GEOGRAFIK QOBOQDAGI DAVRIY HARAKATLAR
Kirish..
I BOB.Geografik qobiqdagi harakatlar va harakat manbalari.
1.1. Atmosferadagi harakatlar.
1.2. Geografik qobiqda suvning harakati.
1.3. Biologik va biokimyoviy harakatlar.
1.4. Litosferadagi aylanma harakatlar.
II BOB. Geografik qobiqdagi davriy harakatlar va ularning oqibatlari
2.1. Davriy harakat turlari.
2.2. Majburiy harakatlar .
2.3. Mustaqil harakatlar.
Xulosa .
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish.
Mavzuning dolzarbligi: Ushbu kurs ishida-geografik qobiq ida jumladan
atmosfera, geografik qobiqda suvni aylanib yurish biologic va biokimyoviy
harakatlar, litosferadagi aylanma harakatlar haqida ma’lumot berilgan. Ular
to’g’risida turli xil nazaryalar, fikrlar yoritilgan. Geografik qobiqdag i harakatlar
tezligi har bir sferaning qanday moddadan tarkib topganligiga bog’liq ekanligi
tarli xil misollar asosida yoritib berishga harakat qilganman. Shu bilan birga
bugungi kunda ularda kechayotgan turli xil o’zgarishlarni turli muommoli
misollar bilan yo ular haqidagi qisqacha ma’lumotlarni berib o’tilgan. Shu bilan
birga turli xil gopotezyalarni o’rganish orqaliy , Kurs ishini yozish davonida har
bir sferaga alohida to’htalib o’tganligi, ularning o’ziga xos tuzilishi, zichligi,
uning tarkibida qanday moddalar borligini qarab uni bugungi kundagi holatini
turli xil adabiyotlardan foydalangan holda misollar keltirilgan. geografik
qobiqdagi aniq harakatlar. Ularning sodir bo‘lishi geografik qobiqda erkin
energiyaning borligi bilan bog‘liq va ular Erning har bir qobig‘ida o‘ziga xos
tarzda ro‘y beradi
Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsadim geografik
qobiqdagi harakatlar va harakar ma’nbalarini shubilan birga uning tarkibini
taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar
belgilandi:
Geografik qobiq haqida umumiy ma’lumotga ega bo’lish:
Geofrfik qobiqning qanday tuzilganligi vaularni qanday holatda uchrashini
o’rganish . Adabiyotlar asosida.
Geografik qobiqdagi davriy harakatlar va ularning oqibatlarni to’la yoritib
berish.
Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil
qilindi. Aerokosmik, taqqoslash, kartografik, tarixiy va boshqa tadqiqot
usullaridan foydalanildi.
Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tadqiqotning ketma–
ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob 28 sahifada va 2
ta jadval, xulosa, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I BOB.Geografik qobiqdagi harakatlar. Harakat manbalari.
1.1. Atmosferadagi harakatlar
Atmosferadagi harakatlarning asosiy manbai er yuzasida issiqlikni,
namlikni va bosimni notekis taqsimlanishi xisoblanadi. Buning oqibatida
atmosferada turli xil harakatlar (jarayonlar) sodir bo‘ladi va ular geografik
qobiqni rivojlanishida muxim o‘rin to‘tadi.
Atmosferadagi havo bevosita quyosh nurlari ta’sirida emas, balki Er
yuzasidan ko‘tarilayotgan issiqlik ta’sirida isiydi. Er yuzasidan atmosferaga
issiqlik havoning turbulent almashinishi va ko‘tarilayotgan havodan yashirin bug‘
hosil bo‘lish issiqligini ajralib chiqishi tufayli keladi. Buning natijasida qo‘yidagi
jarayonlar sodir bo‘ladi: termik turbulentlik yoki termik konveksiya; adiabatik
jarayonlar; harorat inversiyasi va boshqalar
Termik turbulentlik yoki termik konveksiya notekis qizigan er yuzasidan
havo zarralarini tartibsiz harakati natijasida sodir bo‘ladi. Agar kichik-kichik
tartibsiz havo harakatlarini o‘rniga kuchli ko‘tarilma va pastlama oqimlar harakati
sodir bo‘lsa, ular xavoning tartibli oqimi deb ataladi. Er yuzasidan ko‘tarilayotgan
issiqlik tufayli qizigan havo tepaga ko‘tarila boshlaydi va mazkur qatlamlarga
issiqlik olib chiqadi. Termik konveksiya ko‘tarilayotgan havo harorati mazkur
balandlikdagi xavo haroratidan yuqori bo‘lguncha davom etadi (atmosferaning
beqaror holati). Agar ko‘tarilayotgan havoning harorati mazkur balandlikdagi
xavo harorati bilan tenglashib qolsa xavoning ko‘tarilishi to‘xtaydi,
(atmosferaning befarq holati), agar ko‘tarilayotgan xavo harorati mazkur
balandlikdagi xavo haroratidan past bo‘lsa xavo massasi pastga tusha boshlaydi.
YUqoriga issiqlik bug‘langan nam sifatida ham chiqadi. Kondensatsiya
jarayonida mazkur bulutdan katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Suv
bug‘ining har bir gramm 600 kall. yashirin bug‘ hosil qilish issiqligiga ega.
Haroratni atrof muhit bilan issiqlik almashinuvisiz o‘zgarishiga adiabatik
jarayon deb ataladi. Bunda gazlarning ichki energiyasi kuchga aylanadi va kuch
ichki energiyaga aylanadi. Gazlarning ichki energiyasi mutloq haroratga teng,
natijada haroratni o‘zgarishi sodir bo‘ladi.
Yuqoriga ko‘tarilayotgan havo kengayadi va ma’lum bir ishni bajaradi,
mazkur ishni bajarish uchun esa ichki energiya sarflanadi, natijada havoning
harorati pasayadi. Pastga tushayotgan xavo esa zichligi ortishi munosabati bilan
siqiladi, havoning kengayishi uchun sarflangan energiya ajralib chiqadi va havo
harorati ko‘tariladi.
Xavo haroratining balandlik bo‘yicha ortib borishiga inversiya (inversio
(lot) teskari) deb ataladi. Balandlik ortgan sari harorati ko‘tariladigan qatlam
inversiya qatlami deb ataladi.
Atmosferadagi namlar va ularni er yuzasida taqsimlanishi bilan quyidagi
harakatlar (jarayonlar) vujudga keladi: bug‘lanish, kondensatsiya va
sublimatsiya, tuman, bulut, chaqmoq, yog‘inlar va h.k.
Er yuzasidan (quruqlik, suv, muz, qor yuzasidan) ko‘tarilayotgan namning
bug‘ holatiga o‘tishi bug‘lanish deb ataladi. Suv bug‘lari atmosferaga Er yuzasini
bug‘lanishi (fizik bug‘lanish) va transpiratsiya natijasida o‘tadi. Fizik bug‘lanish
deganda suv molekulalarini bug‘lanish kuchini engib, Er yuzasidan ko‘tarilib
atmosferaga o‘tishiga aytiladi. Bug‘lanadigan yuza harorati qancha yuqori bo‘lsa
molekulalarni harakati shuncha tez sodir bo‘ladi atmosferaga shuncha ko‘p suv
o‘tadi. Havo suv bug‘lariga tuyinishi bilanoq bug‘lanish to‘xtaydi. Bug‘lanish
uchun ma’lum bir miqdorda issiqlik sarflanadi. 1 g. suvni bug‘lanishi uchun 597
kall. issiqlik sarflanadi. Okean yuzasidan quruqlikka nisbatan ko‘p suv
bug‘lanadi.
Har qanday yuza birligidan (1 sm2) bug‘lanishi mumkin bo‘lgan namlik
bug‘lanuvchanlik
deb ataladi. Quruqlikda har qanday joyda ham
bug‘lanuvchanlik ko‘rsatkichi bilan bug‘lanish miqdori bir-biriga mos
kelavermaydi. Okean yuzasidan esa bug‘lanuvchanlik va bug‘lanish miqdori bir-
biriga teng.
Havodagi namning bug‘ holatdan suyuq holatga o‘tishiga kondensatsiya
deb ataladi. Tuyingan havoda shudring nuqtasigacha havo haroratini pasayishi
natijasida kondensatsiya jarayoni sodir bo‘lib suv ajralib chiqadi.
Er yuzasini issiqlik taratishi natijasida havo harorati pasayadi, oqibatda Er
yuzasida va turli xil narsalar yuzasida hamda o‘simliklar barglarida nam hosil
bo‘ladi.
Havodagi namni bug‘ holatdan qattiq holatga o‘tishi sublimatsiya deb
atladi. Kechasi havo harorati 00 dan past bo‘lsa, suv bug‘lari qattiq holatga o‘tadi
va qirov hosil bo‘ladi.
Tumanlar turli sharoitlarda hosil bo‘ladi: nurlanish, havoni kuchishi,
havoni siljishi, havoni bug‘lanishi natijasida.
Erni nur taratishi natijasida uning harorati pasayadi, oqibatda er yuzasi
atrofidagi havodan nam ajralib chiqadi va tumanga aylanadi. Buni radiatsion
tuman deb ataladi. Iliq xavoni sovuq havo tomon ko‘chishi natijasida advektiv
tuman hosil buladi. To‘yinish holatiga yaqin turli haroratga ega bo‘lgan xavo
massalalarini siljishi natijasida siljish tumani hosil bo‘ladi. Kech kuzda iliq suv
havzalari yuzasidan namning bug‘lanishi natijasida bug‘lanish tumanlari hosil
bo‘ladi.
Agar xavoning kondensatsiyasi Er yuzasidan ma’lum bir balandlikda hosil
bo‘lsa bulutlar vujudga keladi. To‘p-to‘p va yomg‘irli bulutlarning yuqori qismi
manfiy zaryadlangan bo‘ladi. Natijada ular o‘rtasida chaqmoq hosil bo‘ladi,
chaqmoqlar juda katta shovqin bilan bo‘lsa momoqaldiroq deb ataladi.
Atmosferada yorug‘lik nurlarini bulutlarning tomchilari va muz zarralari
tomonidan qaytarilishi, sinishi va difraksiyasi natijasida galo, tojlar va kamalaklar
hosil bo‘ladi.
YUqorida joylashgan patsimon-qat-qat sovuq bulutlarda rangsiz va rangli
yorug‘ dog‘lari, doiralar va yoylarga galo deb ataladi.
Bulutlarini Quyosh tomonidan yoritilishi natijasida kamalaklar hosil
bo‘ladi. Atmosferadagi eng muhim jarayonlardan biri yog‘inlardir. YOg‘in deb
atmosferadan Er yuzasiga tushadigan qattiq yoki suyuq holdagi suvlarga aytiladi.
Ularga qor, yomg‘ir va do‘l kiradi.
Yil davomida, ba’zi vaqtlarda atmosferadagi zonal va meridional
harakatlar orasidagi nisbat o‘zgarib turadi. SHuni hisobga olgan holda
atmosfera harakatlarining bir necha turlari ajratiladi, ulardan asosiylar zonal va
meridional harakat turlari hisoblanadi.
Havo massalarini kengliklar bo‘ylab harakati ustun bo‘lgan davrlarda
quyi va yuqori kengliklar orasidagi farq katta bo‘lib, ob-havo ancha turg‘un,
kam o‘zgaruvchan bo‘ladi. Havo massalarini meridional harakati ustun bo‘lgan
mavsumlarda issiq va sovuq havo massalarini yuqori kengliklardan quyi yoki
quyi kengliklardan yuqori kengliklarga harakat qilishi ob-havoni tez-tez va
keskin o‘zgarib turishiga olib keladi. Natijada tabiiy-geografik jarayonlar ham
keskin o‘zgarib turadi.
Atmosera harakatining turlari doimo bir-birini almashtirib turadi, lekin
ba’zi davrlarda bir necha yillar davomida surinkasiga harakatning bitta turining
nisbatan ustun bo‘lishini kuzatish mumkin. Bu holat hali har tomonlama
o‘rganilgani yo‘q, ba’zi fikrlarga ko‘ra u Quyosh faolligi yoki atmosferaning
o‘zining ichki atmosfera – okean – Er yuzasi tizimidagi davrlari bilan bog‘lik
bo‘lishi mumkin.
Keyingi 15-20 yil mobaynida Erda ob-havoning keskin o‘zgarishi
qaytarilib turipti, tez-tez kuchli quyunlar, qurg‘oqchilik, havoni keskin sovib yoki
isib ketishi kuzatilmoqda. Ko‘pgina olimlar uning sababi insonning tabiiy
muhitga ko‘rsatayotgan ta’sirining kuchayib borayotganidan deb biladilar.
Boshqa bir guruh olimlar hozirgi davrda havo massalarining meridional harakati
ustunroq bo‘lgan davr bo‘lganligi uchun bunday hodisalar ro‘y bermokda deb
hisoblaydilar.
Bundan tashqari atmosferada havoni mahalliy harakatlari ham mavjud
bo‘lib, u relef shakllari, muzliklar, suv havzalari va uni atrofidagi quruqlik
orasidagi tafovut va boshqa omillar ta’sirida vujudga keladi. Ular tog‘-vodiy,
musson, briz, fyon va boshqa shamol turlariga ajratiladi. Ularning Er yuzasidagi
issiqlik, namlik va boshqa ko‘rsatkichlarni qayta taqsimlanishidagi o‘rni katta
bo‘lsada, asosan mahalliy ahamiyatga ega.
Atmosfera havosi doimo harakatda bo‘lishiga qaramasdan u nisbatan
muvozanatda bo‘ladi. Bir-biri bilan bog‘lanib ketgan hamma harakatlar
atmosferada ulkan o‘rin almashishni amalga oshiradi.
Atmosferaning mexanik energiyasi asta-sekin susayib issiqlik energiyasiga
aylanadi, uzun to‘lqinli nurlar sifatida koinotga yoki Er yuzasiga tarqaladi.
Mexanik energiyaning bir qismi havoni suv yuzasi bilan ishqalanishi natijasida
okeanga o‘tadi.
Agar Erga Quyosh energiyasi doimo tushib turmaganda va uni yuzasidagi
issiqlik farqini keltirib chiqarmaganda edi atmosferadagi harakat tahminan 2 hafta
mobaynida tugagan bo‘lar edi. Agar Er o‘z o‘qi atrofida aylanmaganda va
Koriolis kuchi ta’sir qilmaganda ham bu holat kuzatilgan bo‘lar edi. Erga Quyosh
radiatsiyasining doimo tushib turishi harakatni doimo yangilanib turishini
ta’minlaydi.
1.2. Geografik qobiqda suvning harakati
Suvning aylanma harakati geografik qobiqda muhim ahamiyatga ega. Suv
turli shakllarda tabiatda aylanib yuradi. Suvning aylanib yurishi jarayonida Er
yuzasidagi turli xil relef shakllari emiriladi, juda katta miqdorda issiqlik va
mineral moddalar bir joydan ikkinchi joyga olib boriladi. Okeanlardan
quruqlikka doimo suvni bug‘lanib atmosfera orqali kelib turishi natijasida
daryolar, ko‘llar, botqoqlar, muzlar va er osti suvlari hosil bo‘ladi.
Gidrosferadagi suvlar ilgari aytganimizdek mantiyadan moddalarni
gravitatsion tabaqalanishi natijasida ajralib chiqqan. Mazkur jarayon hozir ham
davom etmoqda. Suvning umumiy hajmi shuning uchun doimo o‘sib bormoqda.
Ammo shunga qaramasdan suvning ma’lum bir qismlari sarflanib turadi.
Geografik qobiqda organik moddalarni hosil bo‘lish jarayonida suvning bir qismi
organik moddalar tarkibiga o‘tgan va suvning yana bir qismi suv elementlarining
dissipatsiyasi jarayonida ularni fazoga o‘tib ketishi oqibatida yo‘qolgan.
Atmosferaning 70-100 km. balandligida suv molekulalarini N+ va ON- ga
dissotsiatsiyasi ro‘y beradi. Vodorod engil gaz sifatida fazoga uchib ketadi.
Atmosfera yog‘inlari Er yuzasiga tushgandan so‘ng ularning bir qismi Er
yuzasi bo‘ylab oqib daryo, botqoq va ko‘llarni hosil qiladi, bir qismi esa Erga
shimilib Er osti suvlarini hosil qiladi. Baland tog‘larga va qutbiy o‘lkalarga
yoqqan qorlar esa tog‘ va materik muzliklarini hosil qiladi.
Erga shimilgan suvlar qisman o‘simliklarning ildizlari orqali va tuproq
kapilyarlari orqali ko‘tarilib bug‘lanadi va atmosferaga o‘tadi. O‘simliklarning
barglari orqali suvlarning bug‘lanishi transpiratsiya deb ataladi. Erga shimilgan
suvlarning bir qismi er osti suvlarini hosil qiladi. Mazkur suvlar tog‘
yonbag‘irlarida Er yuzasiga chiqib buloqlarni hosil qiladi.
Muzlar ham murakkab harakat qilishadi. Muzlarda chuchuk suvlarning
juda katta qismi to‘plangan, ayniqsa qalinligi 4 km.cha bo‘lgan materik
muzliklarida. Materik muzliklari Antarktida va Grenlandiyada tarqalgan. O‘z
og‘irlik kuchi ta’sirida muzlar atrofga tomon harakat qila boshlaydi. Natijada
muzliklarda dinamik munozanat vujudga keladi: yoqqan qorlar asta-sekin
zichlashib firnli muzlarga aylanadi, natijada muzlikning og‘irligi ortib ketadi va
u atrofga tomon harakat qila boshlaydi. Qirg‘oqqa yaqinlashganda ular okean
yoki dengizga ulkan palaxsalar shaklida sinib tushadi va aysberglarni hosil
qiladi. Muzlarning tezligi yiliga markazda bir necha santimerni, chekkada bir
necha kilomerni tashkil qiladi.
Tog‘ muzliklari to‘yinish joyidan ablyasiya (erish) joyi tomon harakat
qiladi. Muzning quyi chegarasida yoqqan qor erigan qor miqdoriga teng.
Mazkur chegara qor chizig‘i deb ataladi. Ularning tezligi yiliga yirik
muzliklarda bir necha kilometrga, mayda muzliklarda bir necha metrga etadi.
Muzliklarning miqdori geologik tarix davomida o‘zgarib turgan. Muz
bosish davrlarida suvlarning juda katta qismi muzga aylangan va qutblarda
to‘plangan. Muz bosish davrlari muzsiz davrlar bilan almashinib turgan.
Geografik qobiqda muzlarning miqdorini o‘zgarib turishi tabiatda juda
muhim o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Agar Antarktida va Grenlandiya
muzlari eriydigan bo‘lsa Dunyo okeani sathi 60 m.ga ko‘tarilish mumkinligi
hisoblab chiqilgan. Bu esa quruqlikni 20 mln. km2 maydonini suv ostida qolib
ketishiga olib keladi.
Okeanlarda suv doimo harakatda bo‘ladi. Suvning harakati bo‘ylama
(vertikal) va ko‘ndalang (gorizontal) yo‘nalishda sodir bo‘ladi. Okean
suvlarining bo‘ylama harakati natijasida okean tubi va yuzasidagi suvlar
almashinadi. CHuqurlikdagi suvlar yuqoriga ko‘tariladi, yuqoridagi suvlar esa
pastga tushadi. Okean suvlarining ko‘ndalang (gorizontal) harakati natijasida
juda katta masofalarga issiqlik va moddalar olib boriladi.
Okeanda suvlar harakatining asosiy omillari ikkiga bo‘linadi: mexanik
va termoxalin.
Mexanik omillarga shamol, atmosfera bosimining notekis taqsimlanishi
va boshqalar kiradi.
Okean okimlarining vujudga kelishidagi eng muhim omil doimiy
shamollardir. Doimiy shamollar ta’sirida dreyf oqimlari hosil bo‘ladi. Bunda
harakat qilayotgan havo ishqalanish kuchi va to‘lqinlarni shamolga ro‘para
turgan tomoniga bosishi natijasida okean yuzasidagi suv zarralarini surib ketadi,
suvning yuqori qatlamlaridagi zarralarining harakati chuqurroq qatlamlarni ham
harakatga keltiradi, chuqurga tushgan sari harakat sekinlasha boradi.
Okeanning bir qismida bosim yuqori bo‘lsa okean sathi pasayadi,
atmosfera bosimi past joylarda esa okean sathi ko‘tariladi, natijada oqim
vujudga keladi.
Termoxalin omillarga issiqlikning kelishi va ketishi, atmosfera yog‘inlari,
bug‘lanish, materiklardan suvlarni kelishi va boshqalar kiradi. Natijada quyilma,
xaydama, zichlik va kompensatsion oqimlar vujudga keladi. Okenaning ikki
joyida suv sathining o‘zgarishi, daryolar quyilishi, yog‘inlar yog‘ishi yoki
bug‘lanish hisobiga ro‘y bersa, quyilma oqim hosil bo‘ladi. Zichlik oqimlari
suvi turlicha zichlikka ega bo‘lgan suv havzalari orasida vujudga keladi: zichlik
suvning harorati va sho‘rligiga bog‘liq, suvning harorati bilan sho‘rligi esa, o‘z
navbatida, yog‘in mikdoriga, bug‘lanishga, muzlarning erishi va boshqa
jarayonlarga bog‘liq.
Har qanday dengiz oqimi boshlangan joyda oqim suvni olib ketishi
natijasida suv sathi pasayadi, oqim kelgan joyda esa ko‘tariladi. Suv sathi
pasaygan joylarga atrofdan suvlar oqib kelib uni to‘ldiradi. Bunday oqimlar
kompensatsion oqimlar deb ataladi.
Dengiz oqimlarining o‘rtacha qalinligi 200 – 300 m.ni tashkil qiladi.
Oqimning yo‘nalishi, shu oqimni vujudga keltirgan barcha kuchlar yo‘nalishiga
bog‘liq.
Atmosferadagi suvning miqdori juda kam bo‘lishiga qaramasdan u juda
katta ahamiyatga ega. Atmosfera hamma suv havzalarini yaxlit suv aylanish
tizimiga birlashtirib turadi. Atmosferadagi hamma suvlar Er yuzasiga tushgan
holda, u 25 mm. qalinlikdagi qatlamni hosil qiladi.
Atmosferani harakatchanliligi tufayli suv almashinishi juda tez sodir
bo‘ladi. Atmosferadagi suv bir yilda 45 marta to‘la almashinadi (yangilanadi),
bu ya’ni atmosferada har 8 kunda suv yangilanib turadi demakdir. Natijada Er
yuzasiga atmosferadan yoqqan yog‘in 1,1 m. qalinlikka ega.
Atmosferaga suv asosan bug‘lanish tufayli o‘tadi. Er yuzasidan yiliga
577 1012m3 suv bug‘lanadi, uning 505 1012m3 okean yuzasidan bug‘lanadi.
Atmosferada ma’lum balandlikda bug‘lar kondensatsiyaga uchraydi.
Suv bug‘lari bilan birga atmosferaga issiklik (bug‘lanish natijasida
yashiri shaklga o‘tgan) o‘tadi. Mazkur issiqlik radiatsion byudjetning 80%ni
tashkil qiladi. Kondensatsiya jarayonida atmosferada yashirin issiqlikning
ajralib chiqishi – atmosferadagi turli xil harakatlarning manbai hisoblanadi.
SHuning uchun suv bug‘larini “atmosferaning asosiy yoqilg‘isi” deb atashadi.
Inson xo‘jalik faoliyatida asosan chuchuk suvdan foydalanadi. CHuchuk
suv asosan xo‘jalikda, sanoatda ishlatiladi hamda aholi tomonidan ichimlik suvi
sifatida foydalaniladi.
Qishlok xo‘jaligida chuchuk suv sug‘orma dehqonchilikda
foydalaniladi, mazkur suvlarning 80% daryolarga qaytmaydi. Yiliga sug‘orish
uchun 1,9 1012m3 suv sarflanadi. Suv omborlari yuzasidan bug‘lanish 0,07
1012m3 ni tashkil šiladi, ularning 5-10% qaytmaydi. Sanoatda issiqlik
energetikasi suvni eng ko‘p sarflaydigan soha hisoblanadi. Bu sohada suv bug‘
hosil qilishda va agregatlarni sovitishda ishlatiladi.
Ichimlik suvi sifatida aholi tomonidan yiliga 0,12 1012m3 suv sarflanadi.
Ammo xo‘jalikda foydalaniladigan suvlar miqdori Er yuzasidagi daryo oqimi
miqdoriga nisbatan juda kam. Ammo daryo oqimi Er yuzasida juda notekis
taqsimlangan. Suvdan foydalanish darajasi ham Er yuzasida juda notekis
taqsimlangan. Suv sarfi aholi zich joylashgan hududlarda juda yuqori. SHuning
uchun mazkur hududlarda oxirgi paytlarda suv resurslari bilan ta’minlash
muammosi kelib chiqmoqda va ushbu muammo yildan – yilga dolzarb bo‘lib
kelmoqda. Mazkur muammoni hal qilish maqsadida suvlarni xududlararo
taqsimlash amalga oshirilmoqda.
Hozirgi paytda xo‘jalikda suvdan foydalanish tizimi tahminan
quyidagicha: kommunal xo‘jalikda – 0,44 1012m3/yil; sanoatda – 1,9 1012,
qishlok xo‘jaligida – 3,4 1012, suv omborlari yuzasidan bug‘lanish – 0,24
1012m3/ yil. Jami jahon xo‘jaligida yiliga 6 1012m3 suv sarflanadi yoki daryo
oqimining 13%ini tashkil qiladi.
Er yuzasiga yiliga 577 1012m3 yog‘in yog‘adi va shuncha suv bug‘lanadi.
Okean yuzasiga bir yilda 458 1012m3 yog‘in yog‘adi. Okean yuzasidan bir yilda
505 1012m3 suv bug‘lanadi, quruqlik yuzasidan esa 72 1012m3 (10-jadval). Er
yuzasiga yoqqan yog‘inlarning qolgan qismi daryolarni, ko‘llarni, botqoqlarni,
muz va qorlarni hamda er osti suvlarini hosil qiladi. Ular ham asta-sekin okean
tomon oqa boshlaydi. Dunyo suv muvozanatini ikkita tenglama orqali ifodalash
mumkin (K.I.Gerenchuk va boshqalar, 1984).
Dunyo okeani yuzasi uchun – Eb=Xb+F
Quruqlik yuzasi uchun - Xє=Eє+F
Eb – okean yuzasidan bug‘lanish; Eє- quruqlik yuzasidan bug‘lanish; Xb –
okeanlar yuzasiga tushadigan yog‘inlar; F – quruqlikdan keladigan oqim; Xє –
quruqlikdagi yog‘in miqdori.
1- jadval
Jahon suv muvozanati.
Hudud
Maydon
mln. km2
YOg‘inlar
Bug‘lanish
Oqim (okeanga)
mm
m3
mm
m3
mm
m3
Er yuzasi
510
1130
577 1012
1130
577 1012
-
-
Dunyo
okeani
361
1270
458 1012
1400
505 1012
130
47 1012
Šuruqlik
149
800
119 1012
485
72 1012
315
47 1012
Okean, atmosfera va quruqlik yuzasiga keladigan namning asosiy manbai
hisoblanadi. Okean yuzasidan yiliga 505 mln.km3 suv bug‘lanadi, ya’ni 1395 mm.
qalinlikda suv bug‘lanadi. Eng ko‘p bug‘lanish tropik kengliklarda kuzatiladi
(2000 mm), ekvatorda 1500 – 1000 mm, qutb atrofida 600-500 mm.
Okean daryolardan 47 mln.km3 suv oladi. Okean suvining o‘rtacha
ko‘tarilishi 1,5 mm/yil.
1.3. Biologik va biokimyoviy harakatlar
Organik moddaning vujudga kelishi va uni parchalanish jarayonida
biosferadagi mineral moddalar, suv, har xil gazlar va energiya harakatga
keladi, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chadi. Miqdor nuqtai nazardan bunday
harakat uncha katta emas, lekin organizmlar bilan bog‘liq holda modda va
energiyani joy almashishi geografik qobiq uchun haddan tashqari muhim
axamiyatga ega, chunki bu jarayon geografik qobišda qaytarib bo‘lmaydigan
o‘zgarishlarni amalga oshiradi.
Tirik organizmlarning faoliyati hamma geosferalarni tuzilishiga katta
ta’sir ko‘rsatdi: atmosfera tarkibidagi karbonat angidridining asosiy qismi
organik birikmalar tarkibiga jalb etiladi. SHu jarayon ta’sirida er yuzasida
katta miqdorda kimyoviy energiya to‘plandi, atmosferada erkin kislorod
miqdori ko‘payib ozon ekrani vujudga keldi, hosildorlik hususiyatiga ega
bo‘lgan, o‘ziga xos biokos tizim – tuproq vujudga keldi, er po‘stining yuqori
qismida organizmlar qoldig‘iga boy cho‘kindi tog‘ jinslari to‘plandi.
Bir – biriga qarama – qarshi bo‘lgan organik moddaning vujudga kelishi
va parchalanish jarayoni moddalarni aylanma boilogik o‘rin almashishini
vujudga keltiradi. Agar bu o‘rin almashishga kimyoviy elementlarni (uglerod,
azot, kislorod, vodorod, kalsiy, fosfor, temir va hokazo) migratsiyasi sifatida
qaralsa, bunday o‘rin almashishni biokimeviy o‘rin amlashish desak bo‘ladi.
Biologik o‘rin almashish fotosintez jarayoni bilan chambarchas
bog‘langan. Natijada energiyaga boy kuchli qaytaruvchi xlorofill organik
birikma va kuchli oksidlantiruvchi element – kislorod vujudga keladi.
Fotosintez bilan bir vaqtda o‘simliklarda qarama – qarshi jarayon – nafas olish
amalga oshadi. YAxshi rivojlanayotgan fitotsenozlarda fotosintezda vujudga
kelgan organik moddaning miqdori nafas olish jarayonida parchalanaetgan
moddaning miqdoriga nisbatan ko‘p bo‘lishi kerak. Bu ko‘rsatkichlar
orasidagi yillik tafovut yillik fotosintez mahsuloti yoki yillik biomassa
deyiladi.
Fotosintez jarayonida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan fotosintetik faol
radiatsiya (FFR) ko‘k – binafsha (0,38-0,47 mkm) va qizil – sariq (0,58-0,71
mkm) nurlardan iborat bo‘lib, umumiy radiatsiyaning 50% ga yaqinini tashkil
etadi. Nam, doimo yashil tropik o‘rmonlarda FFRning 5% ga yaqini, butun Er
yuzasi bo‘yicha esa FFRning 1% ga yaqini o‘simliklar tomonidan fotosintez
jarayonida o‘zlashtiriladi va yiliga organik birikmalarda 504*1019 Dj energiya
to‘planadi. Bu energiya butun jaxon ishlab chiqarilishiga jalb etilgan
energiyaga nisbatan 20 barobar ko‘p. YUqorida keltirilgan ma’lumotlardan Er
yuzasida mavjudotlarning modda va issiqlikning aylanma harakatida faol
ishtirok etishini ko‘rish mumkin.
1.4. Litosferadagi aylanma harakatlar
Litosferaning turli qismlarida moddalarning doimo aylanma harakati
sodir bo‘lib turadi. Mazkur harakatlar ikki yo‘nalishda sodir bo‘ladi:
ko‘ndalang va bo‘ylama. Ko‘ndalang yo‘nalishda moddalarning harakati
asosan Er yuzasida, ya’ni litosferaning ustida sodir bo‘ladi. Bo‘ylama
yo‘nalishda moddalarning harakati litosferaning ichki va yuqorigi qismlari
orasida ro‘y beradi.
Geologik davrlar davomida Erda ko‘tarilishlar, chœkishlar, zil-zilalar,
vulkanlar kuzatilib kelinmoqda. Ular ta’sirida Er yuzasida baland tog‘lar,
botiqlar va tekisliklar vujudga keladi. Mazkur relef shakllari tashqi omillar
ta’sirida (shamol, nurash, daryo, muz, to‘lqin) emiriladi. Relefning emirilishi
va moddalarning harakati surilma, ko‘chki, sellar ta’sirida ham ro‘y beradi.
Mazkur jarayonlar ta’sirida moddalar Er yuzasida bir joydan ikkinchi joyga
ko‘chib yuradi.
Mineral zarralar asosan havo, suv, muz yordamida ko‘chib yuradi. Agar
tektonik harakatlar to‘xtab qolsa hamma qi’talar 10-20 mln. yil ichida okean
sathigacha emirilib tekislanib qolgan bo‘lar edi.
Moddalarning harakati natijasida Er yuzidan moddalarni olib ketilishi
va olib kelinishi ro‘y beradi.
Er yuzidan moddalarni olib ketilishi daryolar, muzlar orqali amalga
oshiriladi. Daryolar orqali asta-sekin, muntazam va katta maydonlarda
moddalar bir joydan ikkinchi joyga olib ketiladi. Ularning katta qismi loyqa
sifatida harakat qiladi. Quruqlik yuzasida hosil bo‘ladigan loyqaning bir yillik
miqdori 14 mlrd. t., erigan yotqiziklar (ionli oqim) miqdori esa yiliga 1,5-2,0
mlrd. t. tashkil qiladi.
Tog‘larda odatda denudatsiya juda tez va faol sodir bo‘ladi. Amudaryo,
Sirdaryo, Xuanxe, Nil daryolari loyqa miqdorining yuqoriligi bilan ajralib
turadi.
Er yuzasining emirilishi (denudatsiyasi) muzlar ta’sirida ham ro‘y
beradi. Ularning ahamiyati muz bosish davrlarida katta bo‘lgan. Mazkur
davrda Er yuzasining 30% muz bilan qoplangan. Harakatdagi muzlik yumshoq
jinslarni surib, qattiqlarini emiradi. Tog‘ jinslarining parchalarini muzlar o‘n,
yuz, hatto minglab kilometr masofaga olib ketadi. Antarktidada tog‘ jinslarini
muzlar uning chekkasi tomon olib boradi, so‘ngra aysberglar okean tomon
olib ketadi.
Muz yotqiziqlari (morenalar) bilan quruqlikning 10% qismi qoplangan.
Ular asosan morena va suv-muz yotqiziqlaridan iborat.
Quruqlikka moddalar quyidagi yo‘nalishlarda keladi:
-
atmosfera yog‘inlari bilan birga dengiz suvi tuzlarining kelishi.
Okean suvlaridagi tuz zarralari atmosferaga kuchli dengiz bo‘ronlari paytida
keladi;
-
quruqlikdagi moddalar nurash natijasida ham ko‘payib turadi,
otqindi (vulkanik) va boshqa tog‘ jinslari emirilish jarayonida suv, kislorod,
uglerod dioksidini bog‘laydi. Natijada mineral moddalarni oksidlanishi, gilli
slanetslarni, qumtoshlarni, ohaktoshlarni, dolomitlarni va boshqa tog‘
jinslarini hosil bo‘lishi kuzatiladi;
-
mineral moddalarning bir qismi vulkan otilishida va cho‘kindi tog‘
jinslarini hosil bo‘lishida quruqlikka keladi. Har yili hosil bo‘ladigan
biomassaning 0,8% cho‘kindi tog‘ jinslarini tashkil qiladi. Mineral
moddalarning bir qismi fazodan keladi.
Hisoblashlar shuni ko‘rsatadiki, quruqlikdan moddalarni olib ketilishi,
quruqlikka moddalarning kelishidan 7 marotaba ko‘p ekan. Demak,
quruqlikdagi moddalar muvozanati manfiy ekan. Mazkur farq 21 mlrd
tonnani tashkil qiladi. Mineral moddalarning harakati daryolar oršali tez
sodir bo‘ladi, natijada quruqlikning balandligi har yili pasayib bormoqda.
Mineral moddalarning muvozanati L.G.Bondarev (Vechnoe dvijenie,
M, 1974, s57) tomonidan hisoblab chišilgan (2-jadval)
Quruqlikda mineral moddalar muvozanati
Moddalarning harakat turlari
Modda miqdori 1012kg/yil
1
I. Quruqlikka moddalarning kelishi
Nurash jarayonida suv va moddalarni
bog‘lanishi
0,1-0,6
2
Vulkanogen akkumulyasiya
1,8
3
Biogen akkumulyasiya
1,0
4
Moddalarni fazodan kelishi
0,02
Jami
2,9-4,4
1
II. Moddalar sarfi
Loyqa (qattik oqim)
14,1
2
Ionli oqim
1,6-1,7
3
Qoplama muzliklar denudatsiyasi
2,2-2,3
4
Dengiz abraziyasi
0,7-1,1
5
SHamol bilan moddalarni olib ketilishi
2,0-4,0
6
Mineral yoqilgini yoqish
2,6
Jami
23,2-25,7
Farq: kelish (2,9-4,4) – sarf (23,2-25,7) – 21mlrd tonna.
Quruqlikning balandligi Dunyo okeani sathini o‘zgarishi, tektonik
harakatdar tufayli ham o‘zgarib turadi. Hozirgi paytda okeanning hajmi
kengayib quruqlikning hajmi va massasi kamayib bormoqda.
Hozirgi paytda moddalar insonning xo‘jalik faoliyati natijasida ham
ko‘chib yuradi. Jahonda inson ta’sirida yiliga 10 mlrd. tonna modda
ko‘chiriladi, bu esa jahonda moddalar harakatini 40% ni tashkil qiladi. Demak,
hozirgi paytda mineral moddalarni antropogen harakati tabiiy harakat bilan
deyarli tenglashib qolgan.
Litosferada moddalarning juda yirik va muhim harakatlari sodir bo‘ladi.
Er po‘sti palaxsalarining bo‘ylama va ko‘ndalang harakati, magmatik jarayonlar
va boshqa omillar ta’sirida Er yuzasi bilan mantiya o‘rtasida modda
almashinuvchi ro‘y beradi. Mazkur jarayonlarning yorqin namoyoni vulkanlar
va zil-zilalar hisoblanadi.
Vulkanlar Er yuzasi tabiatini shakllanishida muhim rol o‘ynagan va hozir
ham muhim o‘rin tutadi. Hozirgi paytda Er yuzasida 800 dan ortiq so‘nmagan
vulkan bor, ular har yili Er yuzasiga 3-6 mlrd. tonna modda chiqarib tashlaydi.
Vulkan tomonidan Er yuzasiga otib chiqarilgan moddalarni kul, shlak, andezit
tarkibli lava oqimlari, gazlar va suv bug‘lari tashqil qiladi. Erning geologik
tarixi davomida Er yuzasiga 13,501018 –2701018 tonna vulkan jinslari chikarib
tashlangan. Mazkur miqdor hamma quruqlikdagi Er po‘sti massasiga to‘g‘ri
qiladi. Er po‘stinning umumiy massasi 18·1018 tonnani tashkil qiladi. Demak, Er
po‘sti vulkanik va o‘zgargan vulkanik jinslardan iborat ekan (36-rasm).
Vulkan jarayonida ajralib chiqqan suv bug‘lari atmosfera va gidrosferada
mavjud bo‘lgan komponentlardan iborat. Vulkan otilganda atmosferaga juda
ko‘p qattiq zarralar chiqariladi. Mayda zarrachalar atmosferadagi aerozollarni
tashkil qiladi. Ular tomonidan Quyosh nurlari ushlab qolinadi.
Bir yilda Er yuzasida yuz-minglab marotaba zil-zila sodir bo‘ladi.
Ularning ko‘pchiligini inson sezmaydi, faqat o‘ta sezgir asboblargina qayd
qiladi. Ammo kuchli zil-zilalar ham sodir bo‘lib turadi. Ohirgi 30-40 yil
davomida kuchli zil-zilalar ta’sirida 15 mln.ga yaqin odam fojiali ravishda
hayotdan ko‘z yumdi.
Er po‘stidagi boshqa harakatlar sekin-asta ro‘y beradi. Bunday
harakatlarga sekin ro‘y beradigan tebranma harakatlar kiradi. Ular natijasida Er
yuzasining bir qismi asta-sekin cho‘ksa, ikkinchi qismi ko‘tariladi, ya’ni
bo‘ylama (vertikal) harakatlar sodir bo‘ladi. Bundan tashqari ko‘ndalang
(gorizontal) harakatlar ham mavjud. 1891 yili nemis olimi A.Vegener
materiklarni suzib yurishi gepotezasini ishlab chiqdi. Materiklarni suzib yurishi
gepotezasini ishlab chiqish uchun
Atlantika okeanini ikki qirg‘og‘idagi materiklar qiyofasining
o‘xshashligi; b) Atlantika okeani ikki qirg‘og‘idagi materiklar geologik
tuzilishi, fauna va florasining o‘xshashligi; v) Afrikaning janubida,
Madagaskarda, Hindistonda, Avstraliyaning g‘arbida, janubiy Amerikaning
sharqida toshko‘mir va perm davrlaridagi muz qoplami izlarining borligi. Bu
esa qadimda juda katta yaxlit Pangeya quruqligi borligidan darak beradi.
Keyinchalik Er po‘sti palaxsalarini harakatini tasdiqlovchi qator dalillar topildi.
A.Vegener gepotezasi asosida keyinchalik tektonik plitalar nazariyasi ishlab
chiqildi. Mazkur nazariyaga asosan litosfera oltita yirik plitadan iborat. Plitalar
astenosfera ustida izostatik muvozanatlashgan va mantiyadagi konvektiv issiqlik
ta’sirida gorizontal harakat qiladi. Okean va quruqlik litosfera plitalari
to‘qnashgan joyda okean plitalari cho‘kadi va chuqur cho‘kmalar hosil bo‘ladi,
quruqlikda esa tog‘lar ko‘tariladi yoki orollar yoylari vujudga keladi. Ikkita
quruqlik plitasi to‘qnashgan joyda esa tog‘lar hosil bo‘ladi. Masalan, Hindiston
plitasi bilan Evrosiyo plitasining to‘qnashgan joyida Ximolay tog‘lari vujudga
kelgan.
Plitalarni bir-biridan uzoqlashish zonasida o‘rta okean tizmalari vujudga
keladi. Okean suv osti tizmasining o‘rtasida graben joylashadi, mazkur
chuqurlik-graben litosfera plitalarini bir-biridan uzoqlashish zonasi hisoblanadi
va rift deb ataladi.
Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasiga binoan Er po‘sti va mantiya
orasidagi modda almashinuvchi quyidagicha ro‘y beradi: a) o‘rta okean suv osti
