Geografiya darslarining tiplari Geografiya darslari ta’lmni tashkil qilishning eng asosiy turlardan xisoblanadi. Geografiya darslari didaktik maqsadlarga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: kirish darsi; yangi mavzuni o’rganish darsi; aralash dars; ma’ruza darsi; takrarlash darsi. Kirish darsi Kirish darsi umumta’lim maktablarida geografiya predmetlarini va yirik mavzularni o’rganishda yo’llanma vazifasini o’taydi. Kirish darsining asosiy maqsadi ma’lum bir kurs va mavzu bo’yicha bilim va ko’nikmalar berishdir. Kirish darsi quyidagi qismlardan iborat: o’quv yilini boshida o’tkaziladigan kirish darslari; yirik mavzularni o’rganishdan olidin tashkil qilinadigan kirish darslari; chorak boshlanishida o’tkaziladigan kirish darslari. O’quv yilining boshida birinchi darsda o’qituvchi quyidagi ishlarni bajaradi: - darslik va uning mualliflari bilan tanishtirish; - darslikni tuzilishi bilan tanishtirish (qismlar, boblar, ilovalar, rasmlar, jadvallar); - darslikdan foydalanish tartibi bilan tanishtirish. Toza tutish yirtmaslik, chizmaslik, yozmaslik va h.k. Yirik bo’limlarni o’rganishda ham kirish darslaridan foydalanish mumkin. “Boshlang’ich tabiiy geografiya” (5-sinf) kursida Yer qobiqlari bo’limini o’rganishdan oldin kirish darsi o’tkazish mumkin. Unda quyidagii xolatlarga e’tibor bermoq lozim: - geografik qobiqni qatlamsimon bo’lib tuzilganligi, ya’ni litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferalardan iborat ekanligi; - har bir qobiq alohida moddalardan tuzilganligi, ya’ni litosfera qattiq moddalardan, gidrosfera suyuq modalardan (suv), atmosfera gazsimon moddalardan, biosfera esa tirik moddalardan iborat ekanligi haqida bilimlar shakllantiriladi. Shundan so’ng o’quvchilar ongida Yer qobiqlari haqida tushunchalar shakllanadi va umumiy tasavvurlar xosil bo’ladi. Iqtisodiy geografiya darslarida ham xuddi shunday kirish darslarini tashkil qilish mumkin. Masalan, “Jahon iqtisodiy va ijtimoiy georafiyasi” kursida jahon xo’jaligini o’tishdan oldin kirish darsi o’tkazish mumkin: unda quyidagi holatlarga o’quvchilar diqqati qaratiladi: -jahon xo’jaligi haqida tushuncha beriladi; -jahon xo’jaligining tarkibiy qismlari chizib ko’rsatiladi. - shundan so’ng sonoat, qishloq xo’jaligi. Transport va xalqaro iqtisodiy aloqalarni tuzilishi alohida tushuntriladi. Masalan, transport tarmog’i quyidagi qismlarga bo’linadi: quruqlik, suv, havo, quvur, elektron. Bundan tashqri kirish darslarida quyidagi maqsadlar ham amalga oshiriladi; bo’lajak o’quv ishlari uchun o’quvchilar pisixalogik jihatdan tayyorlanadi; o’quvchilarga geografiya fani va geografik bilimlariga nisbatan qiziqish uyg’otiladi. Kirish darsida bitta mavzu o’rganilganligi uchun unda darsni barcha elementlari mavjud emas. Unda tashkiliy qism, yangi bilimlarni o’rganish, ayrim xollarda vaqt yetarli bo’lsa bilimlarni mustahkamlash va uyga vazifa berish amalga oshiriladi. Ko’p hollarda kirish darsida asosan yangi material o’tiladi, uyga vazifa berilmasligi ham mumkin. Aralash dars Umum ta’lim maktablarida eng keng tarqalgan dars turi. Aralash darslarda bir necha didaktik maqsadlar amalga oshiriladi va ularda o’quv jarayonini barcha qismlari mavjud: yangi bilimlarni o’zlashtirish; olingan bilimlarni tahlil qilish va fikrlash; olingan bilimlarni mustahkamlash; olingan bilimlarni esda saqlab qolish; o’zlashtrilgan bilimlarni qo’llash. Mazkur darslarda quyidagi maqsadlar amalga oshiriladi: yangi mavzuni o’rganish; geografik ko’nikmalarni shakillantirish; olingan bilim va ko’nikmalarni tekshirish. Aralash dars quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: tashkiliy qism. Ushbu qismda yo’qlama qilinadi, o’quvchilarni darsga tayyorgarligi ya’ni o’quv qurollari bor yo’qligi aniqlanadi; uyga berilgan vazifa tekshiriladi; yangi darsni maqsad va vazifalari tushuntiriladi, oldingi dars bilan yangi mavzu o’rtasida bog’liqlik aniqlanadi va tushuntiriladi; yangi mavzu o’rganiladi va umumlashtiriladi; olingan bilimlar mustahkamlanadi va darsda o’quvchilar faoliyati tekshiriladi; uyga azifa beriladi va uni bajarish bo’yicha ko’rsatmalar beriladi. ( I.V. Dushina, 1985). Aralash darsning har bir tarkibiy qismidagi maqsadlarini amalga oshirish uchun alohida o’ziga xos metodlar tanlanadi, o’qituvchi va o’quvchilar birgalikda faoliyatini shakillari ishlab chiqiladi. Ammo shuni ham aytish mumkinki aralash darsni muntazam ravishda bir xil qolipda o’tishi o’quvchilarni darsga qiziquvchanligini va diqqatini pasaytirib yuboradi hamda ularni zeriktirib qo’yadi. Shuning uchun aralash darsni tarkibini, metodlari va faoliyat shakillarini tez-tez almashtirib turish lozim bo’ladi. Aralash dars quyidagi hollarda o’tkaziladi: yirik ko’p soatlarga mo’ljallangan mavzularni o’rganishda; o’tkaziladigan mavzu oldin o’tilgandars mazmuni bilan bog’langan bo’lsa. Agar aralash dars mavzusi oldingi o’tilgan dars bilan bog’langan bo’lsa, darsni o’quvchilar o’tgan darsdla o’zlashtirilgan bilimlarni tekshirish va aholashdan boshlanadi. Bunday hollarda uyga vazifa yangi mavzuni o’tishdan oldin yoki o’zlashttirilgan bilimlarni mustahkamlashdan oldin beriladi. Uyga vazifa berilganda uni bajarish bo’yicha metodik ko’rsatmalar aniq va tushunarli bo’lishi lozim. Aralash darsda berilgan materialni mustahkamlashda o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan eng muhim bilim va ko’nikmalar ajratilmog’i lozim. Masalan, 5-sinf darsidagi Olam va Yer bo’limini o’rganayotganda koinot, yulduzlar, gallaktika, Quyosh, Quyosh tizimi sayyoralar, yo’ldoshlar, meteoritlar tushunchalarini yaxshi o’zlashtirilishiga katta e’tibor beriladi. Hozirgi paytda geografiya ta’limi mazmunida nazariy bilimlar miqiyosini ortib borishini xisobga olib bilimlarni mustahkamlashni yangi mavzuni tushuntirayotganda amalga oshirish mumkin. masalan, tog’ jinslari mavzusini o’tishda magmatik, cho’qindi va metmorfik tog’ jinslarini xosil bo’lishi va tarqalishini tushuntirish davomida mazkur bilim va ko’nikmalarni birdaniga mustahkamlab va umumlashtirib ketish mumkin. Bunda o’quv materiali ma’lum bir mantiqiy qismlarga bo’linadi va har bir mantiqiy qism bo’yicha bilim, ko’nikmalar mustahkamlanadi va umumlashtiriladi. Masalan, magmatik tog’ jinslarini tushuntirgandan so’ng olingan bilimlar birdaniga mustahkamlab ketish mumkin. Bunda magmatik tog’ jinslarini xosil bo’lishi, turlari (intruziv, effiziv) va ularni xosaalariga urg’u beriladi. Demak, aralash darsni tarkibiy qismlari qotib qolgan narsa emas, uni doimo o’zgartirib turish lozim bo’ladi. Ba’zi xollarda avval yangi mavzuni o’tib, so’ngra uyga berilgan vazifani tekshirish mumkin, ayrim hollarda darsni uyga vazifa berish bilan ham boshlash mumkin. Aralash darsni 5-sinfda “Yer qobiqlari” 6-sinfda har bir materik va okeanni tabiiy sharoitini, 9-sinfda materiklar yoki ayrim mintaqalarning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o’tishda qo’llash mumkin. Yangi mavzuni o’rganish darsi Mazkur dars turi to’la yangi mavzuni o’tishga bag’ishlanadi. Shuning uchun unda uyga berilgan vazifani tekshirish va baholash qismi bo’lmaydi. Mazkur dars quyidagi hollarda qo’llaniladi: - darsni hajmi katta bo’lgan taqdirda; - dars murakkab bo’lgan taqdirda. Mazkur darsda bilimlar chuqur va har tomonlama ochib beriladi. Mazkur darslar uchun mavzuni o’qituvchi oldindan tanlab oladi va unga tegishli o’quv vositalarini tayyorlaydi. Ushbu darslarda asosiy o’qitish metodi bo’lib tushuntirish hisoblanadi. Bunda o’qituvchi sinf taxtasidan, haritalardan, chizmalardan, rasm va jadvallardan hamda qo’shimcha adabiyotlardan foydalanishi lozim. O’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida o’quvchilarga qator topshiriqlar berish mumkin. Bunda ular olgan bilimlarni amalda qo’llashadi, yoki bo’lmasa bir necha vazifalarni bajarishni topshiriq sifatida berish mumkin. Bu esa yangi materiallarni o’zlashtirishni osonlashtiradi. Masalan, dunyo siyosty haritasini o’rganayotganda tarixiy va siyosiy haritadan foydalanib qo’yidagi vazifalarni o’quvchilarga topshirish mumkin: - XX asrning boshigicha dunyoda qanday yirik davlatlar bor edi; - XX asrning boshlarida Afrikada qanday mustaqil davlatlar mavjud edi; - birinchi jahon urushdan so’ng jahon siyosiy haritasidan qanday davlatlar davlat sifatida yo’q bo’ldi; - ikkinchi jahon urushidan so’ng qanday mustaqil davlatlar vujudga keldi; - XX asrning oxirida qaysi davlatlar parchalanib ketdi va qanday yangi davlatlar paydo bo’ldi; - XXI asrda qaysi davlatlar mustaqillikni qo’lga kiritd va x.k. Yangi mavzuni o’rganish darsi qo’yidagi tarkibiy qismlardan iborat: darsni maqsadini aniqlash; yangi mavzuni tushuntirish davomida o’quvchilarni bilish faoliyatini tashkil qilishi lozim; mavzuni alohida mantiqiy qismlari bo’yicha umulashtirish va mustahkamlash; o’zlashtirilgan bilim va ko’nikmalarni amalda qo’llash bo’yicha o’quvchilarga topshiriqlar berish; uyga vazifa berish. Mazkur darslarda quyidagi mavzularni o’rganish mumkin; “Yer po’stining tuzulishi (V-sinf); “O’rta Osiyoning tabiiy geografik rayonlashtirish” “O’zbekistonni iqtisodiy rayonlashtirish” (VIII- sinf); “Jahon siyosiy haritasi”, “Jahon tabiiy resurslari”, “Jahon aholisi ”va x.k. Geografik ko’nikmalarni shakllantirish darsi. Mazkur darsning asosiy vazifasi geografiya predmetlari uchun xos bo’lgan ko’nikmalarni shakllantirishdir. Mazkur ko’nikmalar nazariy bilimlarni o’zlashtirishga, mustahkamlashga va amalda qo’llashga imkon beradi. Ko’p xollarda mazkur darslarni bilimlarni mustahkamlash va geografik ko’nikmalarni shallantirish darsi ham deb ataladi. O’qitishni sifatini oshirishdagi vazifalarni kuyilishi va yechilishi munosabati bilan hamda o’quvchilarni amaliy faoliyatga bo’lgan e’tiborni ortishi bilan mazkur darslar turini ahamiti yanada ortadi. Bunday darslarda o’quvchilar faoliyatini asosiy shakli bo’lib amaliy ishlarni bajarish hisoblanadi. Mazkur amaliy ishlarni bajarish davomida o’quvchilarda geografik ko’nikmalar shakllanadi. Ushbu darslarda o’quvchilarni nazariy va amaliy faoliyati bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Shuning uchun geografik ko’nikmalarning katta qismi yangi bilimlarni olish jarayonida shakllatiriladi. Ayrim amaliy ishlar mazkur darslarda bajariladi, masalan, geografik koordinatalarni aniqlash, masshtab turlarni bilan ishlash, Turon tekisligi bo’ylab o’tkazilgan tabiiy geografik kesmani tahlil qilish (VII sinf). Ayrim amaliy ishlarni yangi mavzuni o’rganib bo’lgandan keyin bajarish mumkin. Bunda olingan bilim va ko’nikmalar mustahkamlanadi. Masalan, o’quvchilarni iqtisodiy diagrammalar bilan ishlash ko’nikmalarini darsni mustahkamlash bosqichida olib borish mumkin. Amaliy mashg’ulotlarni uyga vazifani tekshirish jarayonida ham o’tkazish mumkin. Bunda o’quvchilar ma’lum bir qolip asosida ishlashadi. Ya’ni ma’lum bir qolip asosida daryoga , dengizga yoki ko’llarga ta’rif berish, ayrim davlatlarni iqtisodiy geografik ta’rifini tuzish va h.k. Amaliy ishlar ikki turga bo’linadi: o’qitadigan (o’rgatadigan) ; yakuniy. O’rganadigan (mashq qildiradigan) amaliy ishlarning maqsadi o’quvchilarni ma’lum bir geografik topshiriqni bajarishga o’rgatishdir. Masalan, geografik kordinatalarni aniqlash, haritada masofani masshtab orqali aniqlash; daryo suv sarfini hisoblash; hududni tabiiy geografik tavsifini tuzish; demografik ko’rsatgichlarni xisoblash; iqtisodiy geografik tavsiflarni tuzish. Demak, o’rgantuvchi amaliy ishlarda turli ko’nikmalar shakllantiriladi, tegishli bilimlar mustahkamlanadi. Qator o’rgatuvchi amaliy ishlardan so’ng yakuniy amaliy ish o’tkaziladi. Uning maqsadi olingan bilim va shakllantirilgan ko’nikmalarni o’zlashtirish darajasini tekshirishdir. Masalan, Chirchiq Oxangaron o’lkasini tabiiy geografik tavsifini tuzilishi ko’nikmalari shakllantrilgandan so’ng O’zbekistonnni boshqa tabiiy geografik o’lkalarini o’quvchilar amaliy mashg’ulot darslarida mustaqil o’rganishlari mumkin. Buning uchun o’quvchi tabiiy geografik o’lkalarni o’rganish texnologiyasini modul tizimini ishlab chiqishi mumkin. (4 -rasm). Har bir tabiiy geografik rayon uchta quyidagi modullarga bo’linadi: tabiiy geografik rayonni geografik joylashishi va chegaralari; yer yuzasini tuzilishi, geoglogik sharoiti va foydali qazilmalari; ichki suvlari, tuprog’i o’simligi va hayvonot dunyosi. Mazkur modullar yanada mayda modullarga bo’linadi. Masalan, ikkinchi modulni quyidagi modulchalarga bo’lishimiz mumkin: rayonning relefi; rayonning geologik tuzilishi; rayonning foydali qazilmalari. O’quvchilar bilim va ko’nikmalarni yaxshi o’zlashtirishlari uchun mazkur modullarni yanada maydaroq qismlarga bo’lish mumkin. Masalan, foydali qazilmalar modulini quyidagi qismlarga bo’lish mumkin: yoqilg’i energitika foydali qazilmalari; metalli foydali qazilmalar; nometall foydali qazilmalar. Demak, yakuniy amaliy ishlar geografik voqea va xodisa hamda obyektlarni tavsifiga bag’ishlanar ekan. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida hamma xalq