GEOEKOLOGIK MONITORING TURLARI 1. Monitoring to‘g‘risida umumiy tushuncha 2. Monitoringning tadqiqot usullari va turlari 3. O‘zbekistonda ekologik monitoringni amalga oshirish Tayanch iboralar: Monitoring, geoekologik monitoring, integral monitoring, indikatorli tabiiy hodisalar, testli maydon, geofizik, geokimyoviy va biokimyoviy, biologik usullar, hududiy geoekologik poligon, ingredient, manbalarning yagona monitoring tizimi, Landshaft monitoringi, ruxsat etilgan yuklama (REYU) “yuqori toifali” geotizim. 1. Monitoring to‘g‘risida umumiy tushuncha Atrof-muhit monitoringi g‘oyasi va “monitoring” atamasi 1971 yilda BMTning atrof muhit bo‘yicha Stokgolm anjumanining 1972 yil 5-16 iyunda o‘tkazishga tayyorgarlik bilan bog‘liq tarzda vujudga kelgan. Bunday tizimni yaratish to‘g‘risida birlamchi takliflar SKOPE – Atrof muhit muammolari bo‘yicha ilmiy qo‘mitaning maxsus komissiyasi tomonidan ilgari surilgan. Monitoring (lotincha “monitor” – “ogohlantirmoq”) kuzatish, nazorat qilish ma’nosini bildiradi. 1973 yili kanadalik professor R.Menn birinchi bo‘lib monitoring konsepsiyasini bayon qiladi va u 1974 yilning fevralida Nayrobida (Keniya) bo‘lib o‘tgan monitoring bo‘yicha birinchi Hukumatlararo anjumanda muhokama qilindi. R.Menn avvaldan tayyorlangan dastur bo‘yicha ma’lum maqsadda vaqt va makonda atrof muhit elementlarinig bir va bir qanchasi ustidan uzluksiz kuzatishlar tizimini “monitoring” deb atashni taklif etadi. R.Menn inson tabiiy muhitdagi ifloslanishlarni kuzatish - monitoring konsepsiyasini amalda aniq ifoda etgan bo‘lsada, ayrim anjuman qatnashchilari “monitoring” atamasini juda keng talqin qilib yubordilar. “Monitoring” tushunchasini aniqlash, uning nazariy asoslarini yaratish Sobiq Ittifoqda va dunyo bo‘yicha YU.Izrael nomi bilan bog‘liq. Uning ta’rificha: “monitoring atrof muhit holatidagi antropogen o‘zgarishlarni kuzatish, baholash va bashoratlashtirishning global tizimidir”. Bu ta’rifni I.P.Gerasimov ham qo‘llaydi. Monitoring g‘oyasi YUNEP, VMO (Vsemirnaya meteoroligicheskaya organizatsiya) va YUNESKO yo‘nalishi bo‘yicha Riga (1981), Tbilisi (1981) va Toshkentda (1985) o‘tkazilgan Xalqaro anjumanlarda har tomonlama muhokoma qilindi va boitildi. Hozir “monitoring” deyilganda atrof muhit holatini kuzatish, nazorat qilish, baholash, boshqarish va bashoratlash tushuniladi. “Geoekologik monitoring” deyilganda esa, biosfera holati va uning turli bosqichlaridagi (mahalliy, mintaqaviy, global) ekotizimlar, ekologik mintaqalar, butun materik, umuman, biosferaning antropogen ta’sirga bo‘lgan reaksiyasini muntazam kuzatish qabul qilingan. R.Menn, YU.Izrael, I.P.Gerasimovlar monitoringning ilmiy asoschilari bo‘lsada, uning rivojlanishiga M.Budiko va K.YAkovlevlar ham munosib hissa qo‘shganlar. “Geoekologik monitoring”ning tadqiqot ob’ekti tirik organizmlar: o‘simlik, hayvonot olami, inson va uning hayoti kechadigan muhit, suv, atmosfera havosi, tuproq, keng ma’noda esa hudud (ekotizim)lar va butun hayot qobig‘i biosferadagi ekologik jarayonlardir. Geoekologik monitoring bu borada asosiy e’tiborini inson salomatligi va hayotini asrashga, so‘ng chorva hayvonlari va umuaman, tirik organizmlar hamda atrof muhit (ekotizim, Landshaft, biogeotsenoz)ni asrashga qaratadi. Xullas, ular geoekologik monitoringda bir butun, yaxlit hosila, yagona tizim sifatida qaraladi. Monitoring tizimi, bir qancha guruhdagi kuzatishlarni o‘z tarkibiga kiritadi. Birinchi guruhdagi kuzatishlar atrof muhitga ta’sir etuvchi manbalar va omillarni aniqlaydi. Kuzatishlar tabiiy va antropogen faoliyatlar ustida olib boriladi. Ikkinchi guruhdagi kuzatishlar atrof muhitdagi ob’ektlar, resurslar, Landshaftlar, moddalarning aylanma harakati, muhitning fizik va kimyoviy holati, biosferaning ifloslanish manbalari va yo‘llari bo‘yicha amalga oshiriladi. Uchinchi guruhdagi kuzatishlar yirik tizimlarning aks ta’siri bilan bog‘liq, masalan, ob-havo, iqlim, biosfera. I.P.Gerasimov(1985) monitoringni uchta bosqichga ajratgan (15-jadval). Biologik monitoring. Uning vazifasi atrof muhitning o‘zgarishi bilan inson sog‘lig‘ining buzilishi o‘rtasidagi aloqani asoslaydi, atrof muhitga ta’sir etuvchi kanserogen va mutagen omillarni hisobga oladi. Bunda genetik monitoring tirik organizmlarda genetik o‘zgarishlarni muntazam kuzatib boradi. Mahalliy va global miqyosda integral monitoring mavjud bo‘lib, u inson populatsiyasida kamchilik (defekt) bilan tug‘ilganlarning o‘sishini o‘rganadi. Hozirgi odamning genetik o‘zgarishini ma’lum vaqtdagi dinamikasini global miqyosda kuzatish xizmatini tashkil qilish zarurligi sezilmoqda. U hayvonlar genofondining monitoringi bilan to‘ldirilishi zarur. Genetik monitoring xizmati mutatsiya (o‘zgarish) miqdori, ularning o‘sish sur’ati va boshqalar bo‘yicha ham tadqiqot olib borishi zarur. (15-jadval) Atrof muhit monitoringi tizimi (I.Gerasimov,1985) Monitoring bosqichlari Monitoring ob’ektlari Xarakterli ko‘rsatgichlar Bioekologik (sanitar) Havoning er yuzasiga yaqin qatlami Zararli moddalar miqdori Er usti va er osti suvlari Fizik va biologik qo‘zg‘atuvchilar (shovqin, allergen va boshqalar) Sanoat va maishiy oqava suvlar va chiqindilar Radiaktiv nurlanish Radionurlanish darajasi Geoekologik, geotizimli (xo‘jalik) Yo‘qolib borilayotgan hayvon va o‘simliklar turlari Tabiiy ekotizimlarning funksional tuzilmasi va uning buzilishi Tabiiy ekotizimlar O‘simlik va hayvonlarning populatsiya holati Agroekotizimlar Qishloq xo‘jalik ekinlarning hosildorligi O‘rmon ekotizimlari Ekilgan daraxtlar mahsuldorligi Biosferali (global) Atmosfera (troposfera) va ozon ekrani Radiatsiya balansi, ortiqcha qizdirish, gaz tarkibi va changga to‘yinish Gidrosfera Yirik daryo va suv havzalarning ifloslanishi, suv havzalari va materiklarda suvning global tavsifi O‘simlik va tuproq qoplami, hayvonot dunyosi CO2 va O2ning global balansi. Moddalarning yirik masshtabdagi aylanma harakati Geoekologik (tabiiy-xo‘jalik) monitoring. Tabiiy ekotizimlar, agrobiota, sanoat ekotizimlar hamda geotizimlarni kuzatishni ta’minlaydi. Bu holda geofizik, geo–biokimyoviy, biologik usullar qo‘llaniladi. Muhitning o‘z-o‘zini tozalash sifatiy qobiliyatini, energetik modda balansi, ekotizimlarning biomahsuldorligini aniqlaydi va boshqalar. Bu nazorat turi nazorat maskanlari va poligonlarning tarmoqlari funksiyasini ta’minlaydi. Birinchi guruhdagi poligonlar trofik zanjirlarning va ularni buzilishini ob’ekt sifatida kuzatadi, REMlarning va biologik mahsuldorlikni kuzatadi. Ikkinchi guruhdagi poligonlar ekotizimlar resurslarini kuzatadi. Uchinchi guruhdagi poligonlar tabiiy sharoit va resurslarni boshqarishning tizimlari va usullarining ta’sirchanligini o‘rganadi. Biosferali monitoring. Uning vazifasi atrof muhit (tabiiy ekotizimlar)ning o‘zgarishi bo‘yicha, shuningdek tabiiy-texnik tizimlar (agrogeotizim, shaxar muhiti, sanoat rayonlari va boshqalar)ni dinamik o‘zgarishi bo‘yicha kuzatadi. Geotizimli monitoring bioekologik monitoring uchun zarur, uni negizi sifatida xizmat qiladi: 1) bioekologik monitoring indikatori bo‘lib xizmat qiluvchi hodisalarni atrof muhitdagi genezisi va o‘zaro aloqasini ajratib olishga imkon beradi. Bunda REM dan ortiq ifloslantiruvchilarni aniqlaydi; 2) bioekologik monitoring mazmunini chuqurlashtiradi, chunki atrof muhitning stixiyali o‘zgarishi va inson yashash sharoitning yomonlashuvi (shu bilan birga umuman biotani hammasi)ga sababchi bo‘lgan hodisalarni oldindan ko‘ra olishga imkon beradi; 3) bioekologik monitoring chegaralarini kengaytiradi, insonning xo‘jalik faoliyatida foydalanadigan tabiiy resurslarni o‘z predmetiga qo‘shadi. Tabiiy muhitning o‘z-o‘zini tozalashning tabiiy holatini aniqlashda REMni ko‘rsatgichlari va me’yoriy-miqdoriy ko‘rsatgichlarini ekologik baholash muhim ahamiyatga ega. Bu qobiliyat tabiiy ekotizimlarda ma’lum trofik va boshqa aloqalarni shuningdek (komponentlar oralig‘ida konsumentlar, produtsentlar, redutsentlarni o‘zaro bog‘liqligi), tabiiy biologik modda almashuvining hajmi va jadalligini aniqlaydi. SHuning uchun ham geoekologik, geotizimli monitoring kuzatishlaridagi indikatorlar tarkibiga o‘z-o‘zini tozalash ko‘rsatgichlarini kiritish, tabiiy ekotizimlarni ifloslantiruvchi mahsulotlari bilan to‘lib bo‘lganligini qayd qilish natijasida geotizimlarning turli maishiy va sanoat chiqindilari bilan ruxsat etilgan yuklama (REYU)ni prognozlashtirish imkoni vujudga keladi, o‘z-o‘zini tozalash qobiliyati va REYU tabiiy ekotizimlarni bosh tiplaridagi trofik aloqalar va biologik modda almashuvi jadalligini o‘rganish bilan aniqlanadi (I.Gerasimov, 1985). Ma’lumki, tabiatda tabiiy, dinamik, ekologik muvozanat mavjud bo‘lib, agarda bu muvozanat buzilsa, tabiiy muhit ham degratsiyaga uchraydi. Aslida bu bilan tabiiy ekotizimlarning tubdan buzilishi ro‘y berib, modda va energiyaning tabiiy oqimlari vujudga keladi va butun geotizimni ishdan chiqishi kuzatiladi. Ekotizimlarning eng muhim xususiyatlaridan biri ularning mahsuldorligidir. SHuning uchun ham geoekologik monitoringga biomahsuldorlikni aniqlovchi indikatorlarni kiritish, bunda tabiiy va inson tomonidan o‘zgartirilgan (agrotizim, o‘rmonli joylar va boshqalar) geotizimlarga ham tatbiq qilinishi lozim. SHu ko‘rsatgichlarni taqqoslash bilan tabiiy resurslardan qanchalik samarali foydalanilayotganini aniqlash imkoniyati vujudga keladi. Bu hol odatdagi empirik texnik tadbirlar va statistik me’yoriy ko‘rsatgichlardan ilmiy jihatdan asoslangan va foydalanishni foydali prognozli koeffitsentiga o‘tishga imkon tug‘iladi. YUqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, bioekologik va geoekologik monitoringni o‘tkazish usullari bir-biridan farq qiladi. Bioekologik monitoring atrof muhitni bir necha parametrlari (indikatorlari) bo‘yicha geofizik, biokimyoviy va biologik sohalarda muntazam nazorat hamda kuzatishga asoslanadi. Bunda mahalliy xarakterdagi nazorat maskanlarida bioekologik ahamiyatga ega bo‘lgan (REM bo‘yicha) kuzatishlarni amalga oshiradi. Geotizimli monitoring geofizik, geokimyoviy va bikimyoviy hamda biologik usullarda nafaqat nazorat maskanidagina ish olib bormasdan, shuningdek, alohida maxsus (testli) maydonlarda ham nazorat ham kuzatish ishlarini o‘tkazadi va bu hol hududiy xarakterga ega. Test maydonlarini tabiiy test poligonlar deb atash mumkin. Ayni shu poligonlarda geotizimli testlar (indikatorlar) REM, biologik mahsuldorlik, o‘z- o‘zini tozalash, prognozli foydalanish koeffitsentining atrof muhit bo‘yicha barcha monitoring uchun ishlab chiqilishi lozim. Bunday poligonlar unchalik katta bo‘lishi shart emas, lekin tabiat etarli darajada atrof muhit uchun xos (reprezentativ) yoki barcha xususiyatlarini qamrab olgan bo‘lishi lozim. Bir tabiat mintaqasiga yoki yirikroq tabiat – xo‘jalik hududiga bitta poligon etarli. Bundan zonal yoki regional geoekologik poligonlar nomi bilan kelib chiqadi. Bunday poligonlarda shu mintaqalarga xos bo‘lgan kuzatishlar va nazorat olib boriladi. Bunda eng muhim geotizimlar guruhlari mavjud bo‘lishi lozim: 1) tabiiy (qo‘riqxona) holda; 2) bosh tabiiy–texnik (qishloq xo‘jalik ekotizimi); 3) antropogen “yuqori toifali” geotizim (shaxar hududi) (I. Gerasimov, 1985). 8.2. Monitoringning tadqiqot usullari va turlari Monitoring o‘z tadqiqotlarida fizik, kimyoviy, biologik, dala ekspeditsiya, laboratoriya, aerokosmik va boshqa ko‘plab usullardan foydalanadi. Dala sharoitida Landshaftlar ifloslanishini o‘rganish va manbalarini aniqlash maqsadida tadqiqot o‘tkazayotgan ekspeditsiya ma’lum dastur asosida havo, suv, tuproq, o‘simlikning ifloslanishi bo‘yicha monitoring ishlarini o‘tkazishi maqsadga muvofiq. Buning uchun havoning ifloslanishini o‘rganish maqsadida serqatnov avtomobil yo‘li chekkasida o‘sib turgan daraxt barglaridan ma’lum masofada yig‘ish, bunda daraxt turini yozib olish lozim, so‘ngra markaziy shaxarda mavjud bo‘lgan laboratoriyada barglarning iflosligini aniqlash (bu og‘ir metallar uchun), tuproq tarkibidagi og‘ir metallar, pestitsitlar ulardan namuna olish bilan laboratoriyaga elitish kerak, suv iflosligi ham namuna olish yo‘li bilan laboratoriyada aniqlanadi. Bunda 3 shisha idishda (0,5 l dan) suv olinsa, sho‘rligi, sifati va boshqa moddalarni aniqlashga imkon beradi. Bunda barcha olingan har bir namunalarning aniq manzili, sanasi, olingan chuqurlik, havo holati va boshqa zaruriy ma’lumotlar yozib olinishi kerak. Dala sharoitida monitoring muntazam bo‘lmasa ham bir martalik ma’lumotga ega bo‘lishga imkon beradi, keyinchalik huddi shu hududda yana qaytadan dala ishlari amalga oshirilsa, oldingi ma’lumotlar bilan solishtirish uchun asos bo‘ladi, shuningdek, xaritalar ishlashda zarur bo‘ladi. Eng muhimi ekologik monitoringni tartibli, belgilangan qoidalar bilan amalga oshirish ko‘zlangan maqsadga erishishga imkon beradi. Ekspeditsiya ishlab turgan hududda monitoring kuzatishlarini iloji boricha majmuali olib borish yaxshi samara beradi, chunki faqat shu sharoitdagina majmuali monitoringli kuzatishni amalga oshirish mumkin, yakka tadqiqotchilar bunday murakkab ishlarni tartibli bajara olmaydlar yoki jismonan uddasidan chiqa olmaydilar. Aerokosmik monitoring usuli. Bunda erdagi kuzatuv xizmatining ko‘rsatmasiga binoan aerokosmik jihozlar yordamida aniq masshtabli sur’atga tushirilgan aerokosmofotosur’atlarni tahlil (deshifrovka) qilish bilan kerakli ma’lumotlar olinadi. Aerokosmik monitoring usuli esa oddiy bo‘lib, bunda kam sonli mutaxassislar jalb etiladi. Olingan ma’lumotlar asosida monitoring natijasi, qisqa vaqt ichida (odatda 3-4 kunda) tayyor qilinadi. Bu monitoring usulini yana bir afzalligi shundaki, o‘rganilayotgan joyning ekologik holatini, o‘zgarish dinamikasini yil davomida istalgan vaqtda kuzatish va nazorat qilish mumkin bo‘ladi. Aniq masshtabli aerokosmik sur’atlar yordamida esa joyda kechayotgan ekologik salbiy holatlarning o‘sish jarayoni haqida aniq ma’lumotlar olish mumkin. Monitoring maqsadi jihatidan resurslardan oqilona foydalanish va atrof tabiiy muhit muhofazasi turlariga ajratiladi (1-chizma).