GEOSIYOSAT ASOSLARI Reja: 1. Geosiyosat fani haqida tushuncha 2. Geosiyosiy bosqichlar 3. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari Ushbu bo’limda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: geosiyosat, siyosatshunoslik, siyosiy geografiya, geosiyosatning asosiy kategoriyalari. Sizlarga ma’lumki, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning qator asarlarida O’zbekistonning geosiyosiy mavqei, mamlakatimizning geostrategic o’rni, yaqin va uzoq qo’shnilari, ular bilan o’rnatilgan aloqalarning siyosiy jihatlari to’g’risida ko’plab ma’lumotlar tahlili taqdim etilgan. Geosiyot to’g’risida fikr-mulohaza yuritishdan oldin bu tushunchaning mazmun-mohiyati va ahamiyati, uning fan sifatida shakllanishi haqida ma’lumotlarga ega bo’lish zarur. Shu nuqtayi nazardan bu bobda geosiyosat fani, fanning shakllanish bosqichlari va asosiy kategoriyalari, davlat quch-qudrati va geosiyosat, siyosat va geografiya fani o’rtasidagi aloqadorlik haqida ma’lumotlarga ega bo’lasiz. Bundan tashqari, geosiyosatning fan sifatida shakllanishiga behisob hissa qoshgan olim va siyosatchilar, geosiyosatdagi mavjud yo’nalishlar hamda dunyo geosiyosiy rivojlanishining asosiy paradigmalari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishasiz. 1. Geosiyosat fani haqida tushuncha Geosiyosat – turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoit (muhit)ga bog’liq holda rivojlanishini o’rganadigan fandir. XX asrda dunyo siyosiy xaritasining tubdan o’zgarishi, hududiy, ijtimoiy-ekologik va demografik muammolarning keskinlashuvi geosiyosat faniga bo’lgan e’tiborni kuchaytirib yubordi. Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, etnografiya, dinshunoslik, ekologiya, sotsiologiya, harbiy fanlar, siyosatshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni taqozo etadi. Geosiyosat tushunchasini fanga birinchi bo’lib, 1916-yilda Shvetsiyalik olim Rudolf Chellen kiritgan. Uning fikricha, har qanday davlat bir butun geografik organism sifatida qaralmog’I lozim. Geografik organizmni ma’lum bir landshaft sifatida o’rganish mumkin. Landshaft o’z navbatida tabiiy, hududiy, ijtimoiy, iqtisodiy majmua bo’lib hisoblanadi. Geosiyosat fani siyosiy geografiya asosida shakllandi va rivojlandi. Siyosiy geografiya jahondagi davlatlarning turg’un (statik) holatdagi tavsifini tuzish bilan shug’ullanadi. Siyosiy geografiyani ko’proq davlatlarning joylashishi, hududning shakli, o’lchamlari, chegaralari, xo’jaligi, aholisining savodxonlik darajasi, madaniyati qiziqtiriladi. Geosiyosat fani siyosiy jarayonlarning geografik makondagi o’zaro aloqalarini, ularning Yerga va madaniy omillarga ta’sirini o’rganadi. Geosiyosat fani asosiy e’tiborni tabiiy muhit omillarini harbiy-siyosiy, iqtisodiy va ekologik xafsizlik maqsadlarida faol foydalanishga qaratadi. Geosiyosat fanining o’rganish obyekti: sayyoraviy (planetar) makon, geosiyosiy jarayonlar va hodisalardir. Sayyoraviy makonga quruqlik, suvlik (Dunyo okeani), havo qobig’i, davlatlar va ularning resurslari kiradi. Geosiyosatning asosiy vazifasi, ya’ni o’rganish predmeti sayyoraviy makonni nazorat qilishdir. Bunda geosiyosiy omillarni o’rganish va baholash muhim ahamiyatga ega. Geosiyosiy omillarga quyidagilar kiradi: - geografik (geografik o’rni va tabiiy resurslari); - siyosiy (siyosiy tuzumi, davlat chegaralari, jamiyatning ijtimoiy tarkibi, asosiy erkinliklarning mavjudligi); - iqtisodiy (ishlab chiqarish kuchlarining quvvati va tarkibi, aholining turmush darajasi, strategic zaxiralar va safarbarlik (mobilizatsion) quvvatlari; - harbiy (qurolli kuchlarning kattaligi, quvvati, harbiy tayyorgarligi, harbiy kadrlarni tayyorlash holati); - ekologik (cheklangan yoki tugaydigan va tiklanmaydigan) resurslarga bo’lgan demografik bosim, xomashyo resurslarining kamayishi va tugashi, aholi turmush darajasining o’zgarishini); - demografik (aholi soni, o’sish su’rati, zichligi va tarkibi); - madaniy-ma’rifiy (konfessalar, millat va elatlar, mehnat an’analari, ilm- fan, ta’lim, sog’likni saqlashning rivojlanganligi, urbanizatsiya darajasi va boshqalar). Yuqoridagi omillarni geosiyosiy jihatdan tahlil qilish uchta yo’nalishda olib boriladi: a) ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ularning ma’lum bir hudud va davr doirasida rivojlanishi bilan bog’liq holda tadqiq etish; b) ma’lum bir hudud to’g’risidagi haqiqiy ma’lumotlarni ayrim hollarda tamomila qarama- qarshi tasavurlar bilan taqqoslash; c) makonni o’zgartirish bo’yicha siyosiy strategiyani amalga oshirishni bashoratlash. 2. Geosiyosiy bosqichlar Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtayi nazardan geosiyosiy bosqichlarning yoki ma’lum bir kuchlarning navbatma-navbat almashinib kelishi sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga,ta’sir doirasiga va chegaralariga ega bo’ladi. Geosiyosiy bosqichlarning rivojlanish jarayonida Vena bosqichi o’ziga xos o’rin egallaydi. Bu bosqich Vena kongressining (1814-1815) tuzilishi bilan xarakterlanadi. Buning asosi sifatida geografik hududni nazoratda tutish tamoyili olingan. Bu bosqichda jahon kuchlari markazi sifatida Rossiya va Avstriya-Vengriya imperiyasi, Britaniya kolonial imperiyasi (imperiya sifatida 1876-yilda e’tirof etilgan bo’lsa ham), Germaniya imperiyasi (1871-yildan), XIX asrning o’rtalaridan jahon kuchlari markazi sifatida Fransiya (qonuniy jihatdan respublika hisoblanar edi) o’zini namoyon eta boshladi. 1877-yildan boshlab Turkiya sultoni “Usmonli turklar imperatori” maqomini qabul qildi. Bu bosqichda yirik geosiyosiy markazlarning harbiy, siyosiy va boshqa ko’rinishdagi nizolari, goh bir markazning rivojlanishi (AQSH, Germaniya) yoki, aksincha, parchalanishi, yo ta’sir doirasining pasayishi (Rossiya, Ispaniya) kuzatiladi. Bu bosqichdagi eng yirik siyosiy voqealardan biri ikkita yirik ittifoqning shakllanishi hisoblanadi. Birinchi ittifoq “Uchlik ittifoqi” hisoblanib, unga Germaniya, Avstriya – Vengriya va Italiya kirgan edi. Ikkinchi ittifoq Antanta hisoblanib, unga Fransiya, Angliya va Rossiya davlatlari birlashgan edi. “Uchlik ittifoqi”ning Birinchi jahon urushida (1914 – 1918) parchalanib ketishi Versal geosiyosiy bosqichining boshlanishi bilan xarakterlanadi va geopolitik kuchlar nisbatining tubdan o’zgarishiga olib keldi. Kuchli siyosiy markaz bo’lib hisoblangan Germaniya, Avstriya – Vengriya, Rossiya va Turkiya imperiyalari inqirozga yuz tutdi. Ushbu davlatlarning parchalanishidan paydo bo’lgan nisbatan kichik davlatlarni Versal shartnomasining mualliflari o’z ta’sir doiralariga kiritishni maqsad qilib oldilar. Versal shartnomasi siyosiy yetakchilikni quruqlikda Fransiyaga, dengizda esa Angliyaga tegishini ta’minlab berdi. G’olib davlatlar siyosatchilari nuqtayi nazaridan Rossiya uchun Yevropada joy yo’q edi. Versal shartnomasining ajralmas qismi hisoblangan Millatlar ligasi nomidan Germaniya va Turkiya imperiyalari koloniyalari g’olib davlatlar tomonidan bo’lib olindi. AQSH Prezidenti Vilsonning rejalariga ko’ra Rossiya davlati bir necha ta’sir doiralarga bo’linishi kerak edi. Masalan, Kavkaz Turkiya imperiyasining bir qismi sifatida, O’rta Osiyo esa biron-bir Yevropa davlatining protektorati qilinishi lozim edi. Rossiya va Sibirning o’zida esa amalda hech qanday siyosiy kuchga ega bo’lmagan qaram davlat tuzish ko’zda tutilgan edi. Shu maqsadda jahonning 15 ta yirik davlati o’z qo’shinlarini Rossiya hududiga kiritdi. Birinchi jahon urushida eng katta yutuqqa AQSH burjuaziyasi erishdi. U o’z kuchini his qilgan holda 1922-yilda Vashington konferentsiyasida AQSH Angliya bilan bir qatorda harbiy dengiz flotiga ega bo’lish huquqini qo’lga kiritdi. Millatlar ligasi yordamida g’olib davlatlar tomonidan Germaniya va Rossiya o’rtasida Fransiya va Angliya davlatlari ta’sir doirasida bo’lgan Yer yuzidagi maydoni eng yirik davlatlar 7-jadval № Davlatlar Maydoni (ming km2) Qaysi materik(qit’a)da 1 Rossiya 17075 Yevrosiyo 2 Kanada 9976 Shim. Amerika 3 Xitoy 9597 Osiyo 4 AQSH 9363 Shim. Amerika 5 Braziliya 8512 Jan. Amerika 6 Avstraliya 7687 Avstraliya 7 Hindiston 3288 Osiyo 8 Argentina 2777 Jan. Amerika 9 Qozog’iston 2717 Osiyo 10 Sudan 2506 Afrika 11 O’zbekiston 447,4 Osiyo Aholisining soni ko’p va eng kam bo’lgan dunyo mamlakatlari (2002) 8-jadval № Aholisi eng ko’p davlatlar nomi mln kishi Aholisi eng kam davlatlar nomi ming kishi 1 Xitoy 1271,9 Palau 20,0 2 Hindiston 1033,4 San-Marino 27,0 3 AQSH 284,0 Monako 32,0 4 Indoneziya 213,6 Lixtenshteyn 32,0 5 Braziliya 172,6 Sent-Kits va Nevis 41,0 6 Rossiya Federatsiyasi 144,8 Farer orollari 45,0 7 Pokiston 141,5 Marshall orollari 53,0 8 Bangladesh 133,4 Grenlandiya 56,0 9 Nigeriya 129,9 Bermud orollari 63,0 10 Yaponiya 127,1