Geografiya o‘qitish metodikasining boshqa fanlar bilan aloqasi
Dastlab, har qanday ilmiy fanlar singari, o'z rivojlanishining dastlabki
bosqichida geografiya ijtimoiy hayotning boshqa tarmoqlari (sinkretizm) - falsafa,
mifologiya va boshqalar bilan birlashtirilgan. Asta-sekin, uning ilmiy bilim sifatida
izolyatsiyasi sodir bo'ladi. Biroq, geografiya o'z rivojlanishining dastlabki
bosqichlarida boshqa ilmiy bilimlar bilan ham chambarchas bog'liq edi:
sayohatchilar yangi yerlarni tabiat, qishloq xo'jaligi, etnografiya va boshqalar
nuqtai nazaridan tasvirlab berdilar. Bular. geografiya biologiya, zoologiya,
etnografiya va boshqalar bilan birga rivojlandi va o'sha davr olimlari "qomusiy
olimlar" edi. Geobotanika, biogeografiya kabi o'tish fanlari, tarixiy geografiya va
hokazo. Shunday qilib, fanning differensiallashuv jarayonlari (hozirgi davrda
teskari integratsiya jarayonlari) o'z rivojlanishini oldi.
Bizning zamonamizda ilmiy bilimlar tizimining tobora murakkablashib
borishi munosabati bilan umuman geografiya ham, xususan, har bir geografik fan
juda ko'p sonli turli fanlar bilan o'zaro aloqada bo'ladi.
Geografiya olimlarining barcha qarashlari har doim boshqa fanlarning
uslubiy ko'rsatmalari ta'sirida bo'lgan. Umuman olganda, eng kuchli ta'sirning
uchta manbasini aniqlash mumkin:
1. Tabiiy fanlar, bu erda fizika ilmiy tushuntirishning eng ishonchli
paradigmasini ishlab chiqish nuqtai nazaridan birinchi o'ringa chiqdi (eng yuqori
daraja bilimlarni nazariylashtirish).
2. Sotsiologiya va turdosh fanlar.
3. Tarix - geograflar tafakkuriga sezilarli ta'sir ko'rsatgan (fazoviy tafakkur
va vaqtinchalik yoki tarixiy bilan bir qatorda kirish).
Yerning tabiati bir vaqtning o'zida kamida uchta darajada tashkil etilgan:
murakkab, tarkibiy va elementar.
Ikkinchisini, ya’ni moddiy jismlar va jarayonlar darajasini boshqa tabiiy
fanlar ham o‘rganadi. Geograf ma'lum bir komponentni, xuddi o'zida, boshqa
komponentlar bilan o'zaro bog'liq holda o'rganadi. geografik konvert, boshqalar
esa Tabiiy fanlar ularning faoliyat va rivojlanish modellarini o'rganish. Biroq,
kelgusida jarayonlarning tabiati va sur'ati haqida ma'lumotga ega bo'lish, ular
o'rtasidagi bog'liqlikni va ularga ta'sir qiluvchi omillarni o'rnatish zarurati paydo
bo'ldi. Geografiyaning tavsifiy xususiyatidan muhim xususiyatga o'zgarish yuz
berdi, bunda jarayonlar haqida chuqur bilimga ehtiyoj paydo bo'ldi (misol: nafaqat
aşınma natijasida tekislash yuzasini tasvirlash, balki tabiati va tezligini bilish).
qirg'oqlarni yo'q qilish jarayonlarining rivojlanishi).
Geografiya fanining boshqa fanlar bilan o`zaro aloqadorligining o`ziga
xosligi quyidagicha edi. Deyarli 20-asrning oʻrtalariga qadar geografiya va tarix
oʻrtasida chambarchas bogʻliqlik mavjud edi. Bu bog'liqlik geografik fanlarni
o'qitishning ko'p darajalarida namoyon bo'ldi. Yaqin Vaqtlar geografiya va
ekologik bilimlar o'rtasidagi aloqalar sezilarli darajada o'sdi va jamiyatning atrof-
muhit bilan o'zaro ta'siriga tobora ko'proq e'tibor qaratilmoqda.
So'nggi paytlarda geografik fanlarni matematikalashtirish ham faollashdi. Bu
erda muhim rag'batlar kosmik geografiyaning rivojlanishi va geografik
monitoringga bo'lgan ehtiyojdir. muhit, xalqaro statistik tizimlarning rivojlanishi va
demografik, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ma'lumotlarni birlashtirishning
dolzarbligi. NTK va ijtimoiy-iqtisodiy hududiy komplekslarni rivojlantirish uchun
murakkab matematik va kartografik modellarni qurish zarurati ham matematik
apparatdan foydalanishni talab qiladi.
Geografiya va informatika o'rtasida chambarchas bog'liqlik mavjud -
GISning rivojlanishi bunga yorqin misoldir. Aynan axloqiy fanlar chorrahasida
kartografiyani avtomatlashtirish, kosmik ma'lumotlarni qayta ishlash, geoportallar
va fazoviy taqsimlangan geografik ma'lumotlar banklarini yaratish imkoniyati
paydo bo'ldi.
Axborotlashtirishning eng muhim natijasi geografik bilimlar bosqichma-
bosqich konsolidatsiya, kelajakda esa geografik fanlarning axborot paradigmasi
asosida integratsiyalashuvi mavjud. Zamonaviy tadqiqotlar informatika va u orqali
matematika, kibernetika, tizimli yondashuv va sinergetika bilan bevosita bog'liq
bo'lgan umumiy ilmiy asosda olib borish mutlaqo zarur.
Ma'lumotlar banklari va GISni yaratish geografik bilimlarning bunday
integratsiyasi uchun asosiy ahamiyatga ega. Bu yangi bo'lishi mumkin bo'lgan har
qanday nazariya uchun ikkinchisining qurilishining umumiyligi umumiy
dastur barcha geografik fanlar uchun.
Shu bilan birga, informatika bir qator hollarda geografik bilimlarning juda
uslubiy tamoyillarini jiddiy tuzatish zaruratini keltirib chiqaradi. Tasniflash,
taksonomiya, rayonlashtirishning geografik muammolari ularni axborot asosida hal
qilishda geografiya fanini uslubiy va nazariy yoritishni qayta ko'rib chiqish va
yanada takomillashtirishni taqozo etadi.
Axborotlashtirish nazariyasi, tizimli tahlil va sinergetika bilan chambarchas
bog'liq bo'lgan yangi yondashuvlar o'zaro bog'liq geografik jarayonlarni amalga
oshirishga olib keldi: fazoviy tashkilot, fazoviy boshqaruv va tizimlarning o'zini
o'zi boshqarishi yoki o'zini o'zi tashkil etish. Bu jarayonlarni har qanday geografik
jarayonda - aholi migratsiyasi, yerdan foydalanish, sanoat tarmoqlarining
joylashuvi va boshqalarda uchratish mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, geografiya butun madaniyat tizimi bilan
chambarchas bog'liq bo'lgan yuksak mafkuraviy salohiyatga ega fandir. Geografiya
asosan jamoatchilik ongini (dunyoning geografik rasmini) shakllantiradi.
“Yangi geografiya” davrining asosiy tamoyillarining mamlakatlar va
xalqlarning klassik tavsiflari bilan uzviyligi, dunyoning asosiy mamlakatlarida
ko‘p jildli asarlar yaratilishi bilan bir qatorda geografik geografiyaning ichki
tuzilishida ham chuqur o‘zgarishlar ro‘y berdi. fan, foydalanilgan tadqiqot usullari,
hal etilayotgan vazifalar va geografik asarlarning mazmuni. Jismoniy va ijtimoiy-
iqtisodiy geografiyani ajratish tobora ko'proq sodir bo'ldi. Differensiatsiya jarayoni
geografiya fanining ikkala asosiy sohasini ham qamrab oldi. Siyosiy geografiya,
madaniy geografiya, saylov geografiyasi rivojlangan. Geografik daraxtning
differensiallashuvi jarayonlari sintezni izlash, geografiya fanining tez sur'atlar bilan
uzoqlashib borayotgan sohalarini bog'laydigan nazariy asosni yaratish bilan birga
bo'ldi. 1922 yilda tashkil topgan Xalqaro geografik ittifoq bir vaqtning o'zida ilmiy
dunyoga bo'lgan eng katta qiziqishni aniqlagan mavzularda turli mamlakatlarda
muntazam ilmiy kongresslar o'tkazgan.
Geografiya fanlari tizimi, uning boshqa fanlar bilan aloqalari,
rivojlanish muammolari.
Tabiatni o'rganadigan fanlar
Tabiatni o'rganuvchi fanlar tizimiga fizika, biologiya, astronomiya,
ekologiya, geografiya va kimyo kiradi. Ular tabiiy fanlar deb ham ataladi. Ehtimol,
ular orasida asosiy o'rin fizikaga tegishlidir (axir, hatto atamaning o'zi ham "tabiat"
deb tarjima qilingan).
Geografiyaning tabiatni o'rganuvchi boshqa fanlar bilan aloqasi yaqqol ko'rinadi,
chunki ularning barchasi umumiy o'rganish ob'ektiga ega. Ammo nima uchun u
turli fanlar tomonidan o'rganiladi?
Gap shundaki, tabiat haqidagi bilimlar juda ko'p qirrali bo'lib, u juda ko'p turli
tomonlar va jihatlarni o'z ichiga oladi. Va bitta fan uni tushunishga va tasvirlashga
qodir emas. Shuning uchun ham bizni o'rab turgan dunyoda sodir bo'layotgan turli
jarayonlar, ob'ektlar va hodisalarni o'rganadigan bir qancha fanlar tarixan
shakllangan.
Geografiya va boshqa fanlar
Qizig'i shundaki, 17-asrgacha Yer fani yagona va yaxlit edi. Ammo vaqt
o‘tishi bilan yangi bilimlar to‘planib borgani sari uni o‘rganish ob’ekti tobora
murakkablashib, tabaqalanib bordi. Tez orada biologiya geografiyadan, keyin esa
geologiyadan ajralib chiqdi. Keyinchalik yana bir qancha yer fanlari mustaqil
bo'ldi. Bu davrda geografik qobiqning turli komponentlarini o`rganish asosida
geografiyaning boshqa fanlar bilan aloqalari shakllanadi va mustahkamlanadi.
Bugungi kunda geografiya fanining tuzilishi kamida ellik xil fanni o'z ichiga
oladi. Ularning har biri o'ziga xos tadqiqot usullariga ega. Umuman olganda,
geografiya ikkita katta bo'limga bo'lingan:
1. Tabiiy geografiya.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya.
Birinchisi tabiiy jarayonlar va ob'ektlarni, ikkinchisi - jamiyat va
iqtisodiyotda sodir bo'ladigan hodisalarni o'rganadi. Ko'pincha ta'limotning turli
bo'limlaridagi ikkita tor fanlar o'rtasidagi bog'liqlik umuman kuzatilmasligi
mumkin.
Boshqa tomondan, geografiyaning boshqa fanlar bilan aloqalari juda yaqin.
Shunday qilib, u uchun eng yaqin va "mahalliy" fanlar:
fizika;
biologiya;
ekologiya;
matematika (xususan, geometriya);
Tarix;
iqtisodiyot;
kimyo;
kartografiya;
tibbiyot;
sotsiologiya;
demografiya va boshqalar.
Bundan tashqari, geografiyaning boshqa fanlar bilan tutashgan joyida ko'pincha
mutlaqo yangi fanlar shakllanishi mumkin. Shunday qilib, masalan, geofizika,
geokimyo yoki tibbiy geografiya paydo bo'ldi.
Fizika va geografiya: fanlar o'rtasidagi bog'liqlik
Fizika - bu, aslida, sof. Bu atama Miloddan avvalgi IV-III san'atda yashagan
qadimgi yunon mutafakkiri Arastu asarlarida uchraydi. Shuning uchun geografiya
va fizika o'rtasidagi bog'liqlik juda yaqin.
Atmosfera bosimi, shamolning kelib chiqishi yoki muzlik relyef
shakllarining shakllanish xususiyatlari - fizika darslarida olingan bilimlarga
murojaat qilmasdan turib, bu mavzularning barchasini ochib berish juda qiyin.
Ba'zi maktablar hatto fizika va geografiya o'zaro uzviy bog'liq bo'lgan dirijyorlikni
mashq qiladilar.
Bu ikki fanning doirasidagi aloqasi maktab ta'limi talabalarni chuqurroq
tushunishga yordam beradi o'quv materiali va bilimingizni mustahkamlang.
Bundan tashqari, u maktab o'quvchilari uchun "qo'shni" fan uchun vositaga
aylanishi mumkin. Misol uchun, ilgari fizika bilan unchalik til biriktirmagan talaba
geografiya darslaridan birida birdaniga uni sevib qolishi mumkin. Bu yana bir
muhim jihat va fanlararo aloqalarning afzalliklari.
Biologiya va geografiya
Geografiya va biologiya o'rtasidagi bog'liqlik, ehtimol, eng aniq. Ikkala fan
ham tabiatni o‘rganadi. Bu shunchaki biologiya tirik organizmlarga (o'simliklar,
hayvonlar, zamburug'lar va mikroorganizmlarga) va geografiyaga - uning abiotik
tarkibiy qismlariga (toshlar, daryolar, ko'llar, iqlim va boshqalar) e'tibor qaratadi.
Ammo tabiatdagi jonli va jonsiz komponentlar o'rtasidagi bog'liqlik juda yaqin
bo'lganligi sababli, bu fanlarning apriori bog'liqligini anglatadi.
Biologiya va geografiya chorrahasida mutlaqo yangi fan - biogeografiya
shakllandi. Uni o'rganishning asosiy ob'ekti biogeotsenozlar bo'lib, ularda tabiiy
muhitning biotik va abiotik komponentlari o'zaro ta'sir qiladi.
Ekologiya va geografiya
Bu ikki fan bir-biri bilan shunchalik chambarchas bog'liqki, ba'zida ularni
o'rganish mavzusi ham aniqlanadi. Har qanday yechim ekologik
muammo geografiya fanining jihatlariga murojaat qilmasdan oddiygina mumkin
emas.
Ekologiya va fizik geografiya o'rtasidagi aloqa ayniqsa kuchli. Natijada
mutlaqo yangi fan – geoekologiya shakllandi. Bu atama birinchi marta 1930-
yillarda Karl Troll tomonidan kiritilgan. Bu murakkab amaliy fan bo'lib, inson
muhitida, shuningdek, boshqa tirik organizmlarda sodir bo'ladigan tuzilish,
xususiyatlar va jarayonlarni o'rganadi.
Geoekologiyaning asosiy vazifalaridan biri usullarni izlash va ishlab
chiqishdir atrof-muhitni boshqarish, shuningdek, istiqbollarni baholash barqaror
rivojlanish muayyan hududlar yoki hududlar.
Kimyo va geografiya
Tabiiy fanlar sinfidan yana bir fan geografiya bilan yaqin munosabatda bu
- kimyo. Xususan, u tuproq geografiyasi va tuproqshunoslik bilan o‘zaro aloqada.
Ana shu aloqalar asosida yangi fan tarmoqlari vujudga keldi va rivojlanib
bormoqda. Bu, birinchi navbatda, geokimyo, gidrokimyo, atmosfera kimyosi va
landshaft geokimyosidir. Kimyodan tegishli bilimlarsiz geografiyaning ba'zi
mavzularini o'rganish oddiygina mumkin emas. Avvalo, biz quyidagi savollar
haqida gapiramiz:
kimyoviy elementlarni yer qobig'ida tarqalishi;
tuproqning kimyoviy tuzilishi;
tuproqning kislotaligi;
suvlarning kimyoviy tarkibi;
