GEOEKOLOGIYA VA ATROF-MUHIT MONITORINGI FANINING
PREDMETI VA METODI
1. «Geoekologiya asoslari» fanining mazmuni va vujudga kelish tarixi
2. O‘zbekistonda geoekologik g‘oya va tadqiqotlarning rivojlanishi
3. Geoekologiya – geografik ekologiya to‘g‘risidagi fan ekanligi
Tayanch iboralar:
Geoekologiya, bioekologiya, ekologik tizim, hududiy tizim, integral geotizim,
biotsenoz, antropogen omillar, texnogen omillar, ekologik geologiya, biotik,
evolyusiya, tabiiy majmua, ekologik jarayonlar, geografik-ekologik yondashuv,
“tabiat-jamiyat” tizimi, o‘zaro aloqa va ta’sir, optimallashtirish, yashash muhiti,
ekologiyalashtirish, ekologik biomajmua usuli, faunistik, biotsenologik, biotop,
edafik, cho‘llashish, modda va energiya almashinuvi, barqarorlashtirish, bioxilma-
xillik.
Geoekologiyaning bioekologiyadan farqi shundaki, bioekologiyada tirik
organizmning atrof muhit bilan bo‘lgan munosabati “o‘z uyida” amalga oshiriladi.
Bu jarayon hududda yoki global miqyosdagi biosferada amalga oshirilmaydi.
SHuni e’tiborga olib o‘zaro munosabatni hududda makonda mavjud bo‘lishi
«geoekologiya» tushunchasiga mos keladi.
G.Marsh «Inson va tabiat» asarida (1864) vujudga kelayotgan ekologik
muammolarni ilmiy asoslab, uni hal qilish uchun «yangi geografiya»
(geoekologiya) kerakligini ta’kidlagan va geoekologiyaning asoschisi bo‘lishga
haqlidir G‘arbdagi olimlardan yana biri P.Xaggetning aniqlashicha: geograflar ikki
tizimning tuzilma (struktura)si va o‘zaro ta’sirini o‘rganish bilan shug‘ullanadilar:
1) ekologik tizim – insonning atrof muhit bilan munosabatini o‘rganadi; 2) hududiy
tizim – bir hudud qo‘shni boshqa hudud bilan turli oqimlar asosida bog‘langan.
Bizningcha, deb xulosa chiqaradi B.S.Lavrov (1989) ikkala tizim
geoekologiyaning mazmunini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, geoekologiya
hududda tirik organizmning atrof muhit bilan bo‘ladigan o‘zaro aloqasini
o‘rganadi.
N.F.Reymers (1990)ning yozishicha, geografik ekologiya (geoekologiya,
landshaft ekologiyasi) – ekologiyaning bir qismi bo‘lib, ekologiyaning barcha
qonuniyatlarini geografik jarayonlarga tatbiq etish, ya’ni hududiy tamoyil asosida
tatqiq etishdir.
Tadbiq etish G.A.Bachinskiy (1989) bo‘yicha geoekologiyaning predmeti
tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni optimallashtirish uchun bu jarayonda
geografik muhitning tabaqalashuvini o‘rganish bo‘lishi lozim.
L.M.Koritniy (1990) geoekologiyani (yoki tabiatdan foydalanish geografiyasi)
geografiyaning, ya’ni tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geografiyadan so‘ng, uchinchi
yo‘nalish deb qaraydi. U geoekologik fanlar tizimi to‘g‘risida gapirib, tabiat bilan
jamiyatning o‘zaro ta’sirini hududiy qonuniyatlarini o‘rganuvchi yaxlit predmet
sifatida qaraydi. Uning tadqiqot ob’ekti turli kattalikdagi integral geotizimlar
bo‘lishi lozim.
G. S. Makunina (1990)ning ta’rificha: geoekologiya – geografiyaning ilmiy
yo‘nalishi bo‘lib, biotsenozlar va insonni o‘rab turgan muhitning o‘zgaruvchan
holatini o‘rganadi, u ya’ni muhit uzoq va qisqa muddatli ta’sir etuvchi tabiiy
hamda antropogen omillar, resurslardan oqilona foydalanish bilan bog‘liq bo‘ladi.
Geoekologiyaning metodologik asosi bo‘lib hayot va uning muhitining birligi
tushuniladi, bunda tabiiy, ijtimoiy va texnogen omillar e’tiborga olinadi.
V.T.Trofimov (1997)ning fikricha, «ekologik geologiya» geologiyaning
yangi yo‘nalishi tushunilib, unda litosferaning yuqori gorizontlari (er osti suvlari va
gazlarni qo‘shgan holda)ni ekotizimning biotik komponentlaridan biri sifatida
o‘rganiladi. Uning tatqiqod predmeti biologiya bilan geologiyaning kesishgan
joyida vujudga keladi, boshqacha aytganda litosferaning eng yuqori qatlamining
ekologik vazifasi tatqiqod predmeti hisoblanadi. «Ekologik geologiya»ning yangi
yo‘nalishi – bu geologiyada yangi yo‘nalish, u geoekologiyaning tarkibiy qismi
hisoblanadi. U litosferaning eng yuqori qatlamlarini ekologik vazifasini baholaydi.
Uning fikricha, geoekologiya fanlararo yo‘nalish bo‘lib, yuqori darajada tashkil
topgan tabiiy va inson tomonidan qayta o‘zgartirilgan tizimlarning tuzilmasi
mavjud bo‘lish vazifalarining qonuniyatlari va evolyusiyasini o‘rganadi.
A.A.Rafiqov (2001) ta’biricha: geoekologiya tabiatda yuz berayotgan tirik
organizmlar bilan notirik muhit o‘rtasidagi munosabatlarni ma’lum tabiiy
majmualar asosida o‘rganadi. Boshqacha aytganda, sodir bo‘layotgan ekologik
jarayonlarni landshaft (yoki morfologik qismlari), tabiiy geografik rayon, okrug va
hakazo taksonomik birliklarda tatqiq qiladi.
S.B.Abbosov (2003)ning fikricha: «Geoekologiya bu tabiiy muhitning
antropogen o‘zgarishlarini o‘rganuvchi fan sohasi bo‘lib hisoblanadi». SHuning
uchun geoekologiya tabiatdan oqilona foydalanishga va tabiatni muhofaza qilishga
xizmat qiladi.
Demak, geoekologiyada ekologiyaning barcha qonuniyatlarini geografik
jarayonlarga qo‘llanilish tushuniladi, ya’ni hududiy tatbiq etiladi yoki landshaft
hamda boshqa tabiat majmualarida ekologik qonuniyatlar va jarayonlar o‘rganiladi.
Hozirga kelib geografiya fani sayyoramiz tabiatidan foydalanish va tabiiy
resurslarni o‘zlashtirishni optimallashtirishda sodir bo‘layotgan murakkab tabiiy va
ijtimoiy (sotsial) jarayonlarning mohiyatini teran anglab etishdagi ilmiy va amaliy
ahamiyati tufayli o‘zining rivojlanishida sifat jihatdan yangi darajaga ko‘tarildi.
Ayniqsa, Er sharining barcha mintaqalarida turli miqyoslardagi ekologik
muammolarning sodir bo‘lishi, ularni o‘rganish va bartaraf qilishda geografik –
ekologik yondashuvning ahamiyatini yanada oshirishga turtki bo‘ldi.
Geografik muammolarni hal qilishda ekologik yondashuv hamda geografik va
ekologik nuqtai nazarlarning yaqinlashuvi, bir –birini to‘ldirishi oqibatida tabiiy
geografiya, xususan landshafshunoslik bilan ekologiyaning hamkorligida yangi
“landshaftlar ekologiyasi” yo‘nalishi - faniga ehtiyoj tug‘ila boshladi.
Nemis landshafshunos – geograf olimi Karl Trol (1899-1975) 1939 yilda
«Landshaft ekologiyasi» atamasini birinchi bo‘lib qo‘llaydi. K.Trol 1966 yilda
Meksika shahrida bo‘lib o‘tgan simfoziumdagi ma’ruzasida ingliz tilida «Landshaft
ekologiyasi» atamasining sinonimi sifatida «geoekologiya (Geoekology)»
atamasini qo‘llaydi. K.Trol bu atamalarni geografiya va biologiya o‘zaro tutashgan
tabiatshunoslik sohasini belgilash uchun qo‘llagan edi, zero landshaft ekologiyasi
geografiya va biologiya oralig‘ida tarkib topganligi sababli bilimlarning bu
sohalaridagi ilmiy konsepsiyalarga asoslangan holda rivojlandi (S.Abdullaev va b.,
2010).
XX asrning 70-yillaridan boshlab Germaniya, Avstriya, SHvetsariya,
CHexiya, Slovakiya, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQSHda landshaft
ekologiyasiga doir tadqiqotlar ancha kuchaydi. Bu davrga kelib landshaft
tadqiqotlarida ommaviy ilmiy usullardan biri – ekologik usul keng qo‘llanila
boshlandi. YA’ni, bu usuldan geotizim (landshaft)larni tatqiq qilishda samarali
foydalanila boshlandi.
XX asrning 80 – yillarida olimlar tomonidan tabiat bilan jamiyatning o‘zaro
ta’siri muammolariga e’tiborning kuchayishi «geoekologiya» atamasining keng
qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi. Bu davrda geoekologik tadqiqotlar «Tabiat – jamiyat»
tizimida vujudga kelgan hududiy va tizimli tabiiy, tabiiy-antropogen va antropogen
geotizimlardagi hodisa va jarayonlarni, ya’ni landshaftlarning mavjudligi,
tiklanishi, barqarorligi hamda ularning mahsuldorligini ta’minlaydigan
mexanizmlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘rganishga yo‘naltiriladi.
1990 yilda Rossiya Federatsiyasining Qozon shahrida Sobiq Ittifoq
Geografiya jamiyatining IX s’ezdi bo‘lib, qatnashchilarning ma’ruza va axborotlari
6 ta jildli to‘plamda chop etildi, shularning to‘rttasi geoekologiya deb nomlangan.
SHu boisdan o‘sha yil va sanani «Geoekologiya» fanining «tug‘ilishi» deb qabul
qilish maqsadga muvofiq (I.Nazarov, 2013).
SHunday qilib, «Geoekologiya» «Tabiat va jamiyat» tizimidagi o‘zaro
munosabatlar, o‘zaro ta’sir va aloqalarni o‘rganadigan hamda atrof muhitni
muhofaza qilish, unga inson ta’sirini optimallashtirishning ilmiy asoslarini ishlab
chiquvchi o‘ziga xos mustaqil fan sifatida namoyon bo‘ldi.
1.2. O‘zbekistonda geoekologik g‘oya va tadqiqotlarning rivojlanishi
«Geoekologiya» atamasining asoschisi garchand K.Trol bo‘lsada, uning
g‘oyalari A.Tensli (1935)ning ekotizimlar hamda V.B.Sochava (1978)ning
geotizimlar haqidagi ta’limotlari bilan yanada takomillashib bordi.
K.Trol (1972) «Geografiyaga chuqur ekologik bilimlar zarur, o‘z navbatida
ekologiya uchun esa, yashash muhitining hududiy tabaqalanishi haqidagi bilimlar
juda muhimdir», deb ta’kidlagan edi.
Geografiyada ekologiyalashtirish jarayoni ijtimoiy-ekologik, geoekologik va
meliorativ geografiya yo‘li bilan o‘z aksini topdi.
Darvoqe, geografik – ekologik tadqiqotlar tarixi O‘zbekistonda ancha qadimiy
ekanligi, ilk geoekologik maktab yurtimizda shakllanganligini mutaxassislar e’tirof
etadilar.
XX asrning 30-yillaridayoq O‘rta Osiyo Davlat universiteti (sobiq SAGU)
professorlari D.N.Kashkarov (1876-1941) va E.P.Korovin (1891-1963)lar ishlab
chiqqan ekologik-biomajmua usul majmuali ekologik-geografik bosqichga
ko‘tarildi. 1932 yil universitet qoshida E.P.Korovin rahbarligida Biologiya instituti
tashkil etildi. Bu institut universitet ekologik hamda geografik fikrlarining asosiy
markaziga aylandi.D.N.Kashkarovning faunistik, zoogeografik, ekologik,
biotsenologik umumlashmalari ham g‘oyat qiziqarlidir. Olim ekspeditsiya
doirasida ajratilgan biotoplari, geomorfologik, iqlimiy, edafik va biotik jihatdan
asoslangan bo‘lib, hatto landshafshunoslik nuqtai nazaridan katta e’tiborga loyiq
(R.Raximbekov, Z.Donsova, 1982). D.N.Kashkarov tabiatni muhofaza qilish va
tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy, rekratsion,
ilmiy, falsafiy, huquqiy va estetik jihatlarini bir butun ekologik yondashuv asosida
yaqqol ko‘rsatib berdi (N.G‘ulomova, SH.Raximbekova, 1995).XX asrning
ikkinchi yarmidan boshlab mazkur landshaft-ekologik maktabni respublikada
L.N.Babushkin va N.A.Kogay davom ettirdilar. D.N.Koshkarov, E.P.Korovin,
T.Z.Zohidov, V.M.CHetirkin, L.N.Babushkin va N.A.Kogay ilmiy yo‘nalishlari
geografik–ekologik yo‘nalishdir (SH. Zokirov, 1999). SH.S.Zokirov
ta’kidlaganicha: Taniqli olimlar E.P.Korovinning geobotanik ishlarida,
L.N.Babushkinning agroiqlim bo‘yicha olib borgan izlanishlarida,
I.V.Stepanovning O‘rta Osiyo tuproqlarini tahlil qilishda, V.M.CHetirkinning O‘rta
Osiyoni tabiiy geografik ta’riflash va rayonlashtirish tajribasida ekologik
yondashish yaqqol ko‘zga tashlanadi (SH.Zokirov,1995). SHuningdek,
SH.S.Zokirovning landshafshunoslik sohasiga oid barcha tadqiqotlari ibratli va
sermazmunligini e’tirof etgani holda, olimning o‘zlarini ham L.N.Babushkin va
N.A.Kogaylarning landshaft-ekologik maktabining bevosita davomchisi deb
hisoblash maqsadga muvofiqdir.
O‘zbekistonda mustaqillik yillarida bevosita geoekologiyaga bag‘ishlangan
izlanishlar 90–yillar oxirida boshlangan (A.A.Rafiqov, 1997; I.Q.Nazarov, 1998;
A.N.Nig‘matov, 2010; S.I.Abdullaev va boshqalar, 2010 va b.).
Mamlakatimizda geoekologik tadqiqotlarni birinchilardan bo‘lib boshlab
bergan, mavjud landfasht-ekologik maktabni jadal rivojlantirgan, geoekologiyani
fan sifatida oliy ta’lim tizimida joriy qilgan olim, geografiya fanlari doktori,
professor A.A.Rafiqovdir. U XX asrning 80-90 yillarida «Geoekologiya»ning asl
mohiyatini ochib berishda avvalo O‘zRFA Geografiya bo‘limida (1981-1998 yy.),
so‘ngra O‘zMU (ToshDU) Geografiya fakulteti «Tabiiy geografiya» kafedrasida
(1998-2003 yy.) samarali faoliyat olib bordi. U respublikaning Mirzacho‘l,
Qizilqum, Orol va Orolbo‘yi kabi turli mintaqalarida olib borgan o‘nlab
ekspeditsiyalari va tadqiqotlari asosida ro‘y berayotgan ekologik o‘zgarishlarni
bevosita geotizimlar doirasida aks etishini isbotlab berdi
A.A.Rafiqov boshchiligida O‘rta Osiyoda olib borilgan geoekologik tadqiqot
natijalari 1992 yilda respublikamizda ilk bor 1:1 000 000 masshtabda yaratilgan
“O‘zbekiston Respublikasining ekologik kartasi”da aks etdi. Xaritaning
mazmunida mamlakatimiz hududidagi landshaftlarning turli xil darajada ekologik
o‘zgarganligi ko‘rsatib berildi. Olim bir guruh geograflar bilan, hududning
ekologik sharoiti geotizimlar miqyosida yaqqol namoyon bo‘lishini yoqlab chiqdi.
Mazkur tadqiqot ishida ekologik vaziyat darajalari 13 ta indikatorlar asosida
tavsiflangan va 5 ta pog‘onaga ajratgan: qanoatlanarli, o‘rtacha qanoatlanarli,
o‘rtacha, keskin, tang.
Bunda geoekologik indikatorlar sifatida tabiat komponentlarining soni va sifat
ko‘rsatgichlari olindi. Keyinchalik A.A.Rafiqov (1999) ushbu indikatorlarni
takomillashtirib, sonini 16 taga etkazadi, shuningdek 13 ta indikatordan 5 tasining
o‘rniga boshqalarini taklif qiladi. Ushbu indikatorlardan «O‘zR Tabiatni muhofaza
qilish kartasi»ni (2003) tuzishda foydalanib, geoekologik vaziyatlar
landshaftlarning o‘zgarganlik darajasi sifatida etti pog‘onali darajada berilib,
ranglarda tasvirlangan. Mazkur har ikala xaritani tuzishda landshaft xaritasi asos
qilib olingan.
A.A.Rafiqovning “Geoekologik muammolar” (1997) nomli kitobida tabiat va
jamiyat o‘rtasida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning geoekologik
jihatlari ochib berildi. Unda Markaziy Osiyo, xususan misolida, geoekologik
muammolarning paydo bo‘lishi va shakllanishi ko‘rsatib o‘tildi. Global, hududiy
va mahalliy geoekologik masalalar tabiiy geografik nuqtai nazardan ochib berildi.
Qo‘llanmada atrof tabiiy muhit ifloslanishining inson salomatligiga ta’sirini
majmuali geografik yondashish orqali tatqiq qilish lozimligini yoritib berildi. Olim
va uning shogirdlari geoekologik muammolar echimining ilmiy asosini ochib
berishga harakat qildilar3.
A.A.Rafiqovning hududiy va mahalliy geoekologik dunyoqarashlarini uning
shogirdlari va izdoshlari keng targ‘ibot qilib davom ettirishmoqda.
Hududiy miqiyosda olimning geoekologik ilmiy maktabini davom
ettiruvchilardan biri O‘sh davlat universiteti geografiya fakulteti “Geoekologiya”
kafedrasi dotsenti, geografiya fanlari nomzodi G.CH.Donbaevadir. U o‘zinning
ilmiy ishlarida Qirg‘izistonning Talas vodiysi suv resurslaridan oqilona foydalanish
orqali atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning havzaviy usullarini ishlab chiqdi va
uni amalga tatbiq etmoqda (2004).
Mahalliy miqyosda, ya’ni respublikamizda A.A.Rafiqovning shogirdlaridan
bir nechtasi olimning ishlarini davom ettirmoqda. Jumladan, A.S.Nazarov
agrolandshaftlarning pestitsidlar bilan ifloslanishini baholash va rayonlashtirish
masalalari yuzasidan tadqiqotlar olib bordi va davom ettirmoqda (Otsenka i
rayonirovanie zagryazneniya pestitsidami agrolandshaftov CHirchik –
Axangaranskoy doliny i puti ix oxrany, 1991).
A.N.Xojimatov O‘zbekiston cho‘l mintaqasi voha landshaftlarining holatini,
yuz berayotgan o‘zgarishlarni baholash va prognoz qilish masalalari bo‘yicha
izlanishlar olib bormoqda (Oazinsne landshafty pustynnoy zony Uzbekistana:
sostoyanie, otsenka i prognoz vozmojnyx izmeneniy (na primere agrogeosistem
nizovev Zarafshana i Amudari), 1996).
A.K.Kurbaniyazov Orol dengizi qurigan tubi janubiy qismi landshaftlarining
shakllanishi, rivojlanishi va cho‘llashish jarayoni bilan kurashish tadbirlari
bo‘yicha ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan tadqiqotlar olib bormoqda
(Stanovlenie i razvitie landshaftov yujnoy chasti obsoxshego dna Aralskogo morya
i mery borby s protsessami opustynivaniya, 2001).
R.Usmanova (2001) Qashqadaryo viloyatida geotizimlardan rekratsion
maqsadda foydalanishning geoekologik asoslarini ishlab chiqish bilan birga har
qanday ijtimoiy masalalarni, jumladan aholining hordiq chiqarishi va dam olishini
yaxshilash, sog‘lig‘ini tiklash uchun tabiiy geografik majmualarni atroflicha
baholash va bashoratlash zarurligini yoqlab chiqdi.
K.J.Allanazarov (2002) ilmiy ishlarida Amudaryo deltasining
sug‘orilmaydigan qismi tabiiy sharoiti va resurslarini qishloq xo‘jaligini
rivojlantirishda tutgan o‘rnini ko‘rsatish bo‘yicha tadqiqotlarni olib bormoqda. U
mahalliy geoekologik muammolarni hal etishning majmuali-geografik asoslarini
ishlab chiqdi va amalda tatbiq etishga doir ko‘rsatmalar berdi.
A.A.Nazarov (2004) Namangan viloyati tabiiy resurslaridan oqilona
foydalanishning ekologik-geografik asoslarini shilab chiqdi hamda amaliyotga
tavsiya va takliflar berdi.
Z.A.Amanbaeva (2004) Ohangaron daryo vodiysi o‘rta qismi havzasining
geoekologik vaziyati va uni optimallashtirish yo‘llariga oid tadqiqotlarni olib bordi.
Muallif geoekologik vaziyatni optimallashtirishda rel’ef shakllari va elementlarini
hisobga olish ijobiy natija berishini isbotladi hamda amaliyotga tavsiya va takliflar
berdi.
A.A.Hamidov (2006) Farg‘ona vodiysi misolida tabiiy geografik
tadqiqotlarning geoekologik ahamiyatiga doir ilmiy izlanishlar olib borib,
O‘zbekistonda «Geoekologiya»ni rivojlantirishda tarixan boy tabiiy geografik
tadqiqotlarga suyanish lozimligini isbot qildi va bu tadqiqotlarni davom
ettirmoqda.
O.I.Abdug‘aniev (2007) muayyan bir viloyat doirasida (Farg‘ona viloyati
misolida) alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish orqali
geoekologik vaziyatni yaxshilash masalalarini o‘rganmoqda.
SHu maktab namoyondalaridan yana biri SH.M.SHaripov tabiatni muhofaza
qilishda geoekologik yondashuv, ya’ni har bir geotizimning o‘ziga xos
xususiyatlarini va geoekologik vaziyatini hisobga olish va chora-tadbirlarni
tabaqalashgan holda amalga oshirish bo‘yicha tadqiqotlar olib bormoqda.
