Geografiya fanidagi muammolar va ulardan ta’lim jarayonida foydalanish.
Muammoli o’qitish metodlari.
Muammoli o’qitish metodikasi ilg’or o’qitish metodlaridan hisoblanadi,
chunki u o’quvchilarni o’ylashga izlanishga majbur qiladi, natijada ularning
bilimlari chuqurlashadi va turli muammolarni qo’yish va yechish ko’nikmalari
shakillanadi.
Geografiya fanidagi muammolar va ulardan ta’lim jarayonida
foydalanish.
Geografiya fani tabiiy va iqtisodiy va ijtimoiy qismlardan iborat bo’lganligi
uchun unda tabiat va jamiyatdagi barcha muammolar mujassamlashgan. Mazkur
muammolar tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlar hamda ularni o’zaro ta’siri
natijasida shakillanadi va rivojlanadi. Mazkur muammolardan ta’lim jarayonida
foydalanishning eng muhim shartlaridan biri bo’lib ularni kelib chiqishiga ko’ra
gruxlarga bo’lish muhim ahamiyatga ega. Ushbu muammolarni quyidagi
guruhlarga bo’lish mumkin:
- tabiiy geografik muammolar;
- ijtimoiy-iqtisodiy geografik muammolar;
- geoekologik muammolar;
- ta’limiy va tarbiyaviy muammolar;
Tabiiy geografik muammolar insoniyat tarixi davomida jamiyatga ta’sir
etgan asosiy muammolardan biri bo’lib kelgan va bo’lib qolmoqda. Bunday
muammolarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
a) Yer qobig’ining xususiyati bilan bog’liq bo’lgan muammolar (zil-zila,
vulqonlar, tiktonik harakatlar va x. k.)
b) Atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar (kuchli shamollar,
sellar, yashin tushishi, do’l, sovuq urishi, qurg’oqchilik va x.k.)
v) Yer usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar (suv toshqini,
botqoqlanish, va x.k.)
g) Geografik muammolar, ya’ni tuproq, o’simlik va hayvanot dunyosi bilan
bog’liq bo’lgan muammolar;
d) Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar (okean satxini
ko’tarilishi, tayfun, tsunami) va x.k.
Yer qobig’ini xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan muammolarni
(jarayonlarni) oldindan olib bo’lmaydi, faqat ularni sodir bo’lishini oldindan bilib
tegishli chora tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, zil-zila yoki vulqonni
sodir bo’lishini oldindan aytishni iloji bo’lsa mazkur hududlarda aholi olib chiqib
ketiladi. O’qituvlarga ayniqsa zil-zila va vulqonlar sodir bo’lib turadigan
hududlarda yashovchi o’quvchilarga tushuntirish katta amaliy va ilmiy hamda
ta’limiy ahamiyatga ega. Tektonik harakatlar natijasida Yer yuzasining ma’lum bir
joylarini asta sekin pasayishi va ko’tarilishini Nedirlandiya hududi misolida
tushuntirish mumkin. Yer po’stini asta-sekin cho’qishi natijasida Nedirlandiya
hududi dengiz satxidan pastda qolib ketmoqda. Natijada Nedirlandiya hududini
suv bosish havfi tug’ilgan. Buni oldini olish uchun dengiz qirg’og’iga to’g’on
qurilgan uning balandligi har yili ko’tarilib turiladidi.
Atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar insoniyatni qadimdan
qiziqtirib keladi. Hozirgi vaqtda ayrim atmosfera xodisalarini sodir bo’lishini
oldindan aytib beriladi va shunga mos ravishda chora tadbirlar ishlab chiqiladi.
Masalan, sel, sovuq urishi, qirg’oqchilik, bo’ronlar va x.k
Yer usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar ham hozirgi vaqtda
oldindan aniqlanadi va tegishli chora tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunday
muammolarga (jarayonlarga) suv toshqinlari, botqoqlar xosil bo’lishi kiradi.
Biogeografik muammolarga tuproq erroziyasi, o’simlik va hayvonot
dunyosining o’zgarishi yoki kamayib ketishi kiradi. Ular asosan tabiiy sharoitni
keskin o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi.
Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar qirg’oq va orollarda
joylashgan davlatlar uchun muhim muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Yer shari
iqlimini asta-sekin ilishi natijasida materik va tog’ muzliklari erib Dunyo okeani
satxi ko’tarilmoqda, okeanlar tayfunlar va tsunami qirg’oqlarda va orollarda
yashovchi xalqlarga katta zarar keltirmoqda. Masalan 2005 yil qishda
Indoniziyada sodir bo’lgan tsunami natijasida minglab aholi va dam oluvchilar
xalok bo’lishdi.
Iqtisodiy geografik muammolar ham insonlarni asosiy muammolari qatoriga
kiradi. Masalan, tabiiy resurslar va ulardan foydalanish;Aholishunoslik va
demografik muammolar; ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlantirish
muammolari; transpart va xaoqaro iqtisodiy munosabatlar muammolari.
Geoeklogik muammolar tabiat va jamiyatni o’zaro ta’siri natijasida vujudga
keladi va ularni quyidagi guruhlarga bo’lishimiz mumkin:
- tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari;
- tabiatni muhofaza qilish muammolari;
- tabiatni tiklash muammolari;
Tabiatdan va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari hozirgi
davrda barcha fanlar oldida turgan umum insoniy muammo bo’lib hisoblanadi.
Tabiatdan noto’g’ri foydalanish oqibatida katta maydonlarda tuproqlar sho’rlanib
ketgan, shamol va suv erroziyasi oqibatida tuproqni sifati pasayib ketgan,
yaylovlardan intensiv foydalanishi oqibatida ularni maxsuldorligi kamayib ketgan,
o’simlik resurslaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida o’rmonlar maydoni qisqarib
ketgan, ovchilikni rivojlanishi bilan insoniyat tarixida ko’p hayvonlar butunlay
qirilib ketgan yoki butunlay yo’qolish arafasida.
Shu munosabat bilan tabiatni va tabiiy resurslarni muxofaza qilish maqsadida
butun jahonda qo’riqxonalar, milliy bog’lar, beosfera qo’riqxonalari,
buyurtmaxonalar tashkil qilingan. Jahon va alohida Davlatlar qizil kitoblari nashr
qilingan va qilinmoqda.
Hozirgi paytda inson tomonidan buzilgan tabiat komplekslarini tiklash
bo’yicha juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Sanoat ishlab chiqarish natijasida
hosil bo’lgan texnogen landshaftlar bog’larga, o’rmonlarga, ekinzorlarga va dam
olish maskanlariga aylantirilmoqda.
Geografiya ta’limining asosiy vazifalaridan biri muammoli dars
texnologiyalarini ishlab chiqish jarayonida yuqoridagi muammolardan keng
foydalanish va ularni o’quvchilar ongiga chuqurroq singdirishdan iborat.
Muammoli ta’lim texnologiyasini ishlab chiqishda O’zbekiston va O’rta
Osiyodagi muammolardan foydalansa katta samara beradi. Masalan, Orol
muammosi, Sibir daryolarini O’rta Osiyoga burish muammosi, Qishloq xo’jaligini
keng rivojlanishi va tuproqlarni sho’rlanishi muammosi va x.k.
Muammoli bayon metodi
O’qituvchi tomonidan muammoni quyilishi va uni yechish yo’llarini
asoslashga muammoli bayon metodi deb ataladi. Mazkur metod yordamida
o’qituvchilar tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va geoekologik muammolarni
yechish yo’llari va ularni asoslash usullari haqida ko’nikmalarga ega bo’lishadi.
Mazkur metodni qo’llanganda qo’yidagilarga e’tibor beriladi:
-
o’qituvchi muammosini o’rtaga tashlaydi va uni yechish namunasini
ko’rsatib beradi, ya’ni mazkur muammoni dars mavzusi bayoni davomida o’zi
yechib beradi;
-
o’quvchilar o’qituvchini mazkur muammoni yechish bosqichlarini nazorat
qilib kuzatib turishda va dars davomida geografik muammolarni yechish
ko’nikmalariga ega bo’lishadi.
Ma’lum bir muammoni yechish davomida o’qituvchi uni yechish yo’llari
ko’rsatib beradi, muammoni yechish davomida fikrlar qarama-qarshiligini vujudga
kelishi fikrlarni rivojlanish xususiyatlariga o’quvchilar fikrlarni jalb qiladi.
Muammoni yechilishini bayoni davomida o’qituvchi ilmiy bilish va ilmiy
fikrlash na’munasini ko’rsatadi. O’quvchilar esa muammoni yechilish
bosqichlarini, uni ilmiy asoslanganlik darajasini, fikrlarni rivojlanishini kuzatib va
nazorat qilib turishdi.
Tabiiy geografiya darslarda quyidagi muamolarni o’rtaga tashlab uni
yechish na’munasini ko’rsatishi mumkin:
- Orol va Orol atrofi muammosi, bundan o’qituvchi Orol dengizini qurishi
sabablarini va uni oqibatlarini hamda Orol muammosini yechish yo’llarini ilmiy
asoslab berishi lozim;
- Atmosferani ifloslanish va u bilan bog’liq ravishda Yer yuzasida o’rtacha
haroratni muntazam ortib borishi va uning oqibatlarini ochib berishi lozim;
-
O’rmonlarni kesilishi va u bilan bog’liq ravishda tabiiy sharoitni
o’zgarishini asoslab berishi lozim
- O’zbekiston relyefini o’tganda o’qituvchi qo’yidagi muammolarni o’rtaga
tashlab uni yechib berish na’munasini ko’rsatish mumkin. «O’zbekiston relyefi
ichki va tashqi kuchlarning o’zaro ta’siri xosilasidir». Bunda ichki va tashqi
kuchlarning o’zaro ta’sirida qanday relyef shakillari hosil bo’lishini va tashqi
kuchlar ta’sirida ular qanday o’zgarishi dars bayonida ochib beriladi;
-
O’zbekiston tabiat mintaqalari mavzuni o’tishda qo’yidagi muammoni
o’rtaga tashlab uni yechish yo’llarini ko’rsatib berish mumkin «O’zbekiston tabiiy
sharoiti g’arbdan sharqqa tomon mutloq balandlikni ortishi va iqlimni o’zgarishi
tufayli almashinadi. Bunda o’quvchilar e’tiborini balandlik ortgan sari iqlimni
sovushi va natijada O’zbekistonda cho’l, adir, tog’ va baland tog’ mintaqalari
vujudga kelganligi asoslab beriladi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida tabiiy resurslar, aholii
geografiyasi ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish transporti va xalqaro iqtisodiy
aloqalar, iqtisodiy rayonlarning vujudga kelishi, mehnatni geografik taqsimoti
mavzulari bo’yicha muammoli darslarni tashkil qilish mumkin, iqdisodiy va
ijtimoiy geografiya darslarida quyidagi muammolarni o’rganish mumkin:
«Har qanday davlaning qudrati uning rivojlanish darajasi va tabiiy
boyliklariga bog’liq» Davlat yuqori darajada rivojlangan bo’lsa va tabiiy boyliklari
yetarli bo’lsa u davlatning qudrati yuqori bo’ladi masalan, Rossiya, Xitoy, AQSH,
Buyuk Britaniya va x.k. Davlatlar yuqori darajada rivojlangan bo’lsa ammo tabiiy
resurslari kam bo’lib aqliy (insoniy) resurslari yuqori darajada bo’lsa ham qudratli
bo’lishi mumkin, masalan Yaponiya;
-ishlab chiqarish kuchlarini joylanishini tabiiy sharoit va tabiiy resurslar,
hamda ishchi kuchlariga bog’liq;
- aholi ko’chib yurishini iqtisodiy va siyosiy sharoitga bog’liq ekanligi;
-aholini ko’chib yurishini iqtisodiy va siyosiy sharoitga bog’liq ekanligi;
- aholini ko’payishi va urbanizatsiya darajasini davlatni rivojlantirish
darajasiga bog’liq ekanligi;
-sanoatni rivojlanish darajasi ilmiy texnik inqilob natijalaridan foydalanish
darajasiga bog’liq ekanligi;
-har qanday davlatni rivojlantirish uning xalqaro ixtisoslashgan sohasini
rivojlantirishga bog’liqligi va x. k.
Geografiya darslarida deyarli har qanday mavzuni o’tishda geoekologik
muammolarga duch kelinadi. Shuning uchun geografiya fani o’quvchilarga va
keng xalq ommasiga ekologik ta’lim va tarbiya beradigan asosiy fanlardan biri
hisoblanadi.
Geoekologiya bo’yicha muammolarni shakillantirib ularni yechish
namunasini ko’rsatish mumkin:
- Orol dengizi butunlay qurib qolsa orol atrofida qanday geografik
o’zgarishlar sodir bo’ladi. Mazkur muammolarni yechishda o’qituvchi avval uning
tabiiy geografik oqibatlarini so’ngra iqtisodiy geografik oqibatlarini, pirovardida
esa geoekologik oqibatlarni ochib berishi darkor. Shundan so’ng Orol dengizini
qurishini oldini olish chora-tadbirlarini asoslab berish lozim;
-«Sanoat korxonalarini notug’ri joylashtirish va uning geoekologik
oqibatlari». Mazkur muammolarga misol qilib Tojikistondagi Alyuminiy zavodini
keltirish mumkin. Mazkur zavodni qurilishi va faoliyati oqibatida janubiy
O’zbekistonda sodir bo’lgan noxush ekologik jarayonlarning sabablari ochib
berilishi lozim;
-Sobiq ittifoq davrida O’zbekistonda paxta yakka xokimligini rivojlanishi va
uning ekologik oqibatlarini o’qituvchi muammoli bayon sifatida ochib bermog’i
lozim;
-iqlimni o’zgarishi va uni tabiiy sharoitga ta’siri ham muammoli bayon
jarayonida ochib berilishi mumkin.
Reproduktiv va izlanuvchan metod
Reproduktiv metod Ma’lum bir tanish sharoitda yoki ma’lum bir namuna
asosida o’quvchilar bilimi va ko’nikmalarini qo’llashga o’rgatadigan metodga
reproduktiv metod deb ataladi.
Uning asosiy maqsadi o’quvchilarni mustaqil fikrlashga va mustaqil ishlarni
bajarishga o’rgatishdir.
Mazkur metodni qo’llaganda o’qituvchi bir qolipdagi savollarni ketma -
ketlikda tuzishi va unga o’quvchilar javob berishlari lozim.
Mazkur metod bilan tabiiy geografiya iqtisodiy geografiya kurslarida
bajariladigan ma’lum bir hududni yoki ishlab chiqarish komplekslarini tavsifini
tuzish vazifalari kiradi.
Masalan, Farg’ona vodiysiga quyidagi qolipda tabiiy geografik tarif berish
mumkin:
a) geografik joylanishi;
b) geologik tuzilishi;
v) relyefi;
g) foydali qazilmalari;
d) iqlimi;
e) ichki suvlari;
yo) tuproqlari;
j) o’simligi;
i) hayvonot dunyosi;
k) tabiiy geografik birliklari.
Iqtisodiy geografik tavsif tuzilishida ham qo’yidagi qolipdan foydalanish
mumkin:
a) iqtisodiy geografik joylanishi;
b) ma’lum birliklari yoki siyosiy
haritasi;
v) tabiiy resurslari;
g)aholisi va mehnat resurslari;
d)
xo’jaligining
tarkibiy tuzilishi;
e)
sanoati;
yo) qishloq xo’jaligi;
j) transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari.
Bundan tashqavri har bir tabiiy geografik yoki iqtisodiy geografik
komponentlarni o’rganish bo’yicha ham bir qolipdagi savollar tuzish mumkin.
masalan, iqlimni o’rganishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin:
a) iqlim hosil qiluvchi omillar;
b) qishoz va iqlimi;
v) yog’inlar;
g)
shamollar;
d) fasllar;
y) iqlim mintaqalari.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografik tasvirni asosiy tarkibiy qisimlaridan bo’lgan
tabiiy resurslarni o’rganishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin:
a) Yer resurslari;
b) iqlim resurslari;
v) suv resurslari;
g) tuproq resurslari;
d) o’simlik resurslari;
e) miniral resurslari;
k) rekratsiya
resurslari.
Bu yerda tabiiy resurslarni alohida tarkibiy qismlarini o’rganish uchun bir
qolipdagi savollar tuzish mumkin. Masalan, miniral resurslarini o’rganishda
quyidagi savollar tuzish mumkin:
a) yoqilg’i energetika resurslari;
b) metali foydali qazilmalar;
v) nometall foydali qazilmalar; va x.k.
Mazkur metod bilan ishlaganda o’quvchilardan bilish va ko’nikmalarni
ma’lum bir qolipda qo’llash talab etiladi.
Qisman izlanuvchan metodning asosiy maksadi o’quvchilarda ijodiy
ko’nikmalarni hosil qilishdir. O’quvchilarni ijodiy ishga qiziqtirish va o’rgatish
muammoli yoki ijodiy vazifalarni ishlab chiqish va ularni dars jarayonida
o’quvchilar tomonidan yechishi orqali amalga oshiriladi. Mazkur vazifalarni
yechish usullari o’quvchilarga oldindan ma’lum qilinmog’i lozim. Mazkur metodni
qo’llaganda o’qituvchining faoliyati quyidagilardan iborat bo’ladi;
-o’qituvchi vazifani ishlab chiqadi va uni o’quvchilarga e’lon qiladi;
-so’ngra o’qituvchi vazifani alohida qismlarga bo’lib yuboradi yoki alohida
savollar tuziladi;
O’quvchilar mazkur vazifani yechish davomida kuyidagi faoliyatni amalga
oshiradi;
-vazifani to’la va har tomonlama tushunishi lozim;
-bir ketin ma’lum bir qismlarga bo’lngan vazifani yechishadi. Bunda ular qisman
izlanuvchanlikni amalga oshiradi. Izlanuvchanlik ishlari o’qituvchi rahbarligida va
uni boshqarishda amalga oshiriladi.
O’qituvchi materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursida. Shimoliy
Amerikaning tabiat zonalari mavzusida o’quvchilarga quyidagi savollar berish
mumkin: “Qadimgi muzliklar Shimoliy Amerika tuproqlariga qanday ta’sir
qilganini tushuntirib bering”. O’quvchilar maskur savollarga birdaniga javob bera
olishmaydi, shuning uchun o’qituvchi uni ayrim qismlarga quyidagicha bo’lib
chiqadi:
- muzlar Shimoliy Amerika materigida qanday ishlarni amalga oshirgan?;
- Shimoliy Amerika qaysi qismida tuproqlar yosh, shimoldami yoki
janubdami?;
- qanday tuproqning qalinligi katta bo’ladi, qadimgilarnimi yoki yoshrog’ni?;
- nima sababdan Kanada to’plam Orolidagi tuproqlar yupqa va toshli?
Mazkur savollarga o’quvchilar javob berib bo’lishgandan so’ng o’qituvchi
dastlab bergan savolini qaytaradi «Qadimgi muzliklar Shimoliy Amerika
tuproqlariga qanday ta’sir etgan» o’quvchilar endi mazkur savolga to’liq javob
berishadi. Mazkur metodni qo’llaganda evristik suhbatdan foydalanish katta
samara beradi.
Izlanuvchan metod. O’quvchilarni ijodiy faoliyatga o’rgatadigan metod
izlanuvchan metod deb ataladi. Qisman izlanuvchan metod yordamida o’quvchilar
o’qituvchi yordamida qisman ijodiy ish olib borish ko’nikmasiga ega bo’lishdi.
Izlanuvchan metodda esa o’quvchilar mustaqil ravishda izlanish olib borishadi.
Bunday ishlarni amaliy geografiya kurslarida, o’lkashunoslik bo’yicha olib
boriladigan ishlarda qo’llaniladi. Mazkur vazifalar umum ta’lim maktablarida
asosan o’quv sayoxatlarida hamda mustaqil ishlarni bajarish davomida bajariladi.
Masalan, o’quv sayoxatiga chiqilganda hududni o’simliklarini o’rganish, hududni
xo’jaligini o’rganish va x.k. Mustaqil ishlar bajarish davomida quyidagi
muammolarni yechish mumkin Orol muammosini hal qilish yo’llari; Toshkentdan
Farg’ona vodiysiga temir yo’l o’tkazish yo’nalishini aniqlash; O’zbekistonda suvni
tejash usullarini asoslash; O’zbekistonda shakar ishlab chiqarishni asoslab berish;
O’zbekistonda mashinasoslikni rivojlantirish muammolarini hal qilish yo’llari va
x.k.
Muammoli vazifalarni yechishda faqat tabiat va jamiyat to’g’risida yangi
bilimlarnigina topib qolmasdan mazkur muammoni yechishning yangi samarali
yo’llarni ham qidirish lozim. Bu esa o’quvchilarni ijodiy tafakkurini
rivojlantirishga, yangi metodlarni o’rganishga va ularda ijodiy faoliyatni
ko’nikmalarni shakillantirishga yordam beradi. Izlanuvchan metodni qo’llaganda
o’qituvchining vazifasi muammoli vazifani ishlab chiqish va ularni o’quvchilar
oldiga qo’yishdan iborat. O’quvchilarni vazifasi esa mazkur muammoni qabul
qilish, o’ylab ko’rish va yechishdan iborat. Demak reproduktiv, qisman
izlanuvchan va izlanuvchanlik metodlari bevosita mustaqil mashg’ulotlar
jarayonida bajariladi. Mustaqil mashg’ulotlar odatda o’quvchilarni topshirig’iga
binoan o’qituvchini ishtirokisiz amalga oshiriladi. Mustaqil ishlarning asosiy
belgilari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: og’zaki javob; yozma ish; chizma ishlari;
kartografik ishlar va x.k.
Mustaqil ishlar uchun vazifalar ikki turga bo’linadi: bir qolipdagi:
muammoli yoki ijodiy.
Bir qolipdagi vazifalar reproduktiv metodga kiradi. Bunda o’quvchilardan
o’xshash o’quv jarayonida bir qolipdagi savollarga javob berish talab etiladi.
Iqtisodiy yoki muammoli vazifalarni yechish qisman izlanuvchan va
izlanuvchan metodlar yordamida amalga oshiriladi. Mazkur metodlar
o’quvchilardan bilim va ko’nikmalarni yangi o’quv sharoitida qo’llashni va
mustaqil fikrlashni talab etadi. Bir qolipdagi vazifalar yangi bilimlarni olishga va
ilgari olgan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlashga imkon beradi.
O’qitish metodlarini tanlash va o’quvchilarni bilish faoliyatini va o’qish
jarayonini samaradorligini baholash bilimlarni o’zlashtirish darajalari orqali
amalga oshiriladi. Geografiya o’qitish metodidagi o’zlashtirish darajalari
jadvalda keltirilgan.
O’zlashtiris
h
O’zlashtirish darajasini
ko’rsatgichlari
O’qitish metodlari
I-daraja
O’quvchi
tayyor
ma’lumotlarni o’zlashtirada
Tushuntirish
-
ko’rgazmali
II-daraja
O’qituvchi tanish o’quv
sharoitida o’z bilmi va
Reproduktiv
III-daraja
O’quvchilar yangi o’quv
sharoitida o’z bilim va
Qisman izlanuvchan
va
izlanuvchan
Mazkur darajalar va ularga mos keluvchi metodlarni o’qitishni barcha
bosqichlarida ajratish lozim:
yangi mavzuni o’rganishda, takrorlashda,
umumlashtirishda va bilimlarni mustahkamlashda.
O’qitish jarayonini har bir bosqichida unga mos keluvchi metodlar tanlansa
o’qitish yaxshi samara beradi.
Eng qisqa yo’l magistralini tuzing. Uni amalga oshirish uchun hozirgi
davrda qanday siyosiy va iqtisodiy omillar to’sqinlik qilmoqda.
Nima uchun qo’ng’ir ko’mirni uzoqqa olib borish samara bermaydi,
shuning uchun IESlar ko’mir koniga yaqin quriladi?
Nima uchun oxirgi davrlarda metallurgiya zavodlari dengiz qirg’oqlariga
yaqin qurilmoqda?
Bunday vazifalarni quyilishi iqtisodiy geografiya fanidagi ilmiy
muammolarga asolanadi (xo’jalikning hududdiy tarkibi va uni aniqlaydigan
omiilar, ichki va tashqi omillarni ishlab chiqarish kuchlarini joylanishiga ta’siri
va x.k).
Turon bosqichlardan iborat bo’lgan muammolarni yechishga o’quvchilarni
jalb qilish katta ahamiyatga ega. Mazkur bosqichlar quyidagilardan iborat bo’lishi
mumkin.
1. Ma’lumotlarni yig’ish (haritalar, adabiyotlar, statistik ma’lumotlar va
o’lkashunoslik ishlarida yig’ilgan ma’lumotlar asosida); yig’ilgan ma’lumotlarni
tartibga solish (haritalar, diagrammalar, chizmalar, jadvallar tuzish); yig’ilgan
ma’lumotlarni tartibga solish (haritalar, diagrammalar, chizmalar, jadvallar tuzish);
tahlil qilish; umumlashtirish va xulosa ishlab chiqish.
2. Sharqiy Yevropa platformasida joylashgan Rossiya tekisligini relefi
shakillanib bo’lgan deyish mumkinmi?
3.
Afrika
platformasida joylashgan cho’llarning relyefni shakillanib
bo’lgan deb hisoblan mumkinmi?
4.
Agar
Qozog’iston pasi tog’lar ko’tarilib, uning balandligi 5-6
ming metrga yetsa O’zbekistonda qanday o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin?
5.
Sibir daryolarini bir qismini O’rta Osiyo tomon oqizilsa Sibir tabiiy
sharoitida qanday o’zgarishlar sodir bo’ladi?
Mazkur muammolar geografik qobiqning bir butunligini ifodalaydi va
geografik qobiqning bir qismini o’zgarishi boshqa qismini ham o’zgarishiga olib
kelishini asoslab beradi.
Iqtisodiy geografiya.
1. Toshkentda Farg’ona vodiysiga quriladigan temir yo’l magistralini
loyixasini tuzing. Bunda qanday tabiiy va iqtisodiy omillar mavjudligi va ularni
qanday hisobga olishni asoslab berish.
2.O’zbekiston dunyo okeaniga chiqadigan. Masalan, gidrosfera mavzusini
o’tmasdan avval o’quvchilarga tog’ va materik muzliklari haqida muammoli
vaziyatlarni qo’yib bo’lmaydi, yoki bo’lmasa atmosfera mavzusini o’tmasdan turib
shamollar haqida muammoli vaziyatni tashkil qilib bo’lmaydi.
Ijodiy fikrlarning birinchi bosqichi bo’lib muammoni aniqlash va uni
shakllantirishdir. Muammoni ifoda qilishni shakillari bo’lib muammoli savol,
muammoli masala, muammoli vazifa hisoblanadi. Muammoli o’qitishning asosiy
belgisi bo’lib muammoni yechish orqali o’qitishdir.
Har bir geografiya kursi bo’yicha muammoli vazifalar tizimi ishlab
chiqilmog’i lozim. Ular didaktik maksadlarga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linishi
mumkin: yangi mavzuni o’rganish; bilimlarni nazorat qilish; olingan bilim va
ko’nikmalarni mustahkamlash.
Geografiya pridmetlarining barchasi bo’yicha muammoli vazifalar tizimini
tuzish mumkin. Masalan, yonbag’irlardagi o’rmonlar kesilsa tabiatda qanday
o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin?
Muammoli o’qitish metodi
Muammoli o’qitish metodi deb o’quvchilarni o’qituvchi tomonidan ular
uchun yangi bo’lgan geografik muammolarni yechishga jalb etishga aytiladi.
Muammoli metodlar bayon, qisman izlanuvchan va izlanuvchan
metodlar hamda o’zlashtirish darajalari bilan tanishgandan so’ng zamonaviy
o’qitish tizimining tarkibiy qismlaridan bo’lgan muammoli o’qitish metodiga
o’tishi mumkin.
Muammoli o’qitishning asosiy shartlaridan biri muammoli faziyatni tashkil
qilish hisoblanadi. Muammoli vaziyat deganda yechilmishi o’quvchilar uchun
qiyin tuyilgan va uni yechish uchun yangi izlanish va yondashishlarni talab
qiladigan muammoga aytiladi. Muammoli vaziyatni vujudga kelishi o’quvchilar
uchun qiyin tushuniladigan holat bilan bog’liq bo’ladi. Agar mazkur vaziyatni
tahlili davomida o’quvchilar uning moxiyatini tushunib yetishga va uni yechish
yo’llarini topmasa muammoli vaziyat muammoga aylanadi agar vujudga kelgan
muammoli vaziyatini yechishga o’quvchilarning bilim va ko’nikmalari yetishmasa
unda muammoli vaziyat yechilmaydi va muammoli dars emas muammoli bayon
shaklida o’qituvchini o’zi yechib beradi.
Hozirgi davrda o’quvchilarni mustaqil ishlariga katta e’tibor berilmoqda
ammo shunga qaramasdan muammoli o’qitishga ancha sust darajada e’tibor
berilmoqda.
O’qitish jarayonida ijodiy metodlarni va muammoli o’qitishni qo’llash
geografiya o’qituvchilarining asosiy metodi bo’lib qolishi lozim.
10-ma’ruza: O’qitishning amaliy va ko’rgazmali metodlari.
O’qitishning amaliy va ko’rgazmali metodlarini kartografik metod hamda
kuzatish va tajriba metodlariga ajratamiz.
Kartografik metod
Kartalar geografiya ta’limida asosiy o’qitish vositalari bo’lib xisoblanadi.
Geografik kartalardan o’qitishning barcha shakillarida foydalanish mumkin; dars
berishda, amaliy ishlarda, mustaqil ishlarda, bilimlarni baholashda va x.k.
Asosiy kartografik tushunchalar
Geografik haritalarda turli - tuman voqea va hodisalar tasvirlangani uchun,
ular juda xilma-xil bo’ladi. Haritashunoslikda quyidagi tushunchalar uchraydi:
Plan - joyning yirik masshtabda (5000va undan kattaroq) tuzilgan
chizmasidir. Chizmada maydoni uncha katta bo’lmagan kichik-kichik joylar
tasvirlanadi.
Harita- Yer yuzasini kichraytirilib va umumlashtirilib shartli belgilar bilan
tekislikka tushurilgan tasviridir. Ular tabiiy va iqtisodiy- ijtimoiy voqea va
xodisalar tasvirlanadi.
Aerofotosurat- samolyot yoki uchar asboblar yordamida olingag Yer
yuzasini yoki uning bir qismining tasviridir. Ular orqali joyning tuzulishi, relyefi,
o’simlik qoplami, yo’llari, qishloqlar, jihozlar va korxonalarning joylanishi
aniqlanadi.
Kosmosurat - Yerning va boshqa sayyoralarning kosmik kemalari
yordamida olingan tasvirdir. Ular fanning va halq ho’jaligining turli sohalarda
keng qo’llaniladi. Har bir plan, harita va kosmo va aerosurat ma’lum bir
masshtabda tuzuladi.
Masshtab- bu haritadagi chiziqning uzunligini Yer yuzasidagi shu chiziqqa
mos keladigan haqiqiy uzunlikka nisbatdir. U haritadagi tasvir necha marta
kichraytirilganini ko’rsatadi. Masalan, haritada daryoning uzunligi 1sm , haqiqiy
uzunligi 10 km, yoki 1 000000 sm. Demak haritaning masshtabi 1: 1 000000 .
Masshtablar sonli, chiziqli va so’zli bo’ladi. Sonli masshtab kasrdan iborat, uning
surati 1- ga teng, maxraji esa haritada tasvir necha marta kichraytirilganni
ko’rsatadigan son bo’ladi. Masalan, 1: 1 000 yoki bu tasvirni ming marta
kichraytirilganligini ko’rsatadi. Chiziqli masshtab - bu teng bo’laklarga bo’lingan
to’g’ri chiziqdir. Har bir bo’lak qancha masofaga tengligi uning ustiga yozib
qo’yiladi. So’zli masshtab haritadagi 1sm masofa haqiqatda qanchaga tengligini
ko’rsatadi. Masalan 1sm 10km ga teng.
Andozalarlar (proektsiyalar) - bu Yer yuzasining haritada tasvirlash usulidir.
Yer dumaloq bo’lganligi tufayli uni tekislikda tasvirlanayotganda ma’lum bir
xatoliklarga yo’l qo’yiladi. Bunday xotaliklarga asosan maydonni, uzunlikni va
burchaklarni tasvirlayotganda yo’l qo’yiladi. Shuning uchun turli hil (teng
burchakli, teng maydonli, teng masofali va aralash andozalar) qo’llaniladi.
Shartli belgilar - voqea va hodisalarning ma’lum bir belgilar yordamida haritada
tasvirlanishidir. Masshtabli shartli belgilar yordamida voqea va hodisalar haqiqiy
o’lchamlari bilan tasvirlanadi. Masshtabziz shartli belgilar bilan, haritalarning
masshtabida ko’rsatib bo’lmaydigan voqea va hodisalar tasvirlanadi (TETS, qon,
aholi yashaydigan joylar). Chiziqli shartli belgilar bilan daryo oqimining
yo’nalishi, o’rmondagi daraxtlarning turlari ko’rsatiladi. Bundan tashqari yozuvli,
harfli, sonli shartli belgilar ham bo’ladi.
Haritada voqea va hodisalar quydagi usullar bilan tasvirlanadi:
- belgilar usuli - masshtabda tasvirlab bo’lmaydigan narsalar, voqea va
hodisalar tasvirlanadi;
- chiziqli usuli - asosan uzunlik bo’yicha joylashgan daryo, yo’l va
chegaralar tasvirlanadi:
- rang berish usuli - voqea va hodisalarni maydon bo’yicha tarqalishini
tasvirlashda qo’llanadi (o’simlik, tuproq, iqlim haritalar);
- teng qiymatli chiziqlar usuli - bir xil qiymatga ega bo’lgan voqea va
hodisalar tasvirlanadi (harorat, balandlik, aholi zichligi):
- bog’langan diagrammalar usuli - ma’lum bir joydagi meterologik
stantsiyada haroratni mavsumiy o’zgarishini, yog’in va shamollarni
taqsimlanishini tasvirlashda qo’llaniladi;
- chegara usuli - bir xil voqea va hodisalarni tasvirlashda qo’llanadi, foydali
qazilmalar hayvonlar va qishloq xo’jaligi haritalari.
- nuqta usuli - narsalarni, voqea va hodisalarni tarqoq holda miqdorini beradi.
Masalan bitta nuqta 200 bosh sigir;
-
harakat belgilari usuli - voqea va hodisalarni harakat yo’nalishini
ko’rsatadi ( daryo oqimi, shamol va oqim yo’nalishi, yuk tashish yo’llari).
Haritalar masshtabiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi:
- planlar, masshtab 1:5000 va undan katta;
- yirik masshtabli haritalar 1: 1 0000 dan 1:200000 cha;
- o’rta masshtabli haritalar 1: 200000 dan 1:1000000 cha;
- mayda masshtabli haritalar 1: 1000000 dan kichik
Haritalar ularda tasvirlanadigan maydonning ko’lamiga qarab quyidagi
turlarga bo’linadi:
- yulduzlar haritasi;
- sayyoralar va Yer haritasi;
- yarim sharlar haritasi;
- quruqlik va okeanlar haritalari;
- tabiiy geografik o’lkalar haritalari;
- mamlakatlar haritalari;
- ma’muriy birliklar haritalari;
- maxsus hududlar haritalari (qo’riqxona, sayohatbon joylar);
- shaharlar va aholi punktlari haritalari ;
- shahar va viloyat tumanlari haritalari;
Mazmuniga ko’ra haritalar.- umumgeografik va mavzuli haritalarga bo’linadi.
Umumgeografik haritalar o’z navbatida yana
a)topografik ( 1: 100000 va undan katta);
b)
umumtopografik (1: 200000 dan 1: 1000000 cha)
v) umumtasavvur (tavsif) haritalarga bo’linadi (masshtabi 1:1000000 kichik).
Mavzuli haritalar tabiiy va iqtisodiy (iqlim, tuproq, o’simlik, qishloq xo’jalik,
sa’noat va x. k.) haritalarga bo’linadi:
Vazifasiga ko’ra haritalar quyidagi turlarga bo’linadi:
a)ilmiy haritalar;
b)
madaniy va tashviqot haritalari;
v) texnik haritalar (kosmik, havo, dengiz, yo’l va muxandislik haritalari);
g) o’quv haritalari;
d) sayohat haritalari;
Tuzilishiga ko’ra haritalar 3 turga bo’linadi:
a)tasviriy haritalar alohida voqea va xodisalarni tasvirlaydi. Masalan havo
harorati, yog’inlar va bosim haritalari;
b)
jamlama haritalar ma’lum bir hodisaning hamma o’lchamlari birga
tasvirlanadi. Masalan, bitta haritada shamol va bosimni tasvirlash mumkin:
v) yakuniy haritalar bir biri bilan o’zaro bog’langan hodisalar bir butun holda
tasvirlanadi (iqlim mintaqalari haritasi).
Atlaslar- to’la va aniq ma’lumotga ega bo’lgan, yagona dastur asosida
tuzilgan, tartibga solingan haritalar to’plamidir.
«Atlas» atamasi Flamand haritashunosi Merkator tomonidan kiritilgan. U o’zi
tuzgan haritalar to’plamini (1595 yili) Liviyaning afsonaviy qiroli Atlas nomi bilan
ataydi. Haritalar to’plami birinchi marta II-asrda Klavdiy Ptolomiy tomonidan
tuzilgan. Atlaslar egallagan maydonga qarab, Sayyoralar, dunyo, materiklar,
okeanlar, o’lkalar, davlatlar, viloyatlar atlaslariga bo’linadi. Mazmuniga qarab
umumgeografik va mavzuli atlaslarga bo’linadi. Vazifasiga ko’ra ilmiy ma’lumotli,
ommabop (o’lkashunoslik), o’quv, sayox va yo’l atlaslariga bo’linadi.
Globus (lotincha globus - dumoloq) Yerning kichraytirilgan nusxasi, unda
Yer yuzasi, mareriklar va okeanlar, tog’lar va tekisliklar shakli xatosiz aniq va
to’g’ri tasvirlanadi. Birinchi marta globus Beruniy tomonidan X asrda, Bexaym
tomonidan XV asrda yasalgan.
Globuslar miqiyosiga ko’ra mayda (1:30000000) va yirik globuslarga
bo’linadi.
O’quv va boshqa maqsadlar uchun yirik globuslar yasaladi.
Maktab geografik kartalarining turlari.
Maktab geografik haritalarining boshqa haritalardan farqi ularni
o’quvchilarni yoshi va rivojlanishiga moslab chiqarilishidir. Boshlang’ich sinf
o’quvchilari uchun oddiyroq, tushunishi va o’qishi oson bo’lgan kartalar
chiqariladi, yuqori sinflar uchun esa murakkabroq haritalar nashr qilinadi.
Umumta’lim maktablarida qo’llaniladigan haritalarni quyidagi guruhlarga
bo’lishimiz mumkin: devoriy haritalar; darsliklar ichidagi haritalar; atlaslar;
globuslar; chiziqli kartalar.
Mazmuniga ko’ra devoriy maktab haritalari juda xilma xil bo’ladi: tabiiy;
iqlimiy; tuproq, o’simlik; zoogeografik; geologik; foydali qazilmalar; iqtisodiy,
siyosiy, sanoat; qishloq xo’jaligi, transport va x.k. Ular turlicha bo’lgani bilan,
umumiy o’xshashlikka ham ega. Ularning barchasi sinfda foydalaniladi,
o’quvchilarning uzoqdan ko’rishiga moslashga bo’ladi, ya’ni masshtabi katta
bo’ladi. Mazkur haritalar yordamida o’quvchilar o’rganishda amaliy va mustaqil
ish bajarishda va ma’lum bir savollarga javob berishadi..
Shuning uchun ular yaxshi ko’rinishga va katta aniqlikka ega bo’lgan
o’lchamda bo’lishi lozim.
Kartalarning turiga ko’ra ularning o’lchamlari turlicha bo’ladi. Dunyo
haritalari, alohida materiklarning haritalari hozirgi vaqtda 1,5x1,8m o’lchamda
chiqarilmoqda. O’zbekiston va O’rta Osiyo haritalari ham deyarli mazkur
o’lchamda chiqarilmoqda.
Kartalar aniq va ravshan ko’rinib turishi lozim. Ulardagi geografik voqea va
borliqni o’quvchilar 5-6 m dan aniq ko’ra bilishlari lozim. Buning uchun kartada
eng muhim narsalar aks ettiriladi. Masalan, daryo tasvirlanayotganida uning asosiy
qismi va eng yirik irmoqlari ko’rsatiladi, mayda irmoqlari esa
ko’rsatilmaydi. Karta ravshan ko’rinib turishi uchun ranglar yaxshi tanlanishi
lozim. Ranglar bir- biridan keskin ajralib turishi lozim. Devoriy haritalarga
qo’yiladigan yana bitta talab chiroyli bo’lishidir. Agar karta chiroyli va aniq qilib
ishlangan bo’lsa o’quvchilar ularni oson o’qishadi va tushunishadi.
Maktab kartalarida relyef asosan turli qalinlikda rang berish bilan amalga
oshiriladi. Past tekisliklar to’q yashil, tekisliklar esa och yashil, balandliklar och
jigarrang, o’rtacha tog’lar jigarrang, baland tog’lar esa to’q jigarrangda beriladi.
Karta geografik nomlar bilan to’lib qolmasligi kerak. Unda faqat
o’quvchilarni yoshi va bilimi darajasiga mos bo’lgan yozuvlar bo’lmog’i lozim.
Boshlang’ich sinf haritalarida geografik nomlar kamroq va yirikroq yozilishi, o’rta
va yuqori sinflarda ularning soni ko’payib va o’lchamlari maydalashib borishi
mumkin.
Darsliklar ichiga qo’yladigan kartalar. Geografiya predmetlarining oxirida
alohida karta ilova qilinar edi. Hozirgi vaqtda darsliklarni matnida kartalar
berilmoqda. Bunday haritalar tabiiy geografik va iqtisodiy geografik voqea va
hodisalarni tasvirlaydi. Ular oq-qora va rangli bo’lishi mumkin. Tabiiy geografik
haritalar ko’pincha rangli xolda beriladi. Ayrim iqtisodiy geografik haritalar
ko’pincha rangli xolda beriladi. Ayrim iqtisordiy geografik voqea va xodisalarni
ko’rsatishda oq-qora rangdan foydalaniladi. Masalan, foydali qazilmalar,
taransport, ayrim ekinlar, chorvachilik kartalari hamda siyosiy kartalar rangli
tasvirda beriladi. Ko’p hollarda materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi (6-sinf),
Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi (9-sinf) kurslarini darsliklari matnlarida
kartalar ko’proq beriladi.
Atlaslar ma’lum bir mavzuda va yo’nalishlarda tuzilgan kartalar
jamlamasidir. Atlaslar tuzilishi va mazmuniga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:
egallagan maydoniga ko’ra; yulduzlar atlasi; dunyo tabiy geografik atlasi; dunyo
iqtisodiy geografik atlasi; alohida materik va okeanlar atlasi; alohida davlatlar
atlasi; va x.k.; mazmuniga ko’ra: tabiiy geografik; iqtisodiy; temir yo’l; o’quv
atlaslari va x. k.
Har bir sinf uchun o’quv atlaslari mavjud. masalan, 5-sinf atlasi, 6-sinf atlasi,
7-sinf atlasi, 8-sinf atlasi, 9-sinf atlasi.
O’quv atlaslari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
- atlasda ko’rsatilgan geografik borliq va voqealar soni darslikdagidan
ko’proq bo’lmog’i lozim;
- atlas o’quvchilar uchun ma’lumotnoma vazifasini bajarishi lozim;
- atlasda geografik nomlar ro’yxati albatta bo’lishi zarur;
Atlasda kartalar soni 40-45 tadan kam bo’lmasligi lozim.
Chiziqli kartalar. Ular geografiya ta’limida keng qo’llaniladi. Ular asosan
o’quv va nazorat maqsadlarida ishlatiladi.
Chiziqli kartalar o’quv maqsadlarida quyidagi hollarda qo’llaniladi:
- chiziqli haritaga tabiiy geografik borliq nomlarini tushirish
( daryo, ko’l, dengiz va x.k.), bu esa geografik nomlarni o’quvchilar
tomonidan yaxshi eslab qolinishiga imkon beradi;
- tog’lar, daryo xavzalari, izotermalar, tabiat zonalari chegaralarni chiziqli
haritaga tushirish;
- davlatlarni chegaralarini chiziqli haritaga tushirish;
- iqtisodiy rayonlarni chiziqli haritaga tushirish;
- qishloq xo’jaligi ekinlari chegaralarini chiziqli haritaga tushirish.
Chiziqli haritalar nazorat maqsadida ham ishlatiladi. Buning uchun quyidagi
shartlar bajarilishi lozim:
-sinfdagi barcha o’quvchilarda bir xil chiziqli karta bo’lmog’i lozim;
-barcha o’quvchilar uchun bir xil shartli belgilar berilishi zarur;
-barcha o’quvchilar chiziqli kartalarida masshtab, legenda, o’quvchining
ismi sharfi bir xil joyda ko’rsatilgan bo’lmog’i lozim.
Kartalarni tushuntirish texnologiyasi
Umumta’lim maktablarida kartalarni tuzilishin tushutirish o’quvchilarga
o’rgatish geografik bilimlarni egallashda muhim o’rin tutadi.
O’quvchilarni geografik kartalarni tuzilishini tushuntirishga o’rgatish uchun
joyda amaliy ishlar olib boriladi, joy rejasi bilan ishlanadi, gorizontallarni o’qish
bo’yicha amaliy ishlar bajariladi, daraja to’ri bilan mashq qilinadi, turli kartalar
solishtiriladi, nuqtalarni geografik kordinatalari aniqlanadi, turli masshtablar bilan
mashq qilinadi va x.k.
Kartalarni tushunishini eng yaxshi yo’li joyni o’rganish va uni kartada
qanday tasvirlanganligini aniqlashdir. Bundan tashqari globusdan kartaga o’tish,
rejadan geografik kartaga o’tish orqali ham geografik kartalarni tuzilishini
tushunishga yordam beradi. Mazkur usullar yordamida o’quvchilarni daraja to’ri,
kartografik yiriklashtirish (generalizatsi) va geografik kartalarni tushuntirishga
imkon beradi.
Joyda va sinfda olib boriladigan amaliy mashg’ulotlar (yo’nalishlarini
aniqlash, masofani o’lchash va ularni chizmada tasvirlash hamda ularni joy
rejasiga tushirish) o’quvchilarni geografik kartalarda xaqiqatda borliq va xodisalar
tasvirlanganligiga ishonch xosil qilishiga undaydi.
Geografik kartalarni tuzilishini tushunishga faqat joyda olib borilgan
ishlargina emas, balki joyning xomaki rejasi bilan ishlash ham yordam beradi.
Bunday ishlar o’quv sayoxatlari, turistik poxodlarda va joyda amaliy ishlar olib
borganda bajariladi.
O’quvchilar yirika masshtabli kartalarni tuzilishini gorizantallarni o’qish
bo’yicha olib boriladigan mashqlarda, topografik kartalar yordamida relyefni
tasvirini tushirish jarayonida joyni rejasini tuzish davomida o’rganishadi.
O’z yashash joyini tuzilishi va joy rejasini o’rganish davomida o’quvchilar
asta- sekin yirik va mayda masshtabli kartalarni tuzilishini anglay bolashadi. Ular
topografik va geografik kartalarni solishtirish asosida joy rejasi va geografik karta
o’rtasidagi farqlarni tushuna boshlashadi.
O’quvchilar kartografik andozalarni (proektlarni) turlarini o’rganish
davomida geografik haritalardagi xatoliklar va ularning miqiyosini tushuna
boshlashadi, xatoliklarni qanday sodir bo’lishini o’quvchilar tushunishi uchun
globusdagi va ma’lum bir haritadagi borliqni o’lchami solishtiriladi.
Masalan,Chukotka yarim oroli yoki Grelandiya orolini globusda va haritada
tasvirini solishtiradi. Ularning tasviri kartada globusdagiga ko’ra kattaroq
tasvirlangan, ana shu farqlarning asosiy sababi kartalardagi xatoliklar ekanligi
tushuntiriladi. Masalan, globus Yerning kichiklashtirilgan modeli hisoblanadi,
shuning uchun unda geografik borliq xatosiz tasvirlanadi, karta esa globusning
tekislikka yoyish natijasida hosil bo’lgan shuning uchun uning chekka
qimsmlarida xatoliklar katta bo’lishi tushuntiriladi.
Kartalarning daraja to’ri, meridianlar va paralellar o’rganib bo’lingandan
so’ng o’quvchilar geografik kordinatalar bilan mashq qilishadi. Buning natijasida
ular har qanday nuqtani geografik o’rnini topishni o’rganishadi va daraja to’rini
ahamiyatini anglashadi, bundan tashqari ular daraja to’ri meridian va parallelarga
qarab yo’nalishi va masofani aniqlashni o’rganadi. O’quvchilar nuqtani geografik
koordinatasini aniqlashni yaxshi o’zlashtirib olishlari uchun hayotdan misollar
keltirish lozim. Masalan, o’z shahrini, yoki tumani markazini koordinatalarini
aniqlash, O’zbekistonni chekka nuqtalarini, eng baland va eng past nuqtalarini
koordinatalarini aniqlash.
Harita masshtabi bilan ishlaganda o’quvchilar geografik borliqni kichrayish
yoki kattayishi darajalari bilan tanishishi lozim. Buning uchun avval yirik, o’rta va
mayda masshtablar haqida tushunchalarga ega bo’lmoqlari lozim. Shundan so’ng
har xil geografik borliqni, masalan CHorbog’ suv omborini kengligi va uzunligini
aniqlashlari lozim. O’quvchilar geografik kartada masofani taxminan aniqlashlari
uchun ayrim geografik borliqni uzunligini aniqlab uning yordamida kerakli
masofani topishlari mumkin. Masalan, Saxalin orolini uzunligi 1000 km, shundan
foydalanib Osiyodagi joylarni uzunligini topish mumkin. Biror joyni uzunligini
topish uchun Saxalin orolini xayolan joylashtiriladi va masofa aniqlanadi.
Masalan, uzunligi aniqlangan joygacha 2 ta Saxalin oroli sig’sa demak uning
uzunligi 2000 km ekan.
Bundan tashqari daraja to’ridan foydalanib ham masofani o’lchash
o’quvchilar o’rganmog’i lozim. Buning uchun 10 yoyning uzunligini bilish kifoya.
Meridian bo’yicha 10 yoyning o’rtacha uzunligi 111 km. agar ikki nuqta orasidagi
masofa 10° bo’lsa u kmda quyidagicha ifodalanadi: 10.111=1110km
Geografik kartalarni o’qish texnologiyalari
Geografik kartalar bilan ishlashning eng ma’suliyatli qismi bo’lib ularning
o’qish va ular asosida tegishli xulosalar chiqarishdir.
Geografik haritalarni o’qish quyidagi bosqichlardan iborat:
- kartalarning daraja to’ri, masshtab iva shartli belgilarini o’qish;
- topografik haritalarni o’qish asosida diktantlar yozish;
- relyefning o’qish va uning tavsifini tuzish;
- geoglogik va tektonik tuzilishni o’rganish va xulosa chiqarish;
- foydali qazilmalarni o’rganish;
- iqlimni o’rganish va uning tavsifini tuzish;
- geografik sharoitni o’rganish;
- tuproqni va o’simliklar qoplamini o’rganish;
- hayvonot dunyosini o’rganish;
- tabiat zonalarini o’rganish;
- joyning umumiy tabiiy geografik tavsifini tuzish;
- tabiat resurslarini o’rganish;
- aholi kartasini o’qish;
- yoqilg’i energitika sanoatini o’rganish;
- sanoat haritasini o’qish;
- qishloq xo’jalik haritalarini o’qish;
- transport haritalarini o’qish;
- xalqaro iqtisodiy aloqalar haritasini o’qish;
- kompleks iqtisodiy-geografik haritalarni o’qish.
Geografik haritalarni o’qishning eng muhim shartlaridan biri uni masshtabi
va shartli belgilarini o’qiy bilishidir. Masshtabga ko’ra yirik, o’rta va mayda
masshtabli katralarga ajratiladi. Shartli belgilar topografik, tabiiy geografik va
iqtisodiy geografik hamda siyosiy geografik belgilarga bo’linadi. Ular o’z
navbatida masshtabli, masshtabsiz chiziqli aralash ko’rsatgichli va boshqa turlarga
bo’linadi.
Kartalarni o’qitishning dastlabki bosqichi shartli belgilarni o’qitishdir.
O’quvchilar topografik kartalarni o’rta masshtabli va mayda masshtabli kartalarni
shartli belgilarini to’la o’rganib bo’lgandan so’ng, masshtab va daraja to’ridan
foydalanib yuqoridagi vazifalarni bajarishlari mumkin. Ular joy rejasini tuzish
jarayonida ham shartli belgilar bilan ishlash ko’nikmasiga ega bo’lishadi.
O’quvchilar daraja to’ri, masshtab va shartli belgilarni to’la o’zlashtirib
olgandan so’ng kartadan foydalanib ma’lum bir yo’nalishni tavsifini tuzishi
mumkin, ya’ni topografik diktant yozishlari mumkin.
Topografik diktant deganda qog’ozga o’qituvchini bergan ma’lumotlari
asosida yo’nalish chizmasini tushirishdir. Mazkur ish quyidagicha
bajariladi:o’quvchilar o’qituvchi topshirig’i asosida ikki xil ishni bajarishi
mumkin: berilgan yo’nalishni karta asosida tavsifini tuzishadi; berilgan yo’nalishni
chizmasini daftarga chizishadi.
Ma’lum bir yo’nalishni tavsifini karta asosida tuzishda o’quvchilar kerakli
yo’nalishlarni aniqlashadi, masshtabdan foydalanib nuqtalar orasidagi masofani
o’lchashadi, shartli belgilar bilan ko’rsatilgan geografik borliqni (ko’prik, yo’l,
shahar, zavod, yaylov, ekinzor, o’rmon va x.k.)nomlarini aniqlaydi va joyning
tavsifini tuzadi.(relyefi, tuprog’i, o’simligi, suvlari). Avval o’quvchilar topografik
haritadan foydalanib o’qituvchining qisqa savollariga javob beradi, masalan
o’rikzor qishloq markazining qaysi tomonida joylashgan, maktabga boriladigan
yo’lda qanday o’simliklar uchraydi. Buning natijasida o’quvchilar yo’nalishni
og’zaki tavsifini tuzish ko’nikmasiga ega bo’lishadi.
Topografik diktant tuzganda o’quvchilar o’qituvchining hikoyasi orqali
yo’nalish yo’lini chizmasini tuzishadi. Topografik diktant daftar varag’iga
chiziladi. Varag’ning yuqorisida sh-j belgisi, pastki qismiga masshtab yoziladi.
O’qituvchi varaqda dastlabki nuqtani belgilab beradi. So’ngra yo’nalishni va
geografik borliqni ko’rsatadi, ularni o’quvchi qog’ozga tushiradi. Topografik
diktant yo’nalishni tavsifini tuzishdan murakkabroq. U o’quvchilardan diqqat va
ijodiy fikrlashni talab qiladi, Ushbu vazifani bajarish davomida o’quvchilar olgan
bilimlarini amalda qo’llash ko’nikmasiga ega bo’ladilar.
Joy relyefini o’rganish turli masshtabli haritalarda olib borilishi mumkin.
Topografik kartalar yordamida relyefni o’rganish gorizontlarni tahlili asosida olib
boriladi. Gorizontallarni orasi keng va mutloq balandligi kam o’zgarsa tekislik,
gorizontallar orasi tor va ular qalin va zich joylashgan bo’lsa tik yonbag’ir va x.k.
Tabiiy geografik kartalarda relyef ranglarni tahlili asosida olib boriladi: zangori
rang tekislik, jigarrang tog’lik. Relyefning o’rganganda kartada berilgannuqtalarni
mutloq balanligi ham tahlil qilinadi.
Geologik va tektonik tuzulishni o’rganish VI va VIII sinflarda bajariladi. VI
-sinf atlasida litosfera plitalari haritasida berilgan. Uning yordamida litosfera
plitalari ularni yoshlari, harakat tezligi aniqlanadi. VII-sinf atlasida O’rta Osiyo va
O’zbekistonning geologik va tektonik haritalari berilgan. Uning yordamida har bir
hududda tarqalgan tog’ jinslari komplekslari va ularni qaysi davrlarga mansubligi
aniqlanadi. O’qituvchi yordamida o’quvchilar geologik kesmalar ham tuzishi
mumkin. Mazkur kartalarni o’qish va tahlil qilish asosida tegishli xulosalar
qilinadi. Masalan, mazkur joyda qaysi davrda vujudga kelgan qanday tog’ jinslari
keng tarqalgan.
Joyning yoki ma’lum bir hududning foydali qazilmalari tegishli foydali
qazilma turi kartasining o’qish asosida amalga oshiriladi. Bunda avval yoqilg’i-
energitika foydali qazilmalari kartasidan neft-gaz ko’mir konlari aniqlanadi,
metalli foydali qazilmalar kartasidan qora, rangli va nodir metallar konlari
aniqlanadi. Nometall foydali qazilmalar haritasidan esa qurilish, kimyo sanoati
xom ashyosi konlari aniqlanadi. So’ngra joyda yoki hududda qaysi foydali qazilma
turi kengroq tarqalganligini o’quvchilar aniqlashadi.
Iqlim haritalarini o’qish orqali o’rganiladi. Bunda yozgi va qishki harorat
izotermalari, yozgi va qishki shamollar yo’nalishi, yog’in miqdori, sovuqsiz kunlar
soni va boshqa kartalar o’qiladi, tahlil qilinadi va tegishli xulosalar chiqariladi.
O’quvchilarning xulosalari o’qituvchi tomonidan ko’rib chiqiladi va baholanadi.
O’quvchilar joyni yoki ma’lum bir hududni gidrografik sharoitini tuzilishini
o’qituvchi rahbarligida tabiiy haritani o’qish va tahlil qilish asosida o’rganishadi.
Ular o'qituvchini topshirig’iga binoan avval daryolarni, so’ngra ko’llar va
muzliklarni aniqlashadi va ularni ro’yxatini tuzishadi.
O’quvchilar joyning tuproq va o’simlik qoplami kartalarini o’qish va tahlil
qilish asosida asosiy tuproq va o’simlik turlarini aniqlashda va tegishli xulosalar
qilishadi.
Materiklarni tabiiy geografik sharoiti o’rganilganda o’quvchilar tabiat
zonalari kartasini o’qish va tahlil qilish asosida mazkur materikda tarkib topgan
tabiat zonalarini aniqlashadi. Mazkur kartani o’qish va tahlil qilish asosida joyning
yoki ma’lum bir hududning tabiiy geografik tavsifi o’quvchilar tomonidan tuziladi.
Iqtisodiy geografik tavsifdan tegishli iqtisodiy kartalarni o’qish va tahlil qilish
asosida tuziladi.
Chiziqli kartalar bilan ishlash texnologiyasi
Geografik bilimlarni egallashda chiziqli kartalar bilan ishlash muhim o’rin
tutadi. Ular geografiya ta’limining barcha shakllarida qo’llanilishi mumkin.
Chiziqli haritalar bilan ishlash geografik nomlarni o’quvchilar tomonidan yaxshi
eslab qolishga imkon beradi.
Chiziqli haritalar bilan ishlash samarali bo’lishi uchun u quyidagi talablarga
javob berishi lozim: kartaning nomi yirik harflarda uning yuqori qismida yoziladi;
o’quvchining ismi sharfi va sinfi kartasining quyi o’ng qismiga yoziladi(mayda
harflar bilan); geografik borliq nomlari bosh harflar bilan yoziladi; daryo, tog’
tizmalari, qo’ltiqlar va dengizlar nomi ularning yo’nalishi bo’yicha yoziladi;
shaharlar, ko’llar nomlari kengliklar bo’yicha yoziladi; foydali qazilmalar, xalq
xo’jaligi tarmoqlari umum qabul qilingan shartli belgilar yordamida belgilanadi:
Sinf sharoitida chiziqli haritalar qalam bilan bo’yaladi, uy sharoitida esa tush
yoki siyox bilan bo’yaladi. Chiziqli haritalarni to’ldirish devoriy kartalar va
atlasdagi kartalar bilan ishlash bilan uyg’unlikda olib boriladi. O’qituvchi dars
o’tish jarayonida geografik borliqni devoriy kartada ko’rsatib ularni atlasdan
topishni va chiziqli haritaga shartli belgilar bilan tushirishni tavsiya etadi. Kartada
geografik borliqni tushirish uchun mo’ljal bo’lib daraja to’ri, daryolar,
shaharlarning punsonlari, qirg’oq chizig’i, chegaralari hisoblanadi.
Chiziqli karta bilan bajariladigan har bir yangi ish o’qituvchi yordamida
amalga oshirilishi zarur. O’quvchilar chiziqli kartaga tushirishni yaxshi o’rganib
olgandan so’ngina ularga mustaqil ishlashga ruxsat berish mumkin.
Chiziqli kartaga tushiriladagan geografik nomlar soni chegaralangan
bo’lmog’i lozim. Chiziqli karta bo’yicha o’quvchilarga murakkab bo’lgan
vazifalarni bermagan maqul. Masalan, atlasdagi ma’lumotlarni chiziqli kartaga
tushirish. Chiziqli kartalarga faqat dasturda uchraydigan geografik nomlarni
tushirish lozim.
Chiziqli kartalar bilan ishlash ijodiy yo’nalishga ega bo’lmog’i va
o’quvchilar tomonidan mustaqil ravishda bajarilishi lozim. Umum ta’lim
maktaktablarida chiziqli kartalari bilan quyidagi vazifalarni bajarish mumkin:
-chiziqli kartalarga geografik borliq, xodisa va jarayonlarni nomlarini
tushirish. Mazkur geografik nomlar darslik matnida uchrashi mumkin, o’qituvchi
dars jarayonida kartadan ko’rsatgan bo’lishi mumkin, boshqa kartalar bilan
mustaqil ishlash aniqlangan bo’lishi mumkin;
-geografik (tabiiy va iqtisodiy) borliq va xodisalarning shartli belgilarini
chiziqli kartaga tushirish. Mazkur ish o’qituvchi yordamida bajariladi.
-o’qituvchini darsni gapirib berishi davomida chiziqli haritalarni to’ldirish.
Bunday ishlar asosan yuqori sinflarda bajariladi. Bunda o’quvchilar shartli
belgilarni to’la o’zlashtirgan bo’lishlari shart;
-tog’ tizmalarini, shamollarni, yuk tashish oqimlari, migratsiya yo’nalishlari,
yo’llarni, oqimlarni yo’nalishlarini karta sxemalarini tuzish;
-chiziqli haritaga iqlim elementlarini tushirish, yog’in miqdorini ranglar bilan
shamol yo’nalishini strelka bilan tasvirlash;
-chizikli kartaga tuproq turlarini tushirish. Ko’proq materiklar tabiiy
geografiyasini o’rganishda qo’llaniladi;
- chiziqli kartaga foydali qazilmalarni tushirish. Bunda o’quvchilar foydali
qazilmalarni shartli belgilarini yaxshi bilishi zarur;
- chiziqli kartaga aholini ko’rsatgichlarini tushirish (zichligi, milliy tarkibi,
urbanizatsiya darajasi, til va kasb, jinsiy tarkibi va x.k.);
- chiziqli kartada sanoat tarmoqlarini ko’rsatish (yoqilg’i-energitika,
metallurgiya, mashinasozlik, transport yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, va x. k.);
- chiziqli kartada qishloq xo’jaligi tarmoqlarini tasvirlash (dehqonchilik,
bog’dorchilik, uzumchilik, chorvachilik va x.k.);
- chiziqli kartada mamlakatlarni tasvirlash (rivojlangan, rivojlanayotgan,
o’tish iqtisodiyotiga ega).
O’quvchilarni chiziqli karta bilan ishlashini o’qituvchi muntazam ravishda
nazorat qilib borishi zarur. Bajaradigan vazifalar muntazam baholanib bormog’i
lozim.
Chiziqli kartalar tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va siyosiy geografik
yo’nalishda bo’ladi o’quvchilar aynan mavzuga doir chiziqli kartadan
foydalanmog’i lozim, aks holda ularni chiziqli kartalar bilan ishlashi qiyinlashadi
va ular berilgan vazifani bajara olishmaydi.
Globus bilan ishlash texnologiyasi
Globus Yerning kichraytirilgan modeli bo’lganligi uchun unda geografik
haritalarda uchraydigan xatoliklar bo’lmaydi. U teng masshtabli, tengburchakli va
teng maydonli bo’lgani uchun unda tasvirlangan geografik borliq, voqea va
xodisalar to’g’ri va aniqligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun globuslar umum
ta’lim, o’rta va oliy ta’limning deyarli barcha predmetlarini o’rganishda albatta
qo’llaniladi.
Globus yordamida o’quvchilar ongida jahondagi yirik hududlarning tasviri
o’lchamlari va maydoni haqida to’la va aniq tasavvurlar shakillanadi. Faqat
globusdagina daraja to’ri xech qanday xatoliklarsiz tasvirlanadi, paralellar va
meridianlar orasidagi masofa joydagi masofaga mos keladi.
Globusdan tabiiy geografik, iqtisodiy geografik hamda amaliy geografiya
kurslari darslarini o’tkazishda keng foydalaniladi.
Tabiiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni o’rganishda globusdan
foydalanish mumkin:
- Yerning shakli va o’lchamlari;
- daraja to’ri. Qutblar, ekvator, meridianlar, paralellar, geografik kengliklar
va uzunlik;
- Yerning o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishi va uning oqibatlari;
- eng muhim ekspeditsiyalar, sayoxatlar yo’nalishi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni globus
yordamida o’tish mumkin:
- jahon siyosiy haritasi;
- qit’alar va alohida mintaqalar haritasi;
- mamlakat maydonlarini, chegaralar uzunligini aniqlash;
- quruqlikda va suvda yo’llarni yo’nalishi va uzunligini aniqlash.
Globusdan tabiiy geografiya kurslarida ko’proq foydalaniladi.
Yerning shakli va o’lchamlarini tabiiy geografik globuslarda o’rganish
mumkin. Bunda Yerning dumaloqligi va uning og’irligi oson tushintiriladi.
Yerning maydoni, aylanasining uzunligi globus masshtabidan foydalanib
aniqlanadi. Masalan globusning masshtabi 1:40 000 000 bo’lsa globusdagi 1 sm
oraliq Yer yuzasidagi 400 km ga teng ekanligi o’quvchilarga tushuntiriladi.
Shundan so’ng globusning ekvator bo’yicha uzunligi santimetrlarda yoki
santimetrlarga bo’lingan matoli metr bilan aniqlanadi. Santemetrda o’lchangan
globusning aylanasining uzunligi globus masshtabiga ko’paytiriladi. Masalan,
globus aylanasining uzunligi 100 sm bo’lsa unda globus aylanasining
(ekvatorning) uzunligi 100sm x 400 = 40 000 km. Huddi shu taxlitda sinf
o’quvchilarining yarmi ekvatordan shimoldagi, yarmi ekvatordan janubdagi
paralellarni uzunligini aniqlashi mumkin. Bunda ular ekvatordan shimol va janub
tomon paralellarni uzunligini kamayib borishini va qutblarda ular eng qisqa
ekanligini bilib olishadi.
Daraja to’ri, paralellar, geografik uzunlik va kenglik tushunchalarini
shakillantirishda ham globus katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bunda har bir
tushuncha masalan ekvator, qutblar, meridian va paralellar bevosita globusda
ko’rsatilib tushuncha xosil qilinadi. Masalan, Yer sharini teng ikkiga bo’lib
turadigan, uni o’rtasidan o’tkazilgan chiziqqa ekvator deb ataladi deb o’qituvchi
globusdan ekvatorni joylashishini ko’rsatadi va undan Shimoliy va janubiy
qutblargacha so’ng meridian, parallel, geografik koordinatalar tushunchalari xosil
qilinadi va tegishli mashqlar o’tkaziladi.
Yerni o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishini ko’rsatish uchun
globus va lampadan foydalaniladi. Bunda globus lampa atrofida aylantiriladi va
yoritish mintaqalarini xosil bo’lishi tushuntiriladi. Globusni o’z o’qi atrofida
aylantirib tong, tush, kech va qorong’u tushunchalarini ko’rsatish mumkin.
Mazkur ishlar kecha va kunduzni, fasllar hosil bo’lishini tushuntirishga imkon
beradi.
Mazkur tajribalar yordamida Quyosh nurlarini Yer yuzining turli joylarida
turlicha burchaklarda tushishini ya’ni ekvator atroflariga tik, qublarga borgan sari
tushish burchagi kamayib borishini va buning oqibatida Yer yuzasining turli
joylari turli miqdorda issiqlik olishini hamda qutblarda yarim yil to’xtovsiz
quyoshni botmasligi yoki chiqmasligini tushuntirish mumkin.
Tabiiy geografik globuslarda eng muhim ekspeditsiya va sayoxatlar
yo’nalishini ham tushirilgan. Mazkur ma’lumotlardan materiklar va okeanlar
geografiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Masalan, Amireka qit’asini kashf
qilinishi va tekshirish tarixini o’rganish davomida X. Kolumb ekspeditsiyasi
yo’nalishlarini aniq va to’la tushintirish mumkin.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida globuslar ko’proq jahon siyosiy
haritasini o’rganishda davlatlarni joylashishi va maydonini aniqlashda, dengiz va
quruqlikdagi yo’llarni yo’nalishi va uzunligini aniqlashda, yirik iqtisodiy va
siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan portlarni aniqlashda ishlatiladi.
Bundan tashqari globuslar alohida materiklar, qit’alar, mintaqalar siyosiy
haritasini va ularda davlatlani joylashishini va ularni o’ziga xos xususiyatlarini
o’rganishda ham ishlatiladi.
Kartografik tasavvurlarni shakllantirish texnologiyasi
Kartografik tasavvurlarni shakillantirish geografik bilimlarni o’zlashtirishda
katta ahamiyatga ega. Kartografik tasavvurlar quyidagi usullar yordamida
shakllantiriladi: geografik borliq, voqea va xodisalarni kartada ko’rsatish;
geografik voqea va xodisalarni nomlarini yozish; geografik borliq, voqea va
xodisalar haqida o’quvchilarga ma’lumot berish; didaktik materiallardan
