi: "Mening o’rnimda nima qilishingni bilasanmi? Sen falon qilarding”, deb har xil 24 gaplarni gapirardi. Muhammad Amrning maqsadini tushundi va dedi: “Olloh amirga yordam bersin! Mening barcha boyligim, xoh u yaxshi otlar, xoh qullar, xoh u soqov mollar bo‘lsin, – mening ellikdan ortiq badra direm bor – bu boylikni vositachisiz mendan olib, meni bu jazo va tahdidlardan xalos qilgin. Amr: «Men bundan aqlli odamni ko'rmaganman», dedi va Muhammadga: «Bor, bu mulkni xazinaga topshir, senga hech qanday taqiq yo'q», dedi. Bashar o‘g‘li Muhammad esa bu mulkni xazinaga topshirdi, o‘zini ko‘p balolardan omonat qildi va do‘stlarining minnatdorchiligini ta’minladi. Yil oxiri kelganda Amr bu odatga amal qildi: ikkita nog‘ora bor edi, biri “muborak”, ikkinchisi esa “muborak” edi. Mukofot kuni kelganini butun qo‘shin bilishi uchun ikkala nog‘orani ham urishni buyurdi. Keyin Ariz o'tirdi Hamdon o‘g‘li Sahl va uning oldiga bir dasta diram to‘kdi, yordamchisi oldiga daftar tutdi. Birinchi ism Laysning o'g'li Amr edi. Lays o‘g‘li Amr oldinga chiqdi, ariz unga qaradi, hamma narsani kiyimini, otini va qurolini tekshirib ko‘rdi, narsalarini yaxshilab ko‘zdan kechirdi, maqtab, ma’qulladi. Keyin u uch yuz direm tortdi, mushukchaga quydi va unga berdi. Amr uni olib, etigining tepasiga qo’ydi va: "Allohga hamdlar bo’lsinki, Alloh taolo meni mo’minlar hukmdoriga itoat qilish bilan ajralib turdi va uni yordam bilan ulug’ladi", dedi va orqaga qaytdi. Keyin u baland joyga ko’tarilib, o’tirdi va arizga qaradi, xuddi shu tarzda butun qo’shinni, har birini yakka tartibda surishtirdi, hamma narsani sinchkovlik bilan ko’zdan kechirdi: ot, egar, chavandozning jabduqlari va jihozlari. piyoda askar va har bir ish haqini odamga mutanosib ravishda berdi. Amr har doim har bir maosh, sarhang va mikhtorda xabarchilarga ega bo'lib, ularning hayot sharoitlaridan xabardor bo’lib turardi. U juda aqlli, mohir, yorug’ aql egasi edi. Uning qudratini yo'qotishining sababi quyidagicha. U yuborganida Rafining boshi Mu’tazidga ikki yuz sakson ikkinchi yili /118-yilda u xalifaga Moverannahr uchun nizom yuborishni so’radi, bu odatga ko’ra, Abdullohning o’g’li Tohir uchun mo’ljallangan edi. So‘ng Mo’tazid Mug‘alafirning o‘g‘li Amr Ja’farga hojib yubordi. Ja’farning hadyalar ro‘yxatini Amr yetkazdi. Lays o‘g‘li Amr o‘sha ro‘yxatni o‘qiganida, barcha sovg‘alar ichida unga eng ko‘p Movaro’nnahr mukofoti yoqdi. Ja’far Muktafi Ali huzurlariga borgach xalifa Mo’tazidning o’g’li, Sulaymon 25 o’g’li Ubaydallohga, va Badr al-Kabiru va oʻtirdi. Va ular Reyda edilar. Ular darrov Moverannahrga maqtov yorlig‘i yozib, Abu Sajning g‘ulomi bo‘lgan Nasr Muxtariy hamrohligida unga jo‘natdilar. Ja’far esa maqtov yorlig’i va bayrog’i bilan Amrning huzuriga bordilar. Sovg’alar orasida yettita libos va bitta kesilgan bizna bor edi. marvaridlar bilan tikilgan va qimmatbaho toshlar bilan qadalgan mato, yahontlar va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan toj, o’n bitta ot, ulardan o’ntasi zarhal egar va ot kiyimli, biri oltin egar, jilovli va yakhontlar va ot liboslari bilan marvaridlar. Egar va egar kishanining hammasi ham marvaridlar bilan bezatilgan, otning toʻrt oyogʻiga oltin taqa kiygan va ko’proq ko’p sandiqlar. Keyin bu sovg’alarning hammasi Ja’far Amrga hadya qilindi va sandiqlar Amrning saroyiga yig’ilib qo’yildi. Ja’far o‘sha choponlarni birin-ketin Amrga kiydi. Birini kiyib, Amr ikki rakat namoz o’qib, shukr qildilar. Keyin Ja’far unga Movarounnahrning nizomini qo’ydi. Amr: «Bu haqda nima qilaman? Axir, bu egalikdan tortib bo’lmaydi. Ahmad o’g’li Ismoilning qo’llari faqat mingta silagan qilich yordamida». “Sen shuni xohlading, – javob qildi Ja’far, – endi o‘zing yaxshi bilasan. Amr maqtov maktubini olib, o‘pib, peshonasiga qo‘yib, oldiga qo‘ydi. Ja’far ketdi. Keyin Lays o‘g‘li Amr ilg‘or polkga Bashar o‘g‘li Muhammad, Sharvin o‘g‘li Ali va Uzun Ahmadni yubordi. Ahmad o‘g‘li Ismoilga. Ahmad o‘g‘li Ismoil Zemmga ketayotganda daryodan o‘tib, ularning oldiga borib, jangga qo‘shildi. Lekin Ahmadning o‘g‘li Ismoil shafqatiga taslim bo‘ldi, Bashar o‘g‘li Muhammad qochib ketdi, qo‘shin uni izlashga ketdi va bu mag‘lubiyatda yetti ming kishi bilan halok bo‘ldi, Ali Sharvinning o'g'li qo'lga olindi. Ikki yuz sakson oltinchi yil shavvol oyining o‘n sakkizinchi kuni dushanba edi. Sharvin oʻgʻli Ali asirga olinganda, Ahmad choʻqqi uni oʻldirmaslikni soʻrab, oʻlimgacha Buxoro zindonida saqlaydi. Ahmad o‘g‘li Ismoil Buxoroga jo‘nadi va Siston qo‘shini mag‘lub bo‘lib, Amrga qaytib, Nishopurga keldi. Uni ko’rgan Amr vahimaga tushdi va juda xafa bo’ldi. Ular: “Ey amir, bundan ham zo’r taom tayyorlandi. biz hozirgacha faqat bitta piyola yedik, shuning uchun siz aytasiz: kim jangchi bo’lsa, qolganini borib ye! Amr oyat. So‘ngra Lays o‘g‘li Amr qo‘shin tuzib, qurol-yarog‘ tarqatib, ko‘plab texnika bilan Nishopurdan Moarounnahrga yo‘l oldi. 26 Balxga yetib kelib, Ahmad o‘g‘li Ismoil bilan uchrashdi. Ular jang qildilar va ko‘p vaqt o‘tmay, Lays o‘g‘li Amr mag‘lub bo‘ldi va Amr qo‘shini qochib ketdi. Lays oʻgʻli Amrning parvozi chogʻida, asirga olinib, Ahmad o‘g‘li Ismoilning huzuriga olib kelindi. Amrning bu mag‘lubiyati 287-yilning rabiul-avval oyining seshanba kuni sodir bo‘ldi. Ismoil uni darrov Samarqandga jo‘natadi. [Bu haqda] xabar Mo''tazidga yetib borgach, u juda xursand bo'lib, Fatoh o'g'li Abdullohni Xurosonga jo'natdi. 288-yilda Samarqanddagi Ismoilaga Xuroson uchun maqtov yorlig‘i, bayroq, toj va ko‘plab liboslar yuboradi. U Ashnasni ham yubordi 288-yilda Samarqandga Ismoilaga bayroq, toj va ko‘p chopon yuboradi. U Ashnasni ham yubordi 288-yilda Samarqandga Ismoilaga bayroq, toj va ko‘p chopon yuboradi. U Ashnasni ham yubordi Toki Ismoil Amrni u bilan birga yuborsin. Amrni Bag‘dodga kuzatib qo‘yib, Mo‘’tazodning huzurida turganlarida, Mo‘tazod: “Allohga hamdlar bo‘lsinki, sizlar yomonlik jazosini oldilar va qalblar amallar bilan tinchlandi.sizniki." Va uni o'limgacha qamoqda saqlashni buyurdi. Amr ikki yuz sakson to‘qqizinchi yili vafot etdi. 27 2.2. Somoniylar Somoniylar xonadoni hokimiyatining boshlanishi Xamitanning o’g’li Saman- Xudat deb atalgan edi. U ruhoniy boʻlib, zardushtiylik diniga eʼtiqod qilgan. Nasabnomasi: Saman-Xudat, Xamitan oʻgʻli, Nush oʻgʻli, Tamgasp oʻgʻli, Shoul oʻgʻli, Bahrom Chubin oʻgʻli, Bahrom oʻgʻli, Kuzek oʻgʻli, Anfian oʻgʻli, Kardor oʻgʻli, Dirkar o’g’li, Jom o’g’li, Chor o’g’li, Bestor o’g’li, Hadad o’g’li, Renjaxon o’g’li, Fir o’g’li, Feraul o’g’li, Som o’g’li, Baxrom o’g’li, Shasp o’g’li, Kuzek o’g’li Jerdod, Sefrasp o’g’li, Kergin o’g’li, Milad o’g’li, Milad o’g’li Meres, Merzvan o’g’li, Mihran o’g’li, Fadan o’g’li, Keshrad o’g’li, Sadsad o’g’li, Beshdod o’g’li, Ixshin o’g’li, Fervin o’g’li, Vemam o’g’li, Arsatin o’g’li, Doser Manuchihr o’g’li, Kuzek o’g’li , Irej o’g’li, Afridun o’g’li, Asqad o’g’li, Xushenga o’g’li, Fervak o’g’li, Menishi o’g’li, er yuzidagi birinchi shoh Gayumars o’g’li. Muhammad al- Amin Bag‘dodda xalifa, Ma’mun Marvda bo‘lgan davrda Xuroson unga berilgan edi. Bu somon-xudot Maʼmun huzuriga kelib, uning qoʻli bilan musulmon boʻldi. Uning Asad ismli o‘g‘li bor edi, Ma’mun Asadni juda yaxshi ko‘rardi. Uning to'rt o’g’li bor edi: Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos. Ma’mun [ham] ularni yaxshi ko’rardi va u zotga yaqin edilar, chunki ular asl zotlardan edilar. Maʼmun Bagʻdodga borib, xalifa boʻlib oʻtirgach, Xurosonni Ibod oʻgʻli Gassonga berib, oʻz qaramogʻiga topshirdi. Ustrushon Asad o‘g‘li Yahyoga, Hirot Asad o‘g‘li Ilyosga. Tohir Xurosonda Hasan o‘rniga kelganida, ularni o‘sha hokimliklarda saqlab qoldi. Barcha o‘g‘illardan Ahmad eng qobiliyatlisi edi. U vafot etgach, ikki o‘g‘il qoldi: Nasr va Ismoil. Tohiriylar davrida ular Samarqand va Buxoroni, Nasr Samarqandni, Ismoil esa Buxoroni egallab turganlar. Tuhmatchilar ularni bir- birlariga qarama-qarshi qo'yib, begonalashtirmaguncha, ular bir-birlari bilan yaxshi edilar. Ular begonalashuvning kuchayib, moddiy shaklga ega bo'lishiga hissa qo'shdilar, shuning uchun ularning ishlari urushga olib keldi. Ular qo‘shinlarga boshchilik qilib, 275-yilda bir-birlari bilan jang qilishdi. Ismoil Nasr ustidan g‘alaba qozondi. Nasrni qo‘lga olib, Ismoilning huzuriga olib kelishdi. Ismoil alayhissalomning nigohi unga tushgach, otdan tushib, yoniga borib, qo‘lini o‘pib, kechirim so‘radi. Chiroyli tarzda, mulozimlari va xizmatkorlari bilan uni 28 Samarqandga qaytarib yubordi. Shunda Ismoil Nasrni butun Movaronaxrga hokim qilib qo‘ydi va ishlar yaxshi bo‘ldi. Lays o‘g‘li Amr Mo’tazid Movarounnahrdan so‘rab roziligini olgach, Ismoilning huzuriga boradi. Ismoil lashkarga boshchilik qilib, Amrning huzurlariga kelib, uning haqini qaytardi va Amrni Bag‘dodga jo‘natdi5. Ismoil somoniy Xuroson hukmdori hokimiyati Ismoilga o‘tib, Mo‘’taziddan nizom va bayroq yetib kelgach, Ahmad o‘g‘li Ismoil Horun o‘g‘li Muhammadni yubordi.shunday qilib, u Gurganj va Tabaristonni egallaydi. Zayd o‘g‘li Muhammadni tutdi, va Ismoilga yubordilar. Ismoil Gurgon va Tabaristonni Horun o‘g‘li Muhammadga berdi. Oradan qisqa vaqt o‘tgach, Horunning o‘g‘li Muhammad isyon ko‘tardi va Ismoil u bilan muomala qilishga qaror qildi va Rayga ko‘chib o‘tdi. Horun o‘g‘li Muhammad ikki o‘g‘li bilan asirga olingan. Bu g‘alaba ikki yuz sakson to‘qqizinchi yili rajab oyining o‘n yettinchi kuni bo‘ldi. Ismoil ortiga qaytib, Nishopurga keldi va Sahl o‘g‘li Ahmadni o‘sh hududda qoldirdi. Bu vaqtda Mo''tazid vafot etdi va Muktafiy xalifa bo'lib o'tirdi. Xuroson Ismoilga, undan keyin o‘g‘li Ahmadga maqtov maktubi yo‘lladi U Xurosonga maqtov yorlig‘i va bayroqni Abdassamad o‘g‘li Muhammad hamrohligida Qazvinning Ray shahriga maqtov yorlig‘i yubordi. Zengan uni Xuroson mulkiga qo’shib qo’ydi. Abdassamadning o‘g‘li Muhammad Nishopurga yetib kelganida, Ismoil uni hurmat qilib, uch yuz ming direm bilan mukofotlab, ko‘plab sovg‘alar bilan qaytarib yubordi. Keyin Ismoil Ray ustidan hukmron hokimiyatni Ishoq o'g'li Abu Solih 6 Mansurga topshirdi. Mansur esa Sahl oʻgʻli Ahmadga sarhanglik lavozimini berib, uni qoʻriqchi boshligʻi etib tayinladi va Mansurning boshi ogʻrimasligi uchun butun qoʻshinni oʻz zimmasiga olishni buyurdi. Ismoil Gurganni oʻgʻli Ahmadga, 5 Nasr b. Solih - boshqa manbalarda: Solih b. Nasr. Solih b. Nasr va uning Ya'qub b. Laysom qarang: Ta'rih-i Siston. 39 bet va boshqalar; Bartold. Safforiylar tarixi haqida. 342 bet va boshqalar. 6 Abu Solih Mansur Ishoq Ismoil ibnning jiyani. Ahmad Ismoilning vorisi Ahmad b. Ismoilo 299/911 yilda Sistonda hokimlikni qabul qildi. (Ta’rih-i Siston. 282, 284 bet va davomi). 29 Tabaristonni Muhammadning oʻgʻli Abu-l-Abbos Abdullohga berdi. va o’g’liga hamma ishda Abdulloh bilan yarashishni va hech narsada unga qarshilik qilmaslikni buyurdi. Keyin Ibn Jaston bilan urushmagani uchun o‘g‘lini Gurgandan chetga qo‘ydi. Ibn Jaston Nuh o’g’lidan mag’lub bo’ldi. Katta Pars o'g'li Ahmadga berdi. Ahmad o‘g‘li Ismoil ikki yuz to‘qson beshinchi yil safar oyining o‘n to‘rtinchi kuni chorshanbaga o‘tar kechasi vafot etdi. Unga "Marhum" faxriy unvoni berildi7. Ismoil vafot etgach, uning o'g'li Ahmad otasining tayinlashi bilan Xuroson taxtining vorisi bo'lib qoldi. Tohir Buxoroga kelgach, Ismoilning o‘g‘li Ahmad uni yaxshi joylashtirdi, yaxshilik qildi, Shuningdek, u Xurosondagi hukmron hokimiyatni Ismoilning o'g'li Ahmad uchun saqlab qoldi. Ahmad Buxorodagi ishni tugatib, Rayga borib, o‘sha mulkni o‘z qo‘liga olib, u yerda ishlarni tartibga solmoqchi bo‘ldi. Aytishlaricha, Ismoilning o‘g‘li Ahmad ov qilishni yaxshi ko‘rardi. Bir kuni u Karorga ov qilish uchun bordi. Buxoro bilan gaplashib, harbiy qarorgohni yoqib yuborishni buyurdi. Yo‘lda Tabariston hukmdori Abu-l-Abbos Suluqdan maktub keldiki, Husayn, Ali o‘g‘li, Amr o‘g‘li, Husayn o‘g‘li, Ali o‘g‘li, Abu Tolib o‘g‘li. , Husayn Utrush deb atalgan barchalaridan Alloh rozi boʻlsin, isyon koʻtardi. Ismoil o‘g‘li Ahmad maktubni o‘qib, sarosimaga tushib, juda g‘amgin bo‘ldi. So‘ng boshini osmonga ko‘tarib: “Ey Rabbim, agar sening hukming va samoviy inoyating shunday bo‘lsaki, bu saltanat meni tark etsa, jonimni ol”, dedi va u yerdan yonib ketgan harbiy qarorgohga keldi. Bu yomon belgi edi. Har kecha Ismoil o‘g‘li Ahmadning eshigi oldida bir sher bor edi, hech kim o‘tishga jur’at etmasdi. O’sha kechada sher keltirilmadi, Ahmadning hamrohlarining odamlari ham eshik yonida uxlamadilar. Uning bir qancha g‘ulomlari kirib, tomog‘ini kesdilar. Bu voqea uch yuz birinchi yil Jumada-l-axira oyining yigirma birinchi kuni payshanba kuni sodir bo’ldi. Uning jasadi u yerdan Buxoroga olib ketilgan va dafn etilgan. Ular odamlarni o’sha arvohlarning orqasidan yuborishdi. Ulardan ba’zilari qo’lga olinib 7 Abu-l-Abbos Ahmad b. Hamaviya - 335/946 yilda vazir Nuh Abu-l-Fazl Muhammad qurboni bo'lgan harbiy partiya rahbari (Bartold. Turkiston. B. 307) 30 o’ldirilgan8. NASR, AHMADNING O’G’LI So‘ngra Ahmad o‘g‘li Nasr muborak uch yuz birinchi yil Jumada Ahira oyining yigirma birinchi kunida Xuroson viloyati ustidan hukmronlik qilib o‘tirdi. U sakkiz yoshda edi. O‘ttiz yilu uch oy Xuroson amiri bo’ldi. Amir Ahmad jonidan mahrum bo‘lgach, shayxlar va qo‘shin Buxoroda to‘planib, uning o‘g‘li Ahmad o‘g‘li Nasrni saylashga bir ovozdan kelishib oldilar. U vafot etgach, uning qoshida ishlarni tuzatuvchi maslahatchi va dabirlardan hech kim qolmadi va qo‘shini parchalanib ketdi NASR O’G’LI MUHAMMAD Ulug‘vor amir uch yuz o‘ttiz birinchi yilning sha’bon oyida Xuroson viloyatiga hokimlik qilib o‘tirdi. U o‘n ikki yilu uch oy podshohlik qildi va uch yuz qirq uchinchi yilning rabiul-axir oyida vafot etdi. U hokimlikka oʻtirgach, boshqaruvchi lavozimini Ahmad al-Hakimning oʻgʻli Abu-l-Fazl Muhammadga topshirdi, u Buyuk Hakim deb atalardi. Saroy a'zolariga (Abu Muhammad Nuh) maoshni qo’lda taqsimladilar. Abu-l-Fazl (Muhammad) yaxshi qoidalar va odatlarni o’rnatgan. Abu-l-Abbos Ahmad Hamaviya o‘g‘li u shonli amirdan qo‘rqardi, chunki baxtiyor amir hayot chog‘ida Nasrning o‘g‘li Ismoilni taxtga vorisi qilib qo‘ydi, Hamaviyya o‘g‘li Ahmad esa uning yonida vaqtinchalik hukmdor edi9. Dushmanlar Nasr o'g'illari Ismoil bilan Nuh o'rtalariga nifoq soldilar. Ismoil Nuh alayhissalomdan oldin vafot etdi va bu g‘azab Ulug‘ zotning qalbida qoldi. Hamoviya o‘g‘li Ahmad qo‘rqib ketdi va Baxtli amir unga: “Agar menga biror narsa bo‘lsa, Nuh sen bilan til topishmaydi”, dedi. Shonli amir hukmronlikka o‘tirgach, Hamaviya o‘g‘li Ahmad Jayhunni kechib, Amuiyga kelib yashirinibdi. Bir yildan so‘ng hisob-kitob qilishdi – Hakim saroy a’yonlariga oltmish toq marta ming ming diram berdi, lekin hech kim qanoat qilmadi va xazinalar bo‘sh bo‘lib chiqdi, 8 Abu-l-Abbos al-Ma'mun - 399/1009 - 407 - 403/1017 yillarda Xorazm hukmdori (Bosvort. Muslim Dynasties. B. 152) 9 Abu Muhammad Nuh b. Nasr - Somoniylar, 331/943 yilda taxtga o'tirgan, 343/954 yilgacha hukmronlik qilgan (Bosvort. Muslim Dynasties, 145-bet 31 arboblar shikoyat qildilar. Hakimning ojizligi, zaif tushunchasi oshkor bo‘ldi. Uch yuz o‘ttiz birinchi yilning Zulhijja oyida Nasa tumanida zilzila bo‘lib, ko‘plab qishloqlar vayron bo‘ldi. Vayronalar ostida besh mingdan ortiq odam halok bo'ldi. Shonli Amirga Tagi al- Madjetning o'g'li Muhammadning taqiqlangan nutqlari haqida gapirib berdi. Amir uni va o‘g‘lini o‘ldirishni buyurdi. Amir Nuh uch yuz o‘ttiz uchinchi yili Marvga kelganida, Hamaviyya o‘g‘li Ahmadga [bu haqda] xabar berilmadi. U bexosdan uydan chiqib ketdi, uni ushlab, Nuhning yuziga olib kelishdi. Nuh uni ko'rib, undan voz kechmadi, faqat yaxshi so'zlarni aytdi, yaxshi umidlar qildi, sog'lig'ini so'radi va unga oylik nafaqa tayinlashni buyurdi, chunki u amaliy odam edi. Keyin marvlik amir Ahmad 333-yilning rajab oyida Nishopurga borib, ellik kun yashadi. U zotning huzuriga bir olomon raiyat kelib, Abu Ali (Ahmad)ning yomonligidan va hokimlarining zulmidan shikoyat qildilar. Shuning uchun ulug‘vor amir uni o‘z lavozimidan ozod qildi. Bir necha yildan so’ng amir kasalikka chalinadi va uch yuz qirq uchinchi yilning rabiul-axir oyida o’sha kasallikdan vafot etdi. Nasr o‘g‘li Nuhning to‘rt o‘g‘li bor edi: Abdulmalik, Ahmad, Nasr va Abdulaziz. Ularga birin-ketin bay’at qilishlarini buyurdi. Eng kattasi Abdulmalik bo‘lib, uch yuz qirq uchinchi yilning rabi’ul-axira oyida hukmronlikka o‘tirdi va Uzayr o‘g‘li Abu Mansur Muhammadni vazir qilib tayinladi. Bu to’rt aka uka sulola boshqaruvidagi so’nggi hukmdorlar hisoblanishadi. G’aznaviylar sulolasi Bu davlatning qamal toshini Alptakin qo’ydi. Sabuqtakin davrida g’aznalilar quyoshi chiqqan bo’lsa, Mahmud G’aznaviy podsholigi yillarida eng porloq va qudratli kunlarni o’z boshidan kechidi. X asrga kelib G’azna shaxrining mavqеi har tomonlama ortdi va turkiy sarkardalarning diqqatini o`ziga torta boshladi. G’azna mamuriy-siyosiy jihatdan somoniylarga qaram edi. Biroq G’azna hukmdorlari aloxida mustaqil davlat bo`lib ajralib chiqish ishtiyoqi bilan yashaganlar.Bu ishga birinchi marta astoydil kirishgan shaxs somoniylar lashkarboshisi turk g’ulomlaridan bo`lgan Alptakindir. U 962 yilda mahalliy hokimni ag’darib tashlab G’az-nada o`z hukmronligini o’rnatdi. G’aznada, hokimiyatni qo’lga olib mustaqil 32 davlat barpo etishga ikkinchi marta urinish 977 yilda g`oyatda qobiliyatli va idrokli xukmdor Sabuqtakin tomonidan amalga oshirildi. Sabuqtakin Alptakinning g’ulomi bo’lib, uni Alptakin Nishopur shaxrida qul bozoridan sotib olganligi ta'kidlanadi. Mahmud G’aznaviy va uning o’g’li Masud dеvonxonasida xizmat qilgan tarixchi olim Abul Fazl Bayhaqiy «Masud tarixi» kitobida qiziq bir voqеani kеltiradi. Uning yozishicha, bu xikoyani hijriy 450 (milodiy 1057) yilning yoz faslida unga alloma Abul Muzaffar Alani aytib bergan. Bu hikoyatga ko`ra,” amir Voziy uning bobosiga xiroj solig’ini kamaytirib, imtiyoz bergan ekan. Bobosi amir Sabuqtakin boshchiligidagi ko’shinda xizmat qilar ekan. Bobosi amir Sabuqtakinni istе'dodli sarkarda, somoniylarga Hindistonni zabt etib bergan fotih, oqko’ngil va odil inson”10 dеb ta'riflaydi. Abul Muzaffar bobosinyng bunday hikoyasini kеltiradi: «Hirotda janglarni tugallab, Nishopurga yo`l olganimizda oda'tga ko`ra har kuni somoniylarning va xurosonliklarning amirlari namozdan so`ng adolatli (amirsipohsolor) Sabuqtakin saropardasi (chodiri) yaqiniga kеlib, uning tashqariga chiqishini otda utirgancha kutib turishardi. Amir Sabuqtakin chodiridan chiqishi bilan (uning hurmatiga) barchamiz otdan tushardik va u o`z otiga minganidan so`nggina biz ham yana otlanar edik. So`ng yana yo`limizda davom etar edik Xokistar dеgan joyga еtganimizda amir Sabuqtakin to’xtam qilib, arzgo’ylarni qabul qildi va kambagallarga sovg’alar ulashdi. Shom nomozidan so`ng amir va hamroxlari yana yo`lga otlandik. Qirli, adirli bir joyga еtganimizda amir Sabuqtakip ot choptirib, aylanib, nimanidir qidira boshladi, bir payt «Topdim!» dеb hayqirdi. So`ng yomnidagi besh-olti nafar g’ulomga «Mana shu yerni kavlanglar, dеb amr qildi. G’ulomlar birmuncha kovlashgach, zang bosib kеtgan bir tеmir qoziqni topishdi. A'yonlari amr Sabuqtakindan: «Bu nimaq Nе bo`lyapti o`ziq» dеb so’radilar. Amir ularga qullik chog’larida boshidan o’tgan qizik bir voqeani gapirib berdi. Aytishicha, ularning turkistonlik xo’jayini Sabuqtakinni va yana u uchta qulni sotish uchun Jayxundan o’tib, Shopurgon va G’uzg’onon tarafga xaydab boribdi. 10 (Abu-l-Fazl Bayhakiy. Tarixi Mas'ud. S. 851, eslatma 125). 33 G’uzgonon amiri quvvat qullardan еttitasini sotib olibdi. Sabuqtakin va yana olti qulga haridor chiqmaydi. Xoja qullarni boshqa shaharga xaydab boribdi. Xo’jayin Marvarrud va Saraxs bozorlarida yana to’rtta qulini sotibdi. Sabuqtakin bilan ikkita qulga bu bozorda ham haridor chiqmaydi. Xoistaraga еtgunlaricha Sabuqtakin mingan otlardan uchtasi mayib bo’libdi. Xo’jayin achchiqlanib, otlarning egarlarini Sabuqtakinning еlkasiga ortibdi. Nishopurgacha yayov yurgizaman, dеb do’q uribdi. Sabuqtakin o`zini hech kim sotib olmagani uchun qayg’urib, tolеi pastligidan o’kinibdi. Shu kuni kеchasi Sabuqtakin tushida Hizr alayxissalomni ko’ribdi. Hazrati Hizr undan hol-axvol so’rab: «Qayg’urma, yadin orada qullikdan qutulasan, ulug` va mashxur odam bo’lib kеtasan, vaqti kеlib, yana shu yerlardan o`tayotganingda katta man-sabdorlar ham sеnga xizmatda bo`lishadi, ammo yuksak martabalarga erishganingda odamlarga faqat yaxshilik qilgin, ana shunda umring uzoq va kuch-qudrating ziyoda bo`ladi» dеb, duo qilibdi. Sabuqtakin yarim kеchasi uyg’onib kеtib, ko`rgan tushidan ta'sirlanib, taxorat oladi va xudoga shukronalar aytib tonggacha ellik rakaat nomoz o’qib, yiglaydi. Shunda vujudi kuch-quvvatga to’ladi. So`ng karomat mo'jiza yuz bergan joyni eslab qolish uchun otning qozig’ini adirlar orasiga qoqib kеladi. Ertalab, hamma uyg’onganida, otning qozig’ini yuqotgani uchun xo’jayini Sabuqtakinni kaltaklaydi va bu noshud qulni endi duch kеlgan odamga so’ragan baxosiga bervoraman, dеb tantanavor qasam ichadi. Xo’jayin Nishopurgacha ikki qulini otliq Sabuqtakinni piyoda xaydaydi. Nishopurda bu uchchala qulni somoniylar xukmdori Nuxning sipoxsolori amir Alptakin sotib oladi. Shundan so’ng Sabuqtakin jangu jadallarda va tinch paytlarda shijoati, xalolligi, adolatli ish tutishi tufayli navkarlikdan bosh qo’mondonlik — sipohsolorlik darajasigacha yetadi. Butun Turkiston va uning buyuk xoni bo‘lgan Qodirxon Qudrat qo‘lining Jayhun orqali o‘tganligi haqidagi xabarni eshitgach, amir Mahmud bilan uchrashish, uni ko‘rish va yangilash niyatida Qashqardan yo‘lga chiqdi. U Qoshg‘ardan chiqib, Samarqandga yetib keldi va u yerdan amir Mahmud qo‘shinidan bir farsang nariga yetguncha tinchlik va do‘stlik yo‘lidan yurdi. O‘sha yerda to‘xtab, sarapardani sindirishni buyurdi va amir Mahmud rahimahullohning kelishi va uni ko‘rishga bo‘lgan ishtiyoqi haqida xabar 34 berish uchun elchilar yubordi. Amir Mahmud ham mehr bilan javob berib, uchrashadigan joyni nomladi. Shunda amir Mahmud rahimahulloh bir qancha otliqlari bilan Qodirxon bir necha otliqlari bilan yetib kelishdi o‘sha joyga. Bir-birini ko‘rib, ikkalasi ham otdan tushdilar. Amir Mahmud, Ollohning rahmati bo‘lsin, xazinachiga oldindan bitta qimmatbaho tosh va bir salla berib, ularni Qodirxonga topshirishni buyurdi. Qodirxon qimmatbaho toshni xuddi shunday olib keldi. Ertasi kuni amir Mahmud rahimahulloh tilla to‘qilgan shoyidan katta chodir tikib, noz- ne’mat tayyorlashni buyurdi. U elchi jo‘natib, Qodirxonni ziyoratga taklif qildi. Qodirxon yetib kelgach, amir Mahmud dasturxonni iloji boricha chiroyli qilib qo‘yishni buyuradi va amir Mahmud rahimahulloh u bilan bir dasturxonda ovqatlanadilar. Ichimlikni tugatib, ko'ngilochar uchrashuvga o'tishdi. Uchrashuv juda ajoyib bo'ldi. Ular xushbo'y o'tlar, g'ayrioddiy va mazali mevalar, qimmatbaho toshlar, oltin va billur kosalar, chiroyli oynalar va nodir narsalarni qo'ydilar, Qodirxon bundan hayratda qoldi. Biz bir oz o'tirdik. Qodirxon sharob ichmagan, chunki Moveronnahr hukmdorlari, ayniqsa, turkiy hukmdorlar orasida sharob ichish odat emas. Biz musiqa tingladik va o'rnimizdan turdik. Shunda amir Mahmud rahimahulloh sovg‘a-salomlarni yetkazishni buyurgan bo'lishi kerak: oltin va kumush idishlar, qimmatbaho yarim qimmatbaho toshlar, Bag'dodning qiziqishlari, yaxshi matolar, qimmatbaho qurollar, zarhal egarli qimmatbaho otlar va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan tayoq, zarhal liboslarda o'nta fil, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan tayoq. , egar tuyalar jabduqli, oltin sharlar bilan bezatilgan va kamarli tuya palanquins va oltin va kumush oylar va qo'ng'iroqlar, oltin bilan to'qilgan ipakdan qilingan o'rindiqlar; matolar, qimmatbaho arman maxfuri gilamlari, bo‘ri terilari, choyshablar, bukalmuun, kashta ro‘mol va pushti bo‘yoqqa bo‘yalgan markali tabariston matolari, hind pichoqlari, kamar aloe, sariq sandal daraxti, kulrang anbergris, yovvoyi eshaklar, Bsrber leopardlarining terilari, ovchi itlar, kalxatlar va burgutlar turnalar, bug'ular va yovvoyi hayvonlarda o'rgatilgan juda ko'p yoqimli narsalar olib keldi va kechirim so'radi. Qodirxon oʻz harbiy qarorgohiga kelib, oʻsha nodir buyumlar, qurol-yarogʻ va qimmatbaho buyumlarni koʻzdan kechirar ekan, hayratda qoldi va bularning haqini qanday 35 qaytarishni bilmay qoldi. U xazinachiga xazina eshigini ochishni buyurib, ko‘plab qimmatbaho narsalarni olib chiqib, amir Mahmudga Turkiston mashhur bo‘lgan buyumlarni, masalan: tilla jabduqli yaxshi otlar, tilla kamar va qaltirashli turkiy gulamlar, lochin va g‘irtloqlar bilan jo‘natadi. , sansar terilari, sincap terilari, ermin va kumush tulkilar, hutu shoxli ikki qo'chqorning junidan tayyorlangan vino terilari, qiziquvchanliklar, xitoy ipaklari, Xitoy sovg'asi jashak va boshqalar. Ikkala podshoh ham tinch, yaxshi va mamnun holda bir-biridan ajralishdi. Ali-tegin bundan xabar topgach, qochib, sahroga ketdi. Amir Mahmud Ali-tegin haqida xabarchilar tayinladi. Isroilga xabar yetkazdi, bir joyga yashirindi. Davlatning o'ng qo'li uni u erdan olib tashlash uchun odamlarni yubordi. Uni G‘aznaga olib ketdi va u yerdan Hindistonga surgun qildi. U yerda u asrning oxirigacha qoldi. Shunda Ali-teginning oilasi uning ortidan sahroga ketmoqchi ekani xabar qilindi. Amir Mahmud, Alloh rahimahulloh, uning orqasidan Hojib Bilga-teginni yubordi. U borib, Ali-teginning xotini, qizlari va yuklarini tortib olish uchun hiyla ishlatib, [ularni] amir Mahmud huzuriga olib keladi. Bu to'rt yuz o'n oltinchi yilda sodir bo'ldi. Gʻaznaviylar hukmdorlari quyidagilardan iborat boʻlgan: Alptegin (962-963) Ishoq (963-966) Bilgategin (966—972) Piritegin (972- 977)Sabuktegin (977—997Ismoil(997-998), Mahmud Gʻaznaviy (998-1030), Muhammad (1030), Masʼud Gʻaznaviy (1030-41), Mavdud (1041-48), Masʼud II (1048), Ali Abul Hasan (1048-49), Abdur Rashid (104953). Toʻgʻrul (1053), Farruxzod (1053-59), Ibrohim (1059-99), Masʼud III (10991114), Sherzod (1114-15), Arslon (111518), Bahromshoh(1118-52), Xusravshoh(1152—60), Xusrav Malik (1160—86). 36 Xulosa. Kitob haqida umumiy xulosa beradigan bo’lsam ushbu asar o’rta asrlar xususan XI asrga tegishli o’rta osiyodagi davlatlar haqida qimmatli ma’lumotlarni beruvchi manbalardan biri hisoblanadi. Ammo fors tilida yaratilganligi sababidan bizga faqatgina rus tilidagi tarjimalari yetib kelgan va shu davrga yetib kelgunga qadar ushbu asarni tarjima qilish uchun turli davlat olimlari ter to’kkanlar .Ushbu kurs ishi esa tarixchi eronshunos olim K.Andersning 1965-yilda nashr qilingan tarjimasi asosida yozildi.Ushbu asar tarjimasining bizgacha yetib kelishida olimning shogirdi,institut katta ilmiy xodimi,filolog L.M.Epifanovaning ham xizmati katta. Barcha qo’shimcha ishlar u tomonidan amalga oshirilgan. A.K.Andersning tarjimaga so’zlagan so’zboshisi to’liq emasligini hisobga olib L Epifanova unga o’zining muqaddimasini qo’shib unda muallif va uning ijodi haqidagi ma’lumotlarni tizimlashtirgan.Ammo bu tarjima to’liq bo’lmay asarning faqatgina beshinchi qismi haqida ma’lumotlar keltirilgan.Aslida zayn al axbor ya’ni xabarlar ziynati asarining to’liq variant besh qismdan iborat bo’lib uning 1-qismi Eronning afsonaviy pishdat va kayoniylar sulolasi tarixi haqida,2-qismi sosoniylar sulolasi tarixi haqida 3-qismi Muhammad payg’ambar tarisi haqida 4-qism Xalifalar tarixi va so’nggi kurs ishida yoritib o’tilgan 5-qism Xuroson arab hokimlari Tohiriylar Safforiylar Somoniylar va G’aznaviylar tarixiga bag’ishlangan.Bu ma’lumotlarni o’rganish har bir o’zbek insonning burchi deb bilaman axir o’zi yashab turgan makonda qanday insonlar istiqomat qilib kelganini,biz uchun nimalar qoldirganiyu bizgacha yetib kelolmagan narsalarning sababinin bilish,hozirgi sharoitga yetib kelgunga qadar o’lkada nimalar sodir bo’lganiyu qay tarzda boshqarilganini bilish bizda o’zligimizni angash uchun yordam bo’ladi degan umiddaman. 37 Foydalanilgan manba va adabiyotlar: 1. Abu Abdulloh Muhammad b. Ahmad Jayhoniy — Somoniylar vaziri, Nasr ibnning goʻdaklik davrida davlatni boshqargan. Ahmad va muallif, xususan, “Kitob al-masalik va-l-mamalik” an’anaviy sarlavhali mashhur geografik asar (Bartold. Turkiston. 57-bet va davomi). 2. Piruz (Firuz), al-Husayn ibnning mijozi. Abdulloh al-Anbariy asli zodagon forslardan. U Hajjoj bilan jang qildi, favqulodda jasorat ko‘rsatdi, bu kurash epizodlari “Ta’rih-i Siston”da (61-bet; 393, 58-band) berilgan 3. Nasr b. Solih - boshqa manbalarda: Solih b. Nasr. Solih b. Nasr va uning Ya'qub b. Laysom qarang: Ta'rih-i Siston. B. 39 va boshqalar; Bartold. Safforiylar tarixi haqida. B. 342 va boshqalar 4. Abu-l-Abbos Ahmad b. Hamaviya - 335/946 yilda vazir Nuh Abu-l- Fazl Muhammad qurboni bo'lgan harbiy partiya rahbari (Bartold. Turkiston. B. 307) 5. Abu-l-Abbos al-Ma'mun - 399/1009 - 407 - 403/1017 yillarda Xorazm hukmdori (Bosvort. Muslim Dynasties. B. 152) 6. Abu Muhammad Nuh b. Nasr - Somoniylar, 331/943 yilda taxtga o'tirgan, 343/954 yilgacha hukmronlik qilgan (Bosvort. Muslim Dynasties, 145-bet 7. (Abu-l-Fazl Bayhakiy. Tarixi Mas'ud. B. 851, eslatma 125). 8. Abu Solih Mansur Ishoq Ismoil ibnning jiyani. Ahmad Ismoilning vorisi Ahmad b. Ismoilo 299/911 yilda Sistonda hokimlikni qabul qildi. (Ta’rih-i Siston. B. 282, 284 va davomi). 9. Moʻtasim — 218/833 yildan 227/842 yilgacha Abbosiy xalifasi, (Bosvort. Muslim sulolalari, 32-bet). 10. Talha. Tohirning Xurosondagi vorisi Tohir 213/828 yilda vafot etdi (Ta'rih-i Siston, 186-bet va keyingi; Bartold, Tohiridlar, 508-bet).