Ilmiybaza.uz GEOGRAFIYANING O`QITISHNING KO`RGAZMALI METODLARI Reja: 1. Ko`rgazmali metodlar tasnifi. 2. Tabiiy jismlar va suratlar bilan ishlash metodikasi tajriba, kino va video filmlarni hamda sxemalarni namoish qilish. 3. Kuzatish. Ularga qo`yiladigan didaktik talablar. Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Fenologiya, tabiat jismlari, tabiat hodisalari, ekskursiya, sayohat, sayr, Tajriba, amaliy ishlar, tajriba. I-reja. . Ko`rgazmali metodlar tasnifi. Ko‘rgazmali metodlarni umumpedagogik tamoyil, ko‘rgazmalilik bilan adashtirmaslik kerak. Bu tushunchalar har xil bo‘lib, bir-biriga sira o‘xshamaydi. Ko‘rgazmali vositalar deyarli hamma Geografiya darslarida qo‘llaniladi. Ko‘rgazmalilik o‘quv- chilarning nutqi va tafakkuridagi nuqsonlarni tuzatish (korrek- siyalash)da katta ahamiyatga ega. To‘g‘ri qo‘yilgan savol, keyinroq esa tizimlangan savollar majmuasi namoyish qilinayotgan obyekt va tajribalarga e’tiborni jalb qiladi. Bu savollar o‘quvchilarni maqsadga yo‘naltirgan holda, izchillik bilan kuzatish, taqqoslash, xulosa chiqarish va umumlashtirishga da’vat qiladi. Geografiya darslarida qo‘llaniladigan ko‘rgazma natural (tirik tabiiy obyektlar va tasviriy jadvallar, sistemalar, mulyajlar, kino, diafilm, diapozitiv) bo‘lishi mumkin. Ko‘rgazmalilikning tasviriy vositalari, jadval va rasmlar o‘quvchilarga o‘rganilayotgan obyektlaming tuzilishi, shakli, rangi, ularning tabiiy o‘rab olgan muhiti, hayot tarzi kabilar to‘g‘risida tasawurlar beradi. Boshlang‘ich sinflarda jismlar, narsalar, hodisalarga oid tasav- vurlarni vujudga keltirish uchun natural va tasviriy ko‘r- gazmaUikdan keng foydalanilsa, yuqori sinflarda tasviriy va simvolik (timsol) ko‘rgazmalardan foydalaniladi, chunki bola rivoj- lanishining dastlabki bosqichlarida mavhum materialni faqat aniq ko‘rsatmali material orqali o‘zlashtirishga qobiliyatli bo‘ladi. 0‘quv kino va diafilmlami ko‘rsatish ham ta’limning ko‘rgazmalilik usuliga kiradi. Bolalar filmni ko‘rish orqali filmda ko‘tarilgan savollarga javob topislilari lozim. Sayohat ham ko‘rgazmali usullarni tashkil qiladi. Sayohat o‘qituvchi tomonidan puxta o‘ylanib, yaxshi tayyorlansa va uyushtirilsa samarali natija beradi. Sayohatdan olingan taassurotlami kuzatish natijalarini umumlashtirish juda muhim. II- reja. Tabiiy jismlar bilan ishlash metodikasi. Geografiyani Ilmiybaza.uz o‘qitish uchun, ayniqsa, tabiiy jismlar kerak, chunki ular o‘quvchilarda tabiiy jismlarni bevosita ko‘rish asosida tasawur va tushunchalar hosil qilishga imkon beradi (har bir o‘quvchi tabiiy material bilan mustaqil ishlay olishi uchun uni yetarli miqdorda — o‘quvchilar soniga qarab to‘plash kerak). Qabul qilish uchun teri sezgisi, hid bilish, maza sezishni talab qilmaydigan yirik jismlarni o‘qituvchi uzoqdan turib namoyish etadi. Yirik o‘simliklar, masalan, makkajo‘xori, pomidor, poliz ekinlari (o‘simlik barg, ildiz, mevalari bilan) yoki hayvonlar, parrandalar (mushuk, qush va boshqalar) shunday ko‘rsatilishi mumkin. Narsani o‘quvchilarning barchasi yaxshi ko‘rishlari uchun u sinf doskasiga o‘qituvchi stoli balandligida o‘rnatiladi. Tirik hayvonlarni namoyish qilish o‘quvchilarga faqat ulaming tashqi ko‘rinishi haqidagina emas, balki harakati, qiliqlari, ovozi va hokazolar haqida ham tasawur hosil qilish imkonini beradi, bu tasawurlar ancha to‘liq va ravshan bo‘ladi. Kuzatishlarga yaxshiroq rahbarlik qilish uchun o‘qituvchi o‘quvchilar oldiga kuzatilayotgan jismning katta-kichikligi, shakli, rangi, jonli bo‘lsa, yuz asosiy qismlari, harakatlanish usuli haqida, shuningdek, boshqa narsalarga o‘xshashligi va ulardan farqiga oid yo‘naltiruvchi savollar qo‘yadi. Suratlar bilan ishlash metodikasi. Geografiyani o‘qitishda o‘qituvchi o‘quvchilarga ular hali ko‘rmagan ko‘pgina obyekt va hodisalar to‘g‘riisda ma’lumotlar beradi. Biroq eng jozibali va qiziqarli hikoya ham, agar u yaxshi surat ko‘rsatilmasa, yetarli, to‘liq va yorqin tasawurlar bera olmaydi. Faqat suratlami diqqat bilan ко‘rib chiqish orqali tabiiy holdagi jism bilan tanishishdagiga yaqin keladigan taassurotlami hosil qilish mumkin. Geografiya darslarida ko‘pincha devoriy suratlar ishlatila- diki, ular bo‘yicha sinf o‘quvchilarining barchasi ishtirokida ish olib boriladi. Yirik suratlar bo‘lmasa, kichikroq suratlardan foydalanish mumkin, ularni har bir o‘quvchiga ko‘rsatish kerak. 0‘qituvchi qaysi turdagi surat bilan ishlamasin, uning maqsadi — suratning Geografiya mazmunini ochib berish, bolalarda Geografiya bilimlarining manbai sifatida undan foydalana olish uquvini hosil qilishdir. Darsning tuzilishi va suratning Ilmiybaza.uz mazmuniga qarab, undan turlicha foydalaniladi. Surat o‘qituvchi hikoyasining tasviri bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bunda uning tafsilotlariga to‘xtash shart emas, chunki u hikoyadan olinadigan taassurotni susaytiradi. Suratning mazmunidan bu holatda faqat bayonning eng muhim ma’nosi bilan bog‘liq holda foydalaniladi. Surat, shuningdek, suhbatning boshlanish qismi ham bo‘lishi mumkin. Bu holda o‘qituvchi darsni suratni ko‘rib chiqish bilan boshlaydi va suhbat jarayonida o‘quvchilami uning Geografiya mazmunini o‘zlashtirishga olib keladi. Bunda o‘quvchilarning ko‘proq faolligiga erishish kerak. Ular suratda tasvirlangan obyektlami faqat ko‘rish bilan qabul qilib qolmasdan, balki ular- ning ayrim tomonlarini solishtirishlari, ilgarilariga taqqoslashlari va surat mazmunidan baholi qudrat xulosalar chiqarishlari kerak. Darslikdagi mavzular matnini muhokama qilish jarayonida ham suratlar koTiladi, bu o‘qilganlami yaxshiroq tushunish va eslab qolishga yordam beradi. Shuningdek, suratlardan materialni takrorlash va mustahkamlashda keng foydalaniladi. Suratlardan foydalanib, o‘quvchilar o‘tilganlarni yaxshiroq hikoya qilib beradilar. Bunda ular o‘qituvchining qo‘shimcha tushuntirishlarini ham esga oladilar, o‘zlarining shaxsiy fikr va mulohazalarini bayon qiladilar, o‘quvchilarning o‘quv materialini puxta va chuqur o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi. Takrorlash — umumlashtirish darslarida suratlardan tashqari ilgari foydalanilmagan otkritka, kitob, jumallardan, gazetalaming suratlaridan foydalaniladi, bu materialning o‘zlashtirilishini tekshirishga yordam beradi. Suratlar bilan ishlashda ularning mazmunidan to‘g‘ri foy- dalanish, bolalaming kuzatishlariga to‘g‘ri rahbarlik qilish kerak. Geografiya darslarini tasvirlar bilan ta’minlashda 0‘zbekiston tabiatini madh etgan xalq rassomi 0‘rol Tansiqboyevning suratlari katta o‘rin tutadi. Masalan, qudratli daryoning go‘zal manzarasi, jonajon respublikamiz qiyofasi tasvirlangan «Sirdaryo» suratidan «Tabiatda suv» mavzusini o‘tishda foydalanish mumkin. Rassomning «Qoraqum GES», «Jonajon o‘lka», «Sug‘orish» va boshqa zamonaviy mavzularda chizilgan suratlari «Jonajon o‘lka tabiati» mavzusini o‘rganishda yaxshi tasviriy vosita bo‘lib xizmat qiladi. «Tog‘dagi bog‘lar», «Olmaliqqa yo‘l», «Chirchiq vodiysi», «Burg‘ilash minorasi» nomli Ilmiybaza.uz suratlarda odamlaming yaratuvchilik faoliyati bilan bog‘liq ohanglar yetakchilik qiladi. Rasmlarni ko‘rish orqali olingan taassurotlar yodda uzoq vaqt saqlanishi uchun ularning soni ko‘p bo‘lmasligi kerak. Suratlar bir nechta bo‘lganda mazmunni yaxshiroq o‘zlashtirib olishga yordam beruvchi metodik uslub-taqqoslashdan foydalanish mumkin. Suratdan darslik bilan ishlashga ham foydalanish mumkin, masalan, darslik matnidan suratning mazmuniga mos keladigan ta’riflar tanlanadi. Bunday topshiriq o‘quvchilarni suratga e’tibor bilan qarashga va bir paytning o‘zida o‘qilganlaming mazmunini yaxshiroq tushunib olishga undaydi. Surat mazmunining o‘quvchilar tomonidan aytib berilishi ularda umumlashtirish uquvlarini shakllantiradi, kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining analitik-sintetik faoliyatini rivojlantiradi. III-reja. Kuzatish. Ularga qo`yiladigan didaktik talablar. Kuzatish tabiat jismlari va hodisalarining tabiiy sharoitlarda maqsadga yo‘nalgan holda bevosita shu hodisalarni borishiga aralashmagan holda sezgilar bilan qabul qilib olish yoki laboratoriya sharoitida ulami qayta tiklashdir. Ko‘rgazmali metodlarda o‘quvchilaming kuzatishi amaliy metod sifatidagi kuzatishdan tubdan farq qiladi. Birinchi holatda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan namoyish qilinayotgan jadval, tajriba va shunga o‘xshashlarni kuzatadilar. Ikkinchi holatda o‘quvchilar amaliy kuzatish ishlarini bajaradilar: o‘simliklarni yoki ularning qismlarini o‘lchaydilar, hisoblaydilar, yozadilar, rasmlarini chizadilar, quritadilar va hokazo. Bu kuzatish natijasida o‘quvchilar kuzatgan jism yoki hodisani isbotlovchi materialni topshiradilar. Bunday kuzatish, aniqlash va eksperimentlar darsda, uyda, ekskursiyada va maktab maydonchasida o‘tkazilishi mumkin. O‘quvchilar bevosita rahbar o‘qituvchining og‘zaki va yozma topshiriqlarini mustaqil ravishda bajaradilar. I.P.Pavlov yozganidek, «Kuzatish tabiat taqdim qilganlarni to‘playdi, tajriba esa tabiatdan o‘z istaganini oladi». Kuzatishlar o‘zining bajarilishi muddati bo‘yicha ikki: qisqa muddatli va uzoq muddatli guruhlarga bo‘linadi. Qisqa muddatli kuzatishlar to‘laligicha dars tizimiga kiritiladi va tarqatma material bilan bajariladi. Ammo kuzatishning borishi va natijalari darsda bma’lum qilinib, namoyish etiladi. 0‘quvchilar qisqa muddatl Ilmiybaza.uz kuzatishlarni o‘qituvchining topshirig‘i bilan ekskursiyalard o‘tkazadilar (tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlarni ta’riflasl muayyan sharoitlarda o‘simliklami yig‘ish). Tabiatda olib boriladigai uzoq muddatli fenologik kuzatishlar va maktab yer maydonidag kuzatishlar keng qo‘llaniladi. Kuzatish tabiatni o‘rganishning ko‘rgazmali metodidii Geografiyani kuzatish deganda atrof borliqning jism v; hodisalarini rejali ravishda, maqsadga yo‘nalgan holda, ong] tashkillangan qabul qilish tushuniladi. Kuzatishlar ikki belgi muayyan maqsadning bo‘lishi va diqqatni kuzatish obyektini bilgai holda to‘plash bilan xarakterlanadi.‘qitishning boshlang‘ich bosqichlarida o‘qituvchi o‘quv chilarning kuzatishlarini tashkil qila turib, ulami oldin safarba qilishi yoki kuzatish mo‘ljallangan jismni ongli qabul qilib olisl uchun kerakli ma’lumotlarni aytishi, kuzatiladigan obyektnini muhim xususiyatlarini ajratishi, kuzatishning izchilligini ko‘rsatish zarur. Kuzatishsiz o‘quvchilar tabiat jismlari va hodisalari, ulamin] xususiyat hamda sifatlari, ular o‘rtasida mavjud bog‘lanishlar haqid to‘g‘ri tasawurlar ololmaydilar. 0‘quvchilarda tegishli tasavvurlarning hosil bo‘lishi qabu qilishning boyligi va to‘liqligiga bog‘liqdir. Kuzatishda o‘quvchila faqat kuzatilayotgan obyektlarning tomoshabini bo‘lib qolmas dan, balki ulaming xarakterli xususiyatlarini bilib olishga intila dilar. Masalan, chinor va zarangning barglari rangini 0‘zgarishi ni kuzatib, o‘quvchilar shu daraxtlar nihollarining barglarin bir-biri bilan taqqoslaydilar va ularning farqlanadigan hamd; umumiy belgilarini aniqlaydilar: yashik yoki maydonchaga 0‘simlik urug‘larini ekib, o‘simtaning urug‘ qobig‘ini qanday yoril chiqayotganligini, birinchi barglar qanday vujudga kelayotganin va o‘simlikning rivojini kuzatadilar. Jism va hodisalami kuzatish, ularni taqqoslash, 0‘xshashlik v; farqlarini aniqlash tafakkur, diqqat hamda irodaning rivojlanishig; yordam beradi. Kuzatish jarayonida, amaliy xarakterdagi bilimlar masalan, 0‘simliklar dunyosining xarakteriga qarab, joyd; oriyentirlash; hayvon va 0‘simliklarning xulq-atvori, tabiatdag 0‘zgarishlarga qarab, ob-havoning o‘zgarishini oldindan aytil berish; mehnat darslarida Geografiya materialidan foydalan: olish (tabiiy materiallar — mevalar, urug‘lar, barglar, po‘stlog‘ bilan ishlash) uquvlarini hosil qiladilar. 1—3- sinflardagi kuzatishlardan o‘quv shaklining xilma-xil shakllarida: 1) sinfdagi dars Ilmiybaza.uz va amaliy mashg‘ulotlarda; 2) ekskur- siyalarda; 3) tirik tabiat burchagi va maktaboldi yer maydonidagi mustaqil mashg‘ulotlarda; 4) uy vazifalarini bajarishda foydalanish kerak. Kuzatishlar davomiyligi va xarakteri bo‘yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Qisqa muddatli kuzatishlar biror narsani qabul qilib olish uchun o‘tkaziladi. Hayvonlar (kirpi, toshbaqa, shoxilon, kapalak, ninachi)ning harakatlanishini kuzatish qisqa muddatli kuzatishga misol bo‘lishi mumkin. Uzoq muddatli kuzatishlar vaqt oraliqlari bilan bo‘lingan, lekin yagona uzluksiz jarayonni hosil qilgan qator hodisalarni qamrab oladi. Bunga o‘simlikning o‘sishini, daraxtlardagi barglar rangining o‘zgarishini, qushlaming uchib ketishini va hokazolami kuzatish misol bo‘lishi mumkin. Ular bir qator qisqa vaqtli kuzatishlardan tashkil topadi. Uzoq vaqtli kuzatishlar hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlami, ulaming kelib chiqish sabablarini aniqlashga yordam beradi. Bular kurtakdan bargning rivojlanishini, tut ipak qurtining rivojlanishini kuzatishlar bo‘lishi mumkin. Kuzatishlar oqibatida o‘quvchilar taraqqiyot davrlarining izchilligini va ular o‘rtasidagi aloqalarni belgilaydilar. Kuzatishlar jamoa (butun sinf bilan bir vaqtda) yoki yakka (har bir o‘quvchi mustaqil) holda bo‘lishi mumkin. Kuzatish uchun oson (uddalasa bo‘ladigan) obyektlarni tanlash zarur. Kuzatishlar o‘lkashunoslik xarakterida bo‘lsin. Juda murakkab va tushunarli bo‘lmagan hodisa va narsalarni tanlash kerak emas. Bu o‘quvchilar qiziqishini sovitishi va kuzatishni chalkashtirib yuborishi mumkin. Tanlangan shakllardan qat’i nazar 1-4- sinf o‘quvchilari uchun o‘lkashunoslik kuzatishlari albatta izchil bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, o‘lkashunoslik kuzatishlar kompleksi albatta tizimlashgan Geografiya bilimlarini tushunib olishga, idrok qilish faolligini, tabiatga qiziqish va muhabbatni rivojlantirishga, tabiat (atrof) obyektlari to‘g‘risidagi bilimlarni kengaytirishga yo‘naltirilmog‘i lozim. 1—2- sinflarda tabiatni kuzatish uchun atrof olam bilan tanishtirishga oid darslardan foydalaniladi. 3-4- sinflarda kuzatishlar sistemasi «Jonajon o‘lka tabiati» mavzusi bilan bog‘liq holda mavsumiylik tamoyili asosida tuziladi. Tabiatni kuzatishlar tizimiga ushbu tushunchalarni, ya’ni jonli va jonsiz tabiat, mevali va manzarali daraxtlar, erta gullovchi o‘simliklar, texnika Ilmiybaza.uz ekinlari, suv o‘simliklari, sabzavot va poli ekinlari, g‘alla ekinlari, hasharotlar, baliqlar, suvda va quruqd yashovchilar, qushlarni kiritish mumkin. Kuzatishlaming natijalari yil fasllari bo‘yicha «Kundalik kuzatisl daftari» va sinfning tabiat hamda mehnat kalendarida qayd etil boriladi. Alohida e’tibor Quyosh balandligining, kun va tui uzunligining yil fasllari bo‘yicha o‘zgarishini kuzatishlaiga qaratiladi Bu kuzatishlar o‘quvchilarga tabiat va odamlar mehnat faoliyatidag mavsumiy o‘zgarishlar sabablarini aniqlash imkoniyatini beradi «Kundalik kuzatishlar daftari» dagi maxsus maqolalar bolalam kuzatishlar o‘tkazishga yordam beradi. «Yozda siz tabiatda nimalam kuzatdingiz?», «Kuzatishga o‘rganing», «Kuzda tabiatni kuzatisl natijalari», «Tabiat va odamlar mehnatidagi bahorgi va yozg o‘zgarishlar haqida nimalami bilib oldingiz?» kabi maqolalar shula jumlasidandir. Tabiat va mehnat kalendariga kuzatish ma’lumotlarini har kun yozib borish kuzatishlaiga turg‘un qiziqishni singdiruvchi maqsadg; muvofiq uslublardan hisoblanadi. Shu maqsadda o‘quvchilarda] biri doskaga taklif qilinadi, u ob-havoni batafsil ta’riflaydi, kui davomida tabiat va odamlar mehnatida qanaqa qiziqarli holatla bo‘lganligi haqida gapirib beradi. Uning javobini o‘rtoqlari to‘ldiril aniqlaydi. Javob o‘qituvchi tomonidan albatta baholanadi, kuzatish kalendariga yoziladi. Tabiat va mehnat kalendariga yozilgan ma’lumotlami faqa Geografiya darslaridagina emas, balki matematika (zaru hisoblashlar qilish, masalalar tuzish, diagramma chizish), on tili (insho tayyorlash, biror davrda tabiatni ko‘rsatish uchui she’rlar va nasriy asardan parchalar tanlash), mehnat ta’liminin; qishloq xo‘jalik mehnati bo‘limi (biror davrdagi ob-havo o‘quv tajriba maydonidagi o‘simliklaming o‘sishi va rivojlanishiga qanda; ta’sir ko‘rsatganligini tahlil qilish) darslarida ham umumlashtirisl mumkin. Bolalami jism va hodisalami ko‘ra olish, eshitish va qabul qilil olishga o‘rgatish boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining eng muhin vazifalaridan biridir. Bolalar ko‘pincha ikkita tanish daraxtg (masalan, chinor va zarangga) qaraydilaru, ularni bir-biridai ajrata olmaydilar. Bolalar suratni ko‘rib, undagi eng muhin tomonlarni ko‘ra oladilar, deb bo‘lmaydi. 0‘qituvchi ular oldig; aniq obyektlami topish, ulami Ilmiybaza.uz ta’riflash, savollarga javob berishg; oid muayyan vazifalar qo‘yishi kerak. Kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun bolalarni jism va hodisa- larni taqqoslashga o‘rgatish muhimdir. Kuzatish uchun biror narsani ko‘rsata turib, o‘qituvchi ularni nimaga o‘xshashligini so‘rashi kerak. 0‘xshashlikni aniqlab, o‘quvchilar e’tiborini narsalar o‘rtasidagi farqlarga qaratish kerak. Bunda kuzatishga iloji boricha ko‘proq sezgi a’zolarini jalb etish muhim. Bolalar ko‘ribgina qolmasdan, kerak bo‘lganda ushlab, hidlab ham ko‘rsin. Kuzatuvchanlik tabiatga, ishlab chiqarishga, muzeyga, fermaga, zooparkka ekskursiyalar o‘tkazish vaqtida ham rivojlanadi. Bu ekskursiyalar shunday ko‘rishgina emas, balki sinchiklab qarash, shunday eshitishgina emas, balki diqqat bilan quloq solish qobiliyatini tarbiyalaydi. Geografiyani o‘qitilishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi boshlang‘ich sinfdayoq bolalarni tabiat jismlari va hodisalarini kuzatishga o‘rgatadi. Shunday qilib, Geografiyani o‘qitishda ko‘rgazmali uslubdan foydalanish bolalarda aniq faktik bilimlarning to‘planib borishiga yordam beradi. Kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun darslarga o‘yin turlarini kiritish foydalidir. Geografiya kursida fenologik kuzatuvlar alohida o‘rin egallaydi. 0‘qituvchining o‘zi tegishli malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lsagina bolalarni fenologik kuzatuvlami to‘g‘ri o‘tkazishga o‘rgata oladi. Tabiatning rivojlanishida har yili mavsumiy davriylikni kuzatamiz. Bu yil fasllari va jonli hamda jonsiz tabiatning har biriga xos bo‘lgan hodisalardir. Jonli tabiatning mavsumiy rivojlanishi qonuniyatlarini muhit sharoitiga bog‘lab o‘rganadigan fan fenologiya deb ataladi. Umumiy va xususiy fenologiya farq qilinadi. Umumiy fenologiya mavsumiy davriylikning juda ham xilma-xil va murakkab bo‘lgan tabiatni o‘z ichiga oluvchi yagona jarayon sifatida o‘rganadi. Jonli tabiatning mavsumiy rivojlanishi har bir biogeosenoz ekologik qonuniyatlaming kompleks ko‘rsatkichi hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich har bir tabiat hududi iqlimini o‘rganishda olimlaiga yordam beradi. Xususiy fenologiya mavsumiy hodisalaming butun kompleksini emas, balki o‘simliklar yoki hayvonlarning rivojlanish fazalarini o‘rganadi (fitofenologiya yoki zoofenologiya). Har qanday organizm mazkur joyda necha ming yillar davomida yuzaga kelgan (o‘z atrofidagi) muhit bilan birgalikda bir butunni tashkil etganidan, Ilmiybaza.uz kishilar o‘simliklar bilan hayvonlarni parvarishlash yuzasidan olib boradigan ijodiy ishlarida mavsumiy hodisalami kompleks tarzda o‘rganmasdan iloji yo‘q. Bunga tiri] tabiat qonunlarini bilishga imkon beradigan umumiy fenologil kuzatuvlar yordamida erishish mumkin, xolos. Umumiy fenologik kuzatuvlar haqiqiy tadqiqot ishininj boshlanishi hisoblanadi va har qanday tadqiqot singari o‘qituvchig; atrof tabiatda u ilgari payqamagan narsalami ko‘rishga imkon beradi 0‘qituvchi mohirlik bilan boshchilik qiladigan bo‘lsa, fenologil kuzatuvlar o‘quvchilarga ham tarbiyaviy jihatdan ijobiy ta’si ko‘rsatadi. Maktabda umumiy fenologik kuzatuvlardan tabiat shunoslikka doir sinf mashg‘ulotlarini joyning tabiati va xo‘jalig bilan bog‘lab olib boriladigan metod sifatida foydalanish mumkii va lozim. 0‘qituvchi ko‘p yillik fenologik kuzatuvlarga asoslanib, jonajoi o‘lkaning ekologik xarakteristikasi uchun asos bo‘lib qoladigai o‘rtacha ko‘rsatkichlarni chiqarib olishi kerak. Yerning shakli, sutkalik va yillik harakatlari bilan hali tanisl bo‘lmagan uchinchi sinf o‘quvchilariga tabiatdagi ko‘pgin; mavsumiy o‘zgarishlarni ilmiy tarzda tushuntirib berish uchui Yer yuzasi ustida Quyosh holatining sutka davomida va turl mavsumda qanday o‘zgarishini va shunga bog‘liq holda turli holatin kuzatish muhim ahamiyatga ega. Mana shu kuzatuvlami tashki etish va o‘tkazish ustida to‘xtalib o‘tamiz. 0‘qituvchi birinchi mashg‘ulotdayoq o‘quvchilar tabiat shunoslik darslarida nimalami o‘rganishlari bilan tanishtiradi v; ularga qaysi vaqtda tong otishini (qachon yop-yorug‘ bo‘lil ketishini) va qaysi vaqtda qorong‘u tushishini (qachon hammayoc qop-qorong‘i bo‘lishini) hafta davomida «Kundalik kuzatisl daftari»ga yozib borishni taklif etadi. Dastlabki 1- va 2- kunlari bi borada bolalarga ota-onalari yordam berib turganlari ma’qul chunki bolalarning ko‘pchiligi soatga qarab vaqtni aniqlasl malakasini hali egallab olmagan bo‘ladi (uchinchi sinf o‘quvchilar vaqt birliklari bilan o‘quv yilining birinchi choragida tanishadilar) Bolalar «Kundalik kuzatish daftari»ga yozib kelgan yozuvlaminj to‘g‘riligini o‘qituvchi har kuni matematika darsida tekshiril chiqadi. Hafta oxirida matematika darsida bolalarga «Kundalil kuzatish daftari»ni tayyorlab qo‘yish va yonma-yon o‘tirgai o‘quvchilarga yozib kelingan yozuvlarning to‘g‘riligini bir biringizdan tekshirib ko‘ring, bu yozuvlar nimani bildirishin bir-biringizga tushuntirib bering, deb taklif Ilmiybaza.uz etiladi. Bolalar bi ishni qiziqish bilan bajarishadi, agar yozuvlarda ba’zi tafovutla boisa, olingan natijalami muhokama qilishadi (bunday tafovutlar bo‘lishi muqarrar, chunki bolalar kunning boshlanishi bilan oxirini ko‘rsatadigan aniq mezonni hali bilishmaydi). Tong bilan oqshom boshlangan vaqtni hammadan ko‘ra aniq belgilab kelgan ba’zi o‘quvchilar o‘z yozuvlarini darsda o‘qib berishadi, boshqa o‘quvchilar esa yozuvlarida farq bo‘lsa, ulami tuzatishadi. So‘ngra o‘qituvchi yonma-yon o‘tirgan ikki o‘quvchiga kun bilan tunning uzunligini hisoblab chiqishni taklif etadi, Bir sutka 24 soat ekanini bolalar endi bilishadi. Zarur hisoblarni bolalarning o‘zlari bajarishlari muhim. 0‘qituvchi olingan natijalarni aniqlashtirib beradi va kun bilan tunning uzunligi ko‘rsatkichlari bundan keyin o‘zgarmasdan qolaveradimi yo‘qmi, degan savolga javob berishni o‘quvchilarga taklif etadi. Yilning turli fasllarida bu ko‘rsatkichlar o‘zgarib turishini bolalar endi bilishadi. Shu sababdan bu gapni tasdiqlab berish uchun kuzatuvlami davom ettirish kerak bo‘Iadi. 0‘quvchilarga kun bilan tun uzunligining o‘zgarib borishi ustidagi kuzatuvlami oyiga bir marta, taxminan oyning 20-22- sanasida olib borish (sentabrda bunday ishni oy oxirida ham o‘tkazish mumkin) va natijasini «Kundalik kuzatish daftari»ga yozib qo‘yish vazifasi topshiriladi. Kuzgi va bahorgi tengkunlik, quyoshning qishki va yozgi vaqtlarda chiqishining qachon boshlanishini bolalarning o‘zlari kuzatish jarayonida aniqlab oladigan bo‘lishlari juda muhimdir. Kun bilan tun uzunligini o‘zgarib borishi ustidagi kuzatuvlar bilan bir qatorda Quyoshning Yer yuzasiga nisbatan holati, haroratning o‘zgarishi ham kuzatib boriladi. 0‘quvchilar jonsiz tabiatning mana shu hodisalari o‘rtasidagi bogTanishni va o‘simliklar bilan hayvonlar hayotida ro‘y beradigan o‘zga- rishlaming shu hodisalarga bog‘liqligini tezda payqab oladilar. Jonli va jonsiz tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlarni kuzatib borish natijasida o‘quv yili oxiriga kelib, o‘quvchilarda jonajon oika tabiatining bir butunligi haqida yaxlit tushuncha hosil bo‘lishi kerak. Kuzatuvlar maqsadini bolalar o‘quv yilining boshidayoq anglab oladigan bo‘lsa, ish qiziqarli mashg‘ulot tusini oladi. Mazkur ishni o‘quvchilar diqqat bilan, juda aniq bajaradigan, hatto unga ijod elementlarini kiritib boradigan bo‘lishlariga erishmoq zarur. Tarqatib chiqiladigan tabiiy materialni o‘rganish jarayonida bolalarda Ilmiybaza.uz kuzatuvchanlik va diqqat-e’tibor rivojlanib boradi. O‘qituvchi avval kuzatuvlarning batafsil rejasini berishi, o‘rganilayotgan obyektning muhim belgilari bilan xossalarini qaytariqa aniqlash kerakligini darslaming birida ko‘rsatishi kerak, xolo Masalan, xiyobonga (maktab ver maydoni, bog‘i, tabiatgi ekskursiyaga chiqilganda bolalar o‘z o‘lkaIarida eng ko‘p tarqalga ba’zi daraxtlar, butalar va o‘tlar bilan tanishib, baigli va meva shox-novdalar namunasini, yaxlit holdagi o‘t o‘simliklami yig‘i keladilar. Keyingi darsda esa o‘rganilayotgan shu o‘simliklamir belgilari aniqlanadi. 0‘qituvchi yonma-yon o‘tirgan ikkil o‘quvchiga bir-biriga taqqoslash yo‘li bilan daraxtlaming bargla va mevalarining tuzilishidagi o‘xshashlik va farqni, yana ikkil o‘quvchiga butalarning barglari bilan mevalari tuzilishidaj o‘xshashlik va farqni topishni (agar bular bo‘lsa), uchinchi ju o‘quvchiga o‘tsimon o‘simliklarning qismlari bilan tanishil solishtirib ko‘rishni va o‘xshashlik hamda farqini aniqlashni takl etadi. 0‘quvchilar ishni bajarar ekanlar, obyektlarni diqqat bila ko‘rib chiqadilar, o‘z kuzatuvlari haqida awal bir-birlariga so‘zla beradilar, keyin har bir guruhdan bitta o‘quvchi o‘z kuza tuvlarining natijasi to‘g‘risida butun sinfga gapirib beradi. Shu taric ularda o‘rganilayotgan daraxtlar, butalar va o‘tlar haqida, ulamin o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida yaxlit tushuncha hosil bo‘lad ular ko‘rib chiqqan narsalarini yaxshiroq eslab qoladilar.Dars oxirida o‘qituvchi kuzatuvlar davomida aniqlanga ko‘pdan-ko‘p faktlarni umumlashtirishga va o‘simliklarnin yashash muhiti bilan o‘zaro bog‘liqligi to‘g‘risida xulosa chiqarishg yordam beradi.Keyinchalik o‘qituvchi bolalarga biror topshiriq berar ekar bajarilgan ish uchun bir-biriga baho qo‘yishni taklif etishi mumkii Demak, o‘quvchilarning har biri o‘quv yili davomida go o‘quvchi, goh 0‘qituvchi rolini bajarib, o‘qituvchiga yordamcl bo‘lib borishi mumkin. Pirovard natijada, o‘qituvchi bila 0‘quvchilar 0‘rtasida o‘zaro ishonch munosabatlari tarkib top boradi, ya’ni hamkorlik pedagogikasiga ilk qadamlar qo‘yiladi. Kuzatuvchanlik va diqqat e’tiborni rivojlantirish uchur masalan, hayvonlarning xulq-atvorini kuzatish foydalidii Chunonchi, tabiatga ekskursiyaga chiqilganda bolalar chumchuc jiblajibon, qarg‘a va maynalarning yer yuzida qay tariq harakatlanishini kuzatishib, 0‘qituvchidan ularning yurishlarir imkoni boricha o‘xshatib namoyish qilib ber, degan topshiriqr Ilmiybaza.uz olishadi. Yoki boshqa bir kuzatuv olib borish: musicha, chittal chumchuq, qarg‘a, mayna, zag‘izg‘onlar qanday ovo chiqarishini tinglash va kuzatuvlardan keyin shu tovushlarga taqliqilib, tovush chiqarish o‘quvchilardan so‘raladi. 0‘quvchilaming ba’zilari qushlaming ovozi va harakatlariga taqlid qiladilar, boshqalari o‘z o‘rtoqlarining qanday qushlarga taqlid qilayotganini aniqlab borishadi. Bu mashg‘ulot quvnoqlik bilan, qiziqarli o‘tadi, natijada bolalar yovvoyi qushlarning hayoti to‘g‘risidagi tasawurlarga ega bo‘lishadi, ularda bu qushlarga nisbatan qiziqish va ular hayotini yana kuzatib borish, ulami asrash, qishda boqish istagi paydo bo‘ladi. Xuddi boshqa har qanday ishda bo‘lgani kabi, bu ishda ham kuzatuvlar natijalariga qarab «Kundalik kuzatish daftari»ga tegishli yozuvlar yoziladi va rasm chiziladi. Muammoli masalalar va topshiriqlar 1. Tabiiy jismlar bilan ishlash metodikasining xususiyatlarini yoritib beruvchi aniq misollarni tahlil qiling. ' 2. 4- sinf «Geografiya» darsligidan «Tabiiy xarita» mavzusi bo‘yicha reja- konspekt tuzib, uning metodik xususiyatlarini tahlil qiling. 3. 1-4- sinflar uchun «Atrofimizdagi olam» va «Geografiya» bo‘yicha dasturga kirgan kuzatish ishlari ro‘yxatini tuzing. Bilimni tekshirish uchun savollar 1. Ko‘rgazmali uslubning mohiyati nimada? 2. Geografiya darslarida qoilaniladigan haqiqiy ko‘rgazmali vositalarga nimalar kiradi? 3. Ko‘rgazmalilikni tasviriy vositalari haqida nimalami bilasiz? 4. Geografiyani o‘qitishda tabiiy jismlaming ahamiyati haqid nima deya olasiz? 5. Tabiiy jismlar bilan ishlash metodikasining xususiyatlari nimada 6. Devoriy suratlar bilan ishlash metodikasining xususiyatlarichi: 7. Takrorlash suratlar bilan ishlashda qanday ahamiyatga ega? 8. Geografiyani o‘qitishda globusning ahamiyati qanday? 9. Plan, xarita va globus bilan ishlash metodikasi nimalardan iborat Ilmiybaza.uz 10. Ekran vositalariga nimalar kiradi? 11. Ekran vositalari bilan ishlash metodikasi qanday xususiyatlarg ega? 12. Geografiya darslarida kinofilmlardan foydalanishning qanda ahamiyati bor? 13. Kuzatish tabiatni o‘rganishning ko‘rgazmali metodi ekanin qanday tushunasiz? 14. Qisqa muddatli kuzatishlarga qanday misollar keltira olasiz? 15. Uzoq muddatli kuzatishlarga-chi? 16. Fenologiya nima? 17. Geografiya fanida fenologik kuzatuvlar qanday ahamiyatga ega Adabiyotlar. 1. D. Sharipova, D.P. Xodiyeva, M. K. Shirinov Tabiatshunoslik va uni o`qitish metodikasi Toshkent, “Barkamol fayz media” nashriyoti, 2018-yil. 2. M.Nuriddinova. Tabiatshunoslik o`qitish metodikasi” Toshkent, O`qituvchi 2005y 3. A.Baxronov, Tabiatshunoslik 3-sinf umumiy o`rta ta`lim maktablari uchun darslik. T; Cho`lpon NMIU 2012 y. 4. A.Baxronov Tabiatshunoslik 4-sinf umumiy o`rta ta`lim maktablari uchun darslik. T; Sharq NMIU 2011 y. 5. P. G`ulomov, Mirzaaxmatova Sh. Atrofimizdagi olam 2-sinf uchun darslik. T; Cho`lpon NMIU 2012 y. 6. A.G. Grigoryans, Atrofimizdagi olam 1-sinf uchun darslik. T; Cho`lpon NMIU 2012 y.