Geografiya ta’limida sinfdan tashqari ishlar Geografiya ta’limida sinfdan tashqari ishlarning maqsad va vazifalari Sinfdan tashqari ishlar umumta’lim maktablarida juda muhim ta’limiy - tarbiyaviy ahamiyatga ega. shuning uchun sinfdan tashqari ishlar o’quv jaryonining ajralmas qismi hisoblanadi. Sinfdan tashqari ishlarga geografiya to’garagi, sinfdan tashqari o’qishlar, geografik konferintsiyalar, geografik kechalar, geografik haritalar, geografik sektsiyalar, geografik jamiyatlar, o’lkashunoslik muzeyi, geografik klublar kiradi. Sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarni bilish faoliyatini rivojlantirshda, mustaqil ishlarni, ko’nikmalarni shakllantirishda, o’quvchilarni tabiatga va o’z vataniga muhabbat ruxida tarbiyalashda, o’quvchilarni o’z vatanlarini yutuqlaridan faxirlanish tuyg’ularini shakillantirishda muhim ahamiyatga ega, shuning uchun sinfdan tashqari ishlarni maqsadi va vazifalari aniq ishglab chiqilsa ularni samarasi juda yuqori bo’ladi. Sinfdan tashqai ishlarning asosiy maqsadi quyidagilardan iborat: o’quvchilarni tabiatni tushunish va tabiatni sevishga o’rgatish; o’z yashab turgan joyi haqida bilimlarini chuqurlashtirish; o’quvchilarni tabiiy muhit haqidagi tasavvurlarini rivojlantirish; o’quvchilarga geografiya faniga qiziqish uyg’otish; o’quvchilarni geografik tadqiqot usullari bilan tanishtirish va h.k. O’quvchilarni tabiatni tushunish va tabiatni sevishga o’rgatish geografik to’garaklarda, geografik kechalar, geografik haftalar va boshqa sinfdan tashqari ishlarda olib boriladi. Unda o’quvchilar o’qituvchini topshirig’iga binoan tabiat haqida turli ilmiy ommabop va badiy adabiyotlar bilan tanishadi. Mazkur adabiyotlar bilan tanishish va berilgan topshiriqlarni bajarish davomida ularda tabiatning asosiy tarkibiy qismlari, tabiatni qo’riqlash haqida bilimlar shakllanadi. Tabiat va tabiatni sevish bo’yicha berilgan topshiriqlarda qo’riqxonalar, milliy bog’lar, buyurtmalar, yo’qolib ketgan va yo’qolish arafasida turgan hamda himoya qilinadigan o’simlik va hayvonlar dunyosi, noyob tabiat yodgorliklari haqida ma’lumotlar muhims o’rin tutadi. O’zi yashab turgan joy haqida bilimlarni chuqurlashtirish. O’zi yashab turgan joy haqida bilimlarni chuqurlashtirish sinfdan tashqari ishlarni bajarishda o’tkazilishi mumkin. Buning uchun o’qituvchi quyidagi yo’nalishlar bo’yicha ma’lumotlar to’plashni o’quvchilarga topshirmog’i lozim: -joyni tabiiy geografik sharoiti xaida: geografik joylanishi, geologik tuzilishi; foydali qazilmalari; relyefi; iqlimi; ichki suvlari; tuprog’i, hayvonot dunyosi; - joyning iqtisodiy geografik sharoiti haqida: iqtisodiy geografik o’rni; tabiiy resurslari; aholisi; xo’jaligi (sanoati, qishloq xo’jaligi), transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari; -rekratsion va turistik obyektlari. Mazkur yo’nalish bo’yicha o’quvchilar alohida - alohida topshiriqlar bkerishi mumkin. Joyning tuprog’i, o’simligi va hayvonot dunyosi haqida ma’lumotlar bo’lmasa o’quv sayoxatlari davomida yig’ilgan ma’lumoitlardan foydalanish mumkin. Mazkur maqsadni bajarish davomida o’quvchilar o’z yashayotgan joylari haqida bilimlarni yanada chuqurlatirishadi. O’quvchilarni tabiiy muhit haqidagi tasavvurlarini rivojlantirish. O’quvchilarni tabiat haqida, o’z yashash joyini geografik sharoitini o’rganish jarayonida tabiiy muhit haqida tasavvurlari yanada kengayadi va rivojlanadi. Tabiatni asosiy tarkibiy qismlarini (litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosfera) o’rganish davomida o’quvchilarni tabiiy muhit haqida tasavvurlari kengaya boshlaydi. O’quvchilardageografiya faniga qiziqish uyg’otish. Geografiya to’garagida, geografik kechalarda va boshqa sinfdan tashqari ishlarda geograf sayox va olimlar, yirik geografik kashfiyotlar, materiklarni kashf qilish tarixi, xalq xo’jaligini rivojlanishida geografiyani o’rni haqida ma’lumotlarni o’rganish davomida o’quvchilarda geografiya faniga bo’lgan qiziqish ortib boradi. O’qituvchilarni geografik tadqiqot usullari bilan tanishtirish muhim ahamiyatga ega . mazkur ishlarni ham asosan geografiya to’garagida olib boriladi. Unda turli xil geografik tadqiqotlar haqida to’garak a’zolari ma’lumotlar tayyorlab ular asosida ma’ruzalar tayyorlashadi. Sinfdan tashqari ishlar quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi: - tarbiyaviy ishlarni olib borishga imkon beradi; Sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilar o’z yashash joyining tabiati, xo’jaligi va aholisi haqida chuqur bilimlarga ega bo’lishadi. Bu esa ularda vatanparvarlik hamda vatan bilan fahirlanish tuyg’ularini shakllanishiga imkon beradi; - sinfdan tashqari ishlar olingan bilimlarni hayot bilan bog’lashga, nazariy bilimlarni O’zbekistonni buyuk davlatga aylantirish amaliyoti bilan bog’lashga imkon beradi; - sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarni kasbiy va mehnatga tayyorlashga imkon beradi, ularda mustaqillik xususiyatlarini shaklantiradi. Bunday ishlar to’garak ishlarini olib borishda, muhim amaliy tadbirlarni, tajriba va eksperementlarni o’tkazishda amalga oshiriiladi; - sinfdan tashqari ishlar o’quv ishlari bilan chambarchas bog’langan. Chunki sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilarni geografik bilim va ko’nikmalari yanada chuqurlashadi; - sinfdan tashqari ishlar maktabdan tashqari ishlar bilan chambarchas bog’langan. Mazkur bog’liqlik ushbu ishlarni olib borish shaklida, mazmunida va metodlarida ifodalanadi. Maktabdan tashqari ishlarni sinfdan tashqari ishlardan farqi ular maktabdan tashqari tashkilotlar tomonidan uyushtiriladi va amalga oshiriladi (yoshlar uyi, yosh turistlar uyushmalari va x.k). Bilish manbalariga ko’ra sinfdan tashqari ishlarni olib borishni quyidagi usullarini ajratish mumkin (Yu.A. Valishin, 1985) - og’zaki usullar (verbal) ma’ruza, suhbat, intervyu. Ushbu usullarda bilish manbai bo’lib o’qituvchini so’zi hisoblanadi. Suhbatlar, ma’ruzalar, intervyularni olimlar, ekspedettsiya xodimlari, davlat muassalari xadimlari, xalq xo’jaligi mutaxasislari olib boradi; - amaliy usullar ular bitta yoki o’quvilar guruhi bilan o’tkaziladigan amaliy ishlarda qo’llaniladi. Mazkur amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilar geografik asbob uskunalar va jihozlardan foydalanish, geografik haritalar bilan ishlashni, atrof muhitni muxofaza qilishni amalda o’rganishadi; - kuzatish usullari. Ushbu usularni tabiatni va xo’jalikni kuzatishda qo’llash mumkin. Bu esa geografik voqea va xodisalar hamda borliqlarni har tomonlama o’rganishga ikon beradi. Tabiatni va xo’jalik faoliyatni kuzatish muntazam va vaqtincha bo’lishi mumkin. Masalan, ob-havoni daryo va ko’l satxini yer po’stini harakatlarini muntazam kuzatib boriladi. Tabiiy geografik jarayonlar, iqtisodiy geografik jarayonlarni ma’lum bir vositalarda kuzatish mumkin. Masalan, surilmani rivojlanishi, daryo erroziyasi, yer yuzasini cho’qishi qishloq xo’jalik yoki sanoat mahsulotlarni ishlab chiqarish va boshqalarni ma’lum vaqtda ko’zatish mumkin; - tajriba -eksperemental usuli tabiatda kuzatish qiyin bo’lgan geografik voqea va xodisalarni kuzatish uchun qo’llaniladi. Masalan, cho’qindi jinslarni hosil bo’lishi; qirg’oqlarni to’lqin ta’sirida yemirilishi, quduqlarni tuzilishi va shakllanishini namoyish qiladigan masalalar; - qurish va modellashtirish. O’rganilayotgan geografik voqea va xodisalarni moxiyatini namoyish qiladigan modellarni turli xillarini yaratish, jihozlar, uskunalar, jihozlarni ko’rish va yasash. Modellar geografik obyektlarni tuzilishini tadqiq etishda qo’llaniladi. Modellar o’rganilayotgan geografik obyektlar hajmi haqida tasavvurlar boradi (daryo vodiysi, tog’, vulkon, jar, to’g’on, fabrika, domna pechi va h.k.) - sayoxat usuli. Geografik voqea va xodisalar obyektlarni tabiatda, ishlab chiqarishda ko’rgazmalarda, muzeylarda bevosita o’rganiladi; - manbalarni o’rganish usuli. O’quvchilarni mustaqil ishlarida katta ahamiyatga ega. Mazkur usul geografik voqea va hodisalar hamda obyektlarni o’rganishni turli bosqichlarda qo’llaniladi: tadqiqotchi tayyorgarlik bosqichida; tadqiqotni o’tkazish boschiqida; tadqiqot qatnashchilarini umumlashtirish bosqichida; - kartografik usul. Geografik tadqiqotlarda muhim o’rin tutadi. Geografiya ta’limida geografik bilimlarni tasvirlashda tadqiq qilishda va o’rganishda qo’llaniladi. Yuqoridagi sinflardan tashqari ishlarni o’tkazish metodlarini o’quvchilarni mustaqil bilim olishlarini faollashtirishni turli bosqichlarida qo’llash mumkin. Sinfdan tashqari ishlarning shakllari Sinfdan tashqavri ishlarning asorsiy shakllariga geografik to’garaklar, geografik seksiyalar, geografik klublar, o’lkashunoslik muzeylari, sinfdan tashqari o’qitish, “Geografiya kechalari” kiradi. Geografiya to’garaklari Geografiya to’garaklari sinfdan tashqari ishlarni asosiy shakli bo’lib xisoblanadi. Geografiya to’garagining asosiy maqsadi o’quvchilarni geografiya faniga qiziqishini kuchaytirish, ularni geografik bilim va ko’nikmalarni yanada rivojlantirish, chuqurlashtirish va kengaytirishdan iborat. Geografiya to’garagini tashkil qilish va uni faoliyatinni muntazam olib borishda to’garak boshlig’i quyidagi ishlarni amalga oshiradi: a) tashkiliy ishlar; b) to’garakni ilmiy yo’nalishlarini aniqlash; v) to’garakda ilmiy ishlarni borishini boshqarish. Tashkiliy ishlarga quyidagilar kiradi: - geografiya to’garagi uchun joy tanlash. Geografiya to’garagi uchun alohida xona sifatida geografiya kabinetini olish mumkin. Chunki geografiya kabinetida to’garak a’zolari uchun zarur bo’lgan asbob-uskunalar, jihozlar, jihozlar geografik hartitalar va atlaslar mavjud bo’ladi. Mabodo geografiya kabineti bo’lmasa to’garak a’zolari tomonidan maktab rahbariyati yordamda jihozlanishi lozim. Geografiya xonasidagi barcha o’quv vositalari ro’yxati bo’lmog’i lozim. Geografiya xonasida o’quv vositalari geografiya fanini tarmoqlari bo’yicha joylashtirilgan bo’lmog’i lozim. Masalan, tabiiy geografiya, iqtisodiy geografiya, o’lkashunoslik, qo’shimcha vositalar (qo’shimcha adabiyotlar); - to’garakni a’zolarini ruyxatini tuzish. to’garakka turli sinflardan geografiya faniga qiziquvchilar a’zo bo’lishlari mumkin. Shuning uchun to’garak a’zolaprining yoshi ham qiziquvchanlik darajasi va bilim va ko’nikmalari ham turlicha bo’ldi, demak to’garakni ishini loyihalashtirilayotganda, to’garak a’zolariga topshiriqlar berayotganda mazkur farqlar xisobga olinmog’i lozim; - to’garakni tashkiliy qo’mitasini tuzish. To’garakni birnchi majlisida uning tarkibiy qo’mitasi tuziladi. Bunda to’garakni rahbari, yo’nalishlar bo’yicha rahbar va a’zolar aniqlanadi va tasdiqlanadi; - to’garakni nomi va uning yo’nalishlari aniqlanadi. To’garakni nomi “Yosh geograf” bo’lishi mumkin. Uning ichida quyidagi yo’nalishlarni tashkil qilish mumkin: “Yosh tabiiy geograf”, “Yosh iqtisodiy geograf”, “Yosh o’lkashunos”, “Yosh geolog”, “Yosh topogrof”, “Yosh kartograf”, “Yoshmeteorolog”, “Yosh gidrolog”, “Yosh ekolog”, va h.k. - to’garak va uning tarmoqlarini ish rejasi tasdiqlanadi va uning ish faoliyatini boshlanadi. Ish rejasi o’quv yili va chorak uchun tuziladi. Har o’quv yilida xisobot qilingan ishlar bo’yicha hisobot tuziladi. To’garakning ishi har haftada bir marta o’tkaziladi. To’garakning faoliyati. To’garakning faoliyati yuqorida aytganimizdek muntaazam ravishda haftada bir marta o’tkazib turiladi. To’garakda ishlar sektsiyalar ya’ni bo’limlar bo’yicha olib boriladi. Har bir bo’limda eng kamida 5- tadan a’zo bo’lishi lozim. Har bo’lim rahbari to’garak a’zolariga olib boriladigan ishlarni bo’lib beradi. Masalan, “Yosh o’lkashunos” bo’limida ishlar quyidagicha bo’lishi mumkin: Buyuk tabiiy geograf olimlar merosini o’rganish; Tabiiy geografik sharoit komponentlarini o’rganish (tog’ jinsari, relyef, iqlim, ichki suvlar, tuproq o’simlik va havyvonot dunyosini o’rganish), landshaftlarni o’rganish; ob-havoni o’rganish va h.k. Geografiya to’garagida ilmiy ishlarni olib borishda geografik tadqiqotlar olib borish bo’yicha nashr etilgan metodik qo’llanmalar katta yordam beradi. Masalan, joyni geoglogik sharoitini, o’simlik va hayvonot dunyosi, tuprog’i, tarixi, arxeologik yodgorliklarini o’rganish bo’yicha nashr qilingan metodik qo’llanmalar katta ahamiyatga ega. Iqtisodiy geografik yo’nalishda olib boriladigan to’garak ishlarida statistik maa’lumotlar, iqtisodiy ma’lumotlar, iqtisodiy sharoitni tavsifiga bag’ishlangan qo’llanmalar va mongografiyalar katta ahamiyatga ega. To’garakda to’garak a’zolari haqida ma’lumotlar jurnali, har bir to’garak a’zosida esa kundalik bo’lmog’i lozim. Chrak oxirida yoki o’quv yilining oxirida har bir tarmoq o’z qilgan ishlari haqida xisobot beradi. Ular asosida to’garak rahbari umumiy yakuniy hisobot tayyorlaydi. 20.2.1. Geografik jamiyat, klub va o’lkashunoslik muzeyi Sinfdan tashqari ishlarni mazkur shakli yangi xisoblanadi, chunki u ilgari mmaktabdan tashqari ishlar toyifasiga kirar edi va maktabdan tashqari muassalar tomonidan tashkil qilinar edi. Masalan. “Globus” geografiya jamiyati yoshlar kulubini tarkibida keng tarqalgan edi. Geografiya to’garagiga qaraganda geografiya jamiyatida a’zolar ko’proq bo’ladi va uning faoliyati turli tumanligi bilan ajralib turadi. Geografiya jamiyatining maqsadi o’quvchilar orasida va maktab joylashgan hududa geografik bilimlarni tashviqot qilishdan iborat. Geografiya jamiyatida o’quvchilar izlanuvchanlik va tadqiqotchilik faoliyati bilan shug’ullanadi. Geogafik izlanuvchanlikda o’quvchilar kutubxonadagi mavjud xujjatlarni o’rganishadi, ya’ni arxiv materiallari, foto rasmlar, davriy nashriyot materiallari, amaliy va ilmiy-ommabop adabiyotlar, statistik materiallar, geografik haritalar, rasmlar va kartinalarni o’rganishadi. Geografik izlanishda maxalliy aholidan so’rov o’tkazish ham katta ahamiyat kasb etadi. Izlanuvchanlikda kuzatish katta o’rin tutadi. Bunda tabiat, tabiat hodisalari, ishlab chiqarish jarayoni kuzatiladi. Izlanuvchanlikda eski va yangi haritalarni solishtirish ham muhim natijalarni berishi mumkin. Izlanuvchanlikdan so’ng o’quvchilarni tadqiqot ishlariga qiziquvchanligini oshirish lozim. O’quvilar tadqiqot ishlariga jalb qilinganda ularni tadqiqot o’tkazish usullari bilan tanishtirish lozim. Shundan so’ng ularda tadqiqot o’tkazish uchun mustaqil ishlar topshirish mumkin. Bunda o’quvchilar matematik, kartografik usul bilan hamda geografik asbob-uskunalar, jihozlar va jihozlar bilan ishlash ko’nikmasiga ega bo’lishlari shart. Tadqiqot ishlari quyidagi yo’nalishlarda olib borilaishi mumkin: joyni tuprog’ini o’rganish va haritaga tushirish; joydagi antropogen landshaftlarni o’rganib ularni geografik haritaga tushirish, joydagi ishlab chiqarish korxonalarini o’rganish va h.k. Geografik klublar. Uning asosiy maqsadi o’quvchilarni darsdan bo’sh vaqtlarini ilmiy-bilish faoliyati bilan to’ldirishdir. Geografik kulubdagi ishlar to’garak, izostudiya, folbklor ansambli, kinolektoriya va boshqalar bilan birga olib boriladi. Geografiya jamiyatiga o’xshab geografik klub ham o’quvchilarni kata qismini jalb qiladi. Uning o’tkazadigan marosimlarda maktab joylashgan qishloq yoki maxallaning aholisi ham qatnashishi mumkin. U faqat geografik bilimlarni targ’ibot qilibgina qolmasdan o’quvchilarni maktabdagi mashg’ulotlar tugagandan so’ng bekorchilik va boshqa keraksiz ishlar bilan shug’ullanishini oldini oladi. Chunki u maktab joylashgan maxalla yoki qishloqning madaniy markazi bo’lib ham hisoblanadi. Geografik klublar hozirgi vaqda maktabdan tashqari muassasalarda ham tashkil qilinishi mumkin. O’lkashunoslik muzeyi. O’lkashunoslik muzeyini jihozlash geogrfik to’garak, geografik jamiyat yoki klub asosida olib boriladi. Sinfdan tashqari hamda maktabdan tashqari ishlarning natijalari o’lkashunoslik muzeyini tashkil qilish va jihozlashda katta ahamiyatga ega. Geografiya to’garagini har bir tarmog’i bo’yicha yig’ilgan materiallar muzeyga eksponat sifatida qo’yiladi. Masalan, “Yosh biolog” bo’limi muzeyini tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi namunalari bilan jihozlashlari va muntazam to’ldirib borishlari lozim, “Yosh iqtisodiy geograf” tarmog’i esa joydagi ishlab chiqarish korxonalari maketlari va ularning mahsulotlari namunalari bilan muzeyni jihozlashlari mumkin va h.k O’lkanunoslik muzeyi sinfdan tashqari ishlarni natijalarini umumlashtirib ko’rsatadi. Mazkur muzey ishlarida “Yosh tarixchi” to’garagi a’zolari ham qatnashishi mumkin. Ularni qo’llagan materiallari o’lka tarixi bo’limining eksponatlarini to’ldiradi. Geografik konferentsiyalar va kechalar Maktab o’quvchilarini geografiya faniga qiziqtirishni yana bir bosqichi “Geografik konferentsiya” hisoblanadi geografik konferentsiyada ishlar quyidagi tartibda olib boriladi. 1. Konferentsiyaning mavzusi aniqlanadi. Konferentsiyaning mavzusi geografiya fanining hamda o’lka geografiyasining dolzarb muammolariga bag’ishlanadi. Masalan, cho’llanish jarayoni, iqlimni isishi, yoqilg’i resurslarini muammosi, demografik muammo, ekologik muammo va h.k. 2. Konferentsiyaga tayyorgarlik bo’yicha ma’lum bir mavzuga bag’ishlangan adabiyotlar ro’yxati tuziladi. 10-15 kun avval konferentsiya o’tkazish haqida ma’lumot osib qo’yiladi. 3. Konferentsiyani o’tkazish. Konferentsiya qatnashchilari o’zlari tanlagan mavzu bo’yicha loyiha tayyorlashadi va uni konferintsiyada himoya qilishadi. Masalan O’zbekiston maktablarida “Orol muammosi”ga bag’ishlangan konferentsiya tashkil qilish mumkin. Geografiya o’qituvchisi mazkur muammoni quyidagi qismlarga bo’lib har bir bo’lim bo’yicha loyiha tayyorlashni xoxlovchi o’quvchilarga topshirishi mumkin: Orolni XX asrning birinchi yarmidagi tabiiy geografik sharoiti; Orolni XX asrning ikkinchi yarmidagi quriy boshlashining asosiy sabablari; Orolni qurishini geografik oqibatlari; Orolni qutqarib qolish bo’yicha loyixalar. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya bo’yicha quyidagi loyixalarni yashab turgan joyi bo’yicha tuzilishi mumkin: 1. Joyining (shahar, tuman, qishloq) geografik joylanishi. Bunda quyidaggi ma’lumotlar yoritiladi: matematik geogrvfik joylanishi; tabiiy geografik joylanishi; iqtisodiy geografik joylanishi; siyosiy geografik joylanishi; geogekologik joylanishi. 2. Joyning tabiiy resurslari 3. Joyning tarixi 4. Joyning iqtisodiy geografik joylanishi 5. Joyning rekratsion va turistik obyektlari 6. Joyning rivojlanish kelajagi Mazkur mavzularni o’quvchilarga bo’lib beriladi va ular geografik konferentsiya uchun ma’ruza tayyorlashadi. Geografik kechalar. Geografik kechalar o’quvchilarni xordig’ini, ya’ni dam olishini tashkil qilish maqsadida uyushtiriladi. Geografik kechalarda sinfdan tashqari ko’p ishlarni uyg’unlashgan xolda o’tkaziladi: ma’ruzalar, devoriy gazetalar chiqarish, vektorinalar, KVN, geografik va ekologik mazmunga ega bo’lgan filbmlar. Geografik kechalarda quyidagi mavuzalarda ishlar uyushtirilishi mumkin: alohida viloyat, tuman yoki shaharning iqtisodiy geografik sharoiti; shahar yoki tumanning ekologik muammolarri; shahar yoki tumandagi demografik muammolar va h.k. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy yo’nalishalari Sinfdan tashqari ishlar juda xilma xildir. Ayrim sinfdan tashqari ishlar ko’p xollarda bir birini qaytaradi. o’lkashunoslik; ilmiy- Shuning uchun ular ma’lum bir yo’nalishlar bo’yicha guruhlashtiriladi: turistik bilish; madaniy va oqartuv; mehnat; muzey; nashriy (Yu.I.Valishina, 1985 y.) Turistik o’lkashunoslik yo’nalishi. Ushbu yo’nalishga sayoxatlar, o’quv