Geradotning “Tarix” asaridagi tarixiy geografik ma’lumotlarning ahamiyati

Yuklangan vaqt

2024-03-25

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

40

Faytl hajmi

84,3 KB


KURS ISHI Geradotning “Tarix” asaridagi tarixiy geografik ma’lumotlarning ahamiyati KURS ISHI Geradotning “Tarix” asaridagi tarixiy geografik ma’lumotlarning ahamiyati
Mundarija Kirish………………………………………………………………………….3-bet I bob Qadimgi yunon tarixchilari asarlarida yurtimiz tarixi 1.1.Yunon manbalari haqida………………………………………………….6-bet 1.2.Fozila Sulaymonova tadqiqotlarida yunon manbalari…………………...12-bet II Geradotning “Tarix” asari muhim manba sifatida 2.1. Geradot asarlarining ilmiy ahamiyati………………………….………..17-bet 2.2. “Tarix” asarida yurtimiz tarixining yoritilishi………………………..…29-bet Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Mundarija Kirish………………………………………………………………………….3-bet I bob Qadimgi yunon tarixchilari asarlarida yurtimiz tarixi 1.1.Yunon manbalari haqida………………………………………………….6-bet 1.2.Fozila Sulaymonova tadqiqotlarida yunon manbalari…………………...12-bet II Geradotning “Tarix” asari muhim manba sifatida 2.1. Geradot asarlarining ilmiy ahamiyati………………………….………..17-bet 2.2. “Tarix” asarida yurtimiz tarixining yoritilishi………………………..…29-bet Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish O‘zbekiston Respublikasining moddiy va madaniy boyliklari tarixini o‘rganishda o‘lkashunoslik fanining tutgan o‘rni nihoyatda katta. Chunki o‘lkahunoshlikning arxeologiyaga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Tarixiy yodgorliklarga insoniyat hayotidagi eng muhim voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, inqilobiy harakatlar bo‘lib o‘tgan joylar, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog‘liq voqea joylari, o‘tmishdan bizga meros bo‘lgan qo‘lyozma asarlar manbalari asosida o‘rganiladi. Shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari esa me’morchilik ansambllari, tarixiy markazlar, mavzelar, maydonlar, ko‘chalar, shaharlar va boshqa aholi yashaydigan joylarning qoldiqlari: harbiy, diniy, xalq me’morchiligi inshootlari, monumental, tasviriy, amaliy dekorativ va boshqa turdagi san’at yodgorliklari, markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlari davlat boshqaruv organlarining turli xil yozma, chizma, kino, foto hujjatlari, tovush yozuvlari, qadimiy qo‘lyozmalar, arxiv materiallari, folklor va musiqa yozuvlari nodir bosma namunalaridan tashkil topgan. Ma’lumki, etnografik va toponomik materiallar orqali esa xalq urf-odatlari moddiy va ma’naviy madaniyat, xalqlarning ertak, folklor, mifologiyasi hamda joy nomlarining ilmiy jihatdan kelib chiqishi o‘rganiladi. Yuqoridagi tarixiy yodgorliklardan tashqari, tarixiy, ilmiy jihatdan qimmatga ega bo‘lgan obyektlar, muzeylarda saqlanayotgan eksponatlar va ulardan o‘quv ta’lim-tarbiya ishlarida foydalanishga mo‘ljallangan uslubiy materiallar ma’naviyat dars rejalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu manbalarni o‘rganish va umumlashtirish, o‘lkashunoslik tadqiqotchilari, jamoat o‘lkashunosligi va yosh tarixchilarga zarur ma’lumot bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy oʻlkashunoslik — mahalliy aholi tomonidan oʻz ona yurti hisoblangan muayyan oʻlka, viloyat, shahar, tuman, qishloq va boshqalar hududlarning har tomonlama oʻrganilishi. Oʻlkashunoslik. tabiiy, ijtimoiy, madaniy, tarixiy va boshqalar tadqiqotlar majmuidan iborat. Oʻlkashunoslikda oʻlkaning tabiati, aholisi, xoʻjaligi, tarixi, madaniyati, Kirish O‘zbekiston Respublikasining moddiy va madaniy boyliklari tarixini o‘rganishda o‘lkashunoslik fanining tutgan o‘rni nihoyatda katta. Chunki o‘lkahunoshlikning arxeologiyaga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Tarixiy yodgorliklarga insoniyat hayotidagi eng muhim voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, inqilobiy harakatlar bo‘lib o‘tgan joylar, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog‘liq voqea joylari, o‘tmishdan bizga meros bo‘lgan qo‘lyozma asarlar manbalari asosida o‘rganiladi. Shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari esa me’morchilik ansambllari, tarixiy markazlar, mavzelar, maydonlar, ko‘chalar, shaharlar va boshqa aholi yashaydigan joylarning qoldiqlari: harbiy, diniy, xalq me’morchiligi inshootlari, monumental, tasviriy, amaliy dekorativ va boshqa turdagi san’at yodgorliklari, markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlari davlat boshqaruv organlarining turli xil yozma, chizma, kino, foto hujjatlari, tovush yozuvlari, qadimiy qo‘lyozmalar, arxiv materiallari, folklor va musiqa yozuvlari nodir bosma namunalaridan tashkil topgan. Ma’lumki, etnografik va toponomik materiallar orqali esa xalq urf-odatlari moddiy va ma’naviy madaniyat, xalqlarning ertak, folklor, mifologiyasi hamda joy nomlarining ilmiy jihatdan kelib chiqishi o‘rganiladi. Yuqoridagi tarixiy yodgorliklardan tashqari, tarixiy, ilmiy jihatdan qimmatga ega bo‘lgan obyektlar, muzeylarda saqlanayotgan eksponatlar va ulardan o‘quv ta’lim-tarbiya ishlarida foydalanishga mo‘ljallangan uslubiy materiallar ma’naviyat dars rejalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu manbalarni o‘rganish va umumlashtirish, o‘lkashunoslik tadqiqotchilari, jamoat o‘lkashunosligi va yosh tarixchilarga zarur ma’lumot bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy oʻlkashunoslik — mahalliy aholi tomonidan oʻz ona yurti hisoblangan muayyan oʻlka, viloyat, shahar, tuman, qishloq va boshqalar hududlarning har tomonlama oʻrganilishi. Oʻlkashunoslik. tabiiy, ijtimoiy, madaniy, tarixiy va boshqalar tadqiqotlar majmuidan iborat. Oʻlkashunoslikda oʻlkaning tabiati, aholisi, xoʻjaligi, tarixi, madaniyati,
arxeologiyasi, oʻlka namoyandalari oʻrganiladi. Oʻlkashunoslik kompleks va soha boʻlinadi. O’zbekistn Respublikasi mustaqilligining o’tgan tarixan qisqa davr mobaynida Respublikamiz hayotining barcha barcha jabhalarida ijobiy tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Hozirgi davrda milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasi tanilayotgan bir paytda ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratilgan g`oyat ulkan, bebaho ma’naviy, madaniy merosimizning, o’tmish tariximizni, qolaversa o’lkamizni rivojlantirish borasidagi barcha chora – tadbirlar, o’zlikni anglash kabi masalalar, davlat siyosat darajasida yechilishi lozim bo’lshgan g`oyat muhim vazifa qilib belgilandi. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov tarixchi olimlar va ziyolilar vakillari bilan uchrashuvdagi nutqida ham O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi fanlar akademyasi tarix instuti faoliyatini takomillashtirish to’g`risida”gi qarorida tarixchi olimlar oldiga, o’lkamiz tarixini, milliy davlatchilik va O’zbek xalqini kelib chiqish (etnogenez)ni holisona yoritish xalqimizning ko’p asrlar qadimiy an’analarini boy tarixiy – madaniy merosini o’rganish muhim vazifa qilib qo’yildi1. Bugungi kunda o’z – o’zini anglab mustaqiligimiz mustahkamlanib borayotgan bir damda, ona yurtining har bir farzandi uchun o’z tug`ilib o’sgan Vatanini tarixini sevish, o’rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch bo’lmasa kerak O’lkamizni, vatanimizni tarixini yoritishda o’lkashunoslikning salmog`i kattadir.Har bir xalq tarixini asrab avaylab keladi. Tarixi ne’matlar bo’lmish merosdan kelajak sari ildam qadam bosish uchun kuch – quvvat oladi. Xalq ozodligi, faravonligi uchun qurbon bo’lgan milliy qahramonlar jasorati, millat ravnaqi uchun janbozlik qilgan ilm va fan sohiblarining faoliyati esa har bir avlod uchun yo’lchi yulduz bo’lib xizmat qiladi . Zero, o’z tarixidan bexabar xalq mazlum xalq, tarixi yolg`on bilan yozilgan xalq mahkum xalq, tarixini asragan va bilgan xalq – qudratli va tenglar ichida teng xalqdir2 _______________________ 1Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008. 2Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008. arxeologiyasi, oʻlka namoyandalari oʻrganiladi. Oʻlkashunoslik kompleks va soha boʻlinadi. O’zbekistn Respublikasi mustaqilligining o’tgan tarixan qisqa davr mobaynida Respublikamiz hayotining barcha barcha jabhalarida ijobiy tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Hozirgi davrda milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasi tanilayotgan bir paytda ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratilgan g`oyat ulkan, bebaho ma’naviy, madaniy merosimizning, o’tmish tariximizni, qolaversa o’lkamizni rivojlantirish borasidagi barcha chora – tadbirlar, o’zlikni anglash kabi masalalar, davlat siyosat darajasida yechilishi lozim bo’lshgan g`oyat muhim vazifa qilib belgilandi. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov tarixchi olimlar va ziyolilar vakillari bilan uchrashuvdagi nutqida ham O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi fanlar akademyasi tarix instuti faoliyatini takomillashtirish to’g`risida”gi qarorida tarixchi olimlar oldiga, o’lkamiz tarixini, milliy davlatchilik va O’zbek xalqini kelib chiqish (etnogenez)ni holisona yoritish xalqimizning ko’p asrlar qadimiy an’analarini boy tarixiy – madaniy merosini o’rganish muhim vazifa qilib qo’yildi1. Bugungi kunda o’z – o’zini anglab mustaqiligimiz mustahkamlanib borayotgan bir damda, ona yurtining har bir farzandi uchun o’z tug`ilib o’sgan Vatanini tarixini sevish, o’rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch bo’lmasa kerak O’lkamizni, vatanimizni tarixini yoritishda o’lkashunoslikning salmog`i kattadir.Har bir xalq tarixini asrab avaylab keladi. Tarixi ne’matlar bo’lmish merosdan kelajak sari ildam qadam bosish uchun kuch – quvvat oladi. Xalq ozodligi, faravonligi uchun qurbon bo’lgan milliy qahramonlar jasorati, millat ravnaqi uchun janbozlik qilgan ilm va fan sohiblarining faoliyati esa har bir avlod uchun yo’lchi yulduz bo’lib xizmat qiladi . Zero, o’z tarixidan bexabar xalq mazlum xalq, tarixi yolg`on bilan yozilgan xalq mahkum xalq, tarixini asragan va bilgan xalq – qudratli va tenglar ichida teng xalqdir2 _______________________ 1Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008. 2Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008.
Kurs ishining maqsadi: O`lkamizning moddiy va madaniy boyliklari tarixini o‘rganishda yunon davri moddiy va ma’daniy san’ati fanining tutgan o‘rni nihoyatda katta. Chunki sanatshunoslikning arxeologiyaga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Ushbu kurs ishida biz vatanimiz tarixini xolisona yoritishda yunon davr malumotlarida foydalanish orqali yoritib berishni maqsad qildik Kurs ishining vazifalari:  Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish.  Yunon malumotlarni taxlil qilish  Fozila Sulaymonova tadqiqotlarini taxlil qilish  Geradot asarlarida yurtimiz tarixida tutgan o`nini o’rganish. Ob’ekti: Kushon davri manbalarini taxlil qilish. Predmeti: . Dalvarzintepa yodgorligi Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Ushbu kurs ishining ahamiyati o`lkamizning moddiy va madaniy boyliklari, tarixini o‘rganishda yunon manbalarining tutgan o‘rnini taxlil qilish.. Yunon davr arxeologiyasiga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Tarixiy yodgorliklarga insoniyat hayotidagi eng muhim voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, inqilobiy harakatlar bo‘lib o‘tgan joylar, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog‘liq voqea joylari, o‘tmishdan bizga meros bo‘lgan qo‘lyozma asarlar manbalari asosida o‘rganiladi. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, boblar, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Kurs ishining maqsadi: O`lkamizning moddiy va madaniy boyliklari tarixini o‘rganishda yunon davri moddiy va ma’daniy san’ati fanining tutgan o‘rni nihoyatda katta. Chunki sanatshunoslikning arxeologiyaga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Ushbu kurs ishida biz vatanimiz tarixini xolisona yoritishda yunon davr malumotlarida foydalanish orqali yoritib berishni maqsad qildik Kurs ishining vazifalari:  Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish.  Yunon malumotlarni taxlil qilish  Fozila Sulaymonova tadqiqotlarini taxlil qilish  Geradot asarlarida yurtimiz tarixida tutgan o`nini o’rganish. Ob’ekti: Kushon davri manbalarini taxlil qilish. Predmeti: . Dalvarzintepa yodgorligi Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Ushbu kurs ishining ahamiyati o`lkamizning moddiy va madaniy boyliklari, tarixini o‘rganishda yunon manbalarining tutgan o‘rnini taxlil qilish.. Yunon davr arxeologiyasiga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Tarixiy yodgorliklarga insoniyat hayotidagi eng muhim voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, inqilobiy harakatlar bo‘lib o‘tgan joylar, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog‘liq voqea joylari, o‘tmishdan bizga meros bo‘lgan qo‘lyozma asarlar manbalari asosida o‘rganiladi. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, boblar, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.
I bob Qadimgi yunon tarixchilari asarlarida yurtimiz tarixi 1.1.Yunon manbalari haqida… Ko’hna tariximizni o’rganishda antik, ya’ni yunon va rim manbalari muhim va nodir hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, antik mualliflarning birontasi Markaziy Osiyo tarixiga oid alohida, maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o’sha zamonda «Markaziy Osiyo» degan jug’rofiy tushunchaning o’zi ham yo’q edi. Ammo, yunon va rim tarixchilari o’zlarining boshqa mavzularga bag’ishlangan asarlarida yo’l-yo’lakay qadimgi Markaziy Osiyoga doir jug’rofiy, tarixiy va etnografik ma’lumotlar yozib qoldirganlar.Ellada va Rim mualliflari ma’lumotlarining to’g’rilik darajasi turlichadir. Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o’tgandan keyin yozilgan manbalardan olingan. Shu sababdan antik davr mualliflari axborotlarida ko’p noaniqliklar, shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud. Ayrim hollarda biron-bir voqea turli variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jug’rofiy atamalar - daryolar, tog’lar, shahar va qishloqlarning qayerda shaharlashganligini aniqlash ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Ularning ayrimlari turli tortishuvlarga sababbo’lib, hozirgacha aniqlanmagan. Antik mualliflar asarlarida real voqeliklar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to’qimalar bilan qorishib ketadi. Ellada va rim tarixchilarining Markaziy Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzun-yuluq bo’lib, ko’p hollarda bu ma’lumotlar o’zaro bog’lanmagan. Shu sababdan ular asosida qadimgi zamonlarda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan xalqlar tarixining to’la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri maholdir. Shunday bo’lsa-da, antik mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb etish asosida qadimgi tariximizni mumkin qadar teranroq o’rganishimiz kerak.Qadimgi Ellada va Rim tarixchilarining sharqqa qiziqishi asosan 2 ta voqea bilan, aniqrog’i, Ellada-fors urushlari va Iskandar Makedonskiyning Ahamoniyla davlatiga qarshi hujumi bilan bog’liqdir1.O’zbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Ellada va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarining asarlari muhim I bob Qadimgi yunon tarixchilari asarlarida yurtimiz tarixi 1.1.Yunon manbalari haqida… Ko’hna tariximizni o’rganishda antik, ya’ni yunon va rim manbalari muhim va nodir hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, antik mualliflarning birontasi Markaziy Osiyo tarixiga oid alohida, maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o’sha zamonda «Markaziy Osiyo» degan jug’rofiy tushunchaning o’zi ham yo’q edi. Ammo, yunon va rim tarixchilari o’zlarining boshqa mavzularga bag’ishlangan asarlarida yo’l-yo’lakay qadimgi Markaziy Osiyoga doir jug’rofiy, tarixiy va etnografik ma’lumotlar yozib qoldirganlar.Ellada va Rim mualliflari ma’lumotlarining to’g’rilik darajasi turlichadir. Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o’tgandan keyin yozilgan manbalardan olingan. Shu sababdan antik davr mualliflari axborotlarida ko’p noaniqliklar, shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud. Ayrim hollarda biron-bir voqea turli variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jug’rofiy atamalar - daryolar, tog’lar, shahar va qishloqlarning qayerda shaharlashganligini aniqlash ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Ularning ayrimlari turli tortishuvlarga sababbo’lib, hozirgacha aniqlanmagan. Antik mualliflar asarlarida real voqeliklar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to’qimalar bilan qorishib ketadi. Ellada va rim tarixchilarining Markaziy Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzun-yuluq bo’lib, ko’p hollarda bu ma’lumotlar o’zaro bog’lanmagan. Shu sababdan ular asosida qadimgi zamonlarda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan xalqlar tarixining to’la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri maholdir. Shunday bo’lsa-da, antik mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb etish asosida qadimgi tariximizni mumkin qadar teranroq o’rganishimiz kerak.Qadimgi Ellada va Rim tarixchilarining sharqqa qiziqishi asosan 2 ta voqea bilan, aniqrog’i, Ellada-fors urushlari va Iskandar Makedonskiyning Ahamoniyla davlatiga qarshi hujumi bilan bog’liqdir1.O’zbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Ellada va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarining asarlari muhim
manba bo’lib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari haqida ma’lumotlarni keltiramiz.Gerodot (mil. avv. 490-480 yillar o’rtasi – 425 y.) – yirik qomusiy olim,tarix fanining “ota”si, asli Kichik Osiyoning Galikarnas shaharidan, 455-447 yillari Yevropa, Osiyo va Misr bo’ylab sayohat qilgan Gerodot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon,Eron va Skifiya)ning qadim zamonlardan to mil. avv. 479 - yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat “Tarix” nomli asari bilan shuhrat topgan3. Bu asar umumiy tarix yo’nalishida yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli ham Gerodot, Sitseronnning (mil. avv. 106-43) so’zlari bilan aytganda, tarix fanining “ota”si hisoblanadi.Gerodot garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida chuqur mulohaza yuritmasa ham, ularni to’g’ri bayon etishi, o’zga xalqlar va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi.Gerodotning asarida O’zbekistonning qadimiy xalqlari bo’lmish agrippiylar,issedondar, massagetlar, daylar va saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz. Vatanimiz tarixini yoritgan ilk tarixiy asar - bu Gerodotning “Tarix” asaridir. Bu asar yunon - fors urushlari tarixiga bag’ishlangan. Lekin, muallif mazkur urushlargacha bo’lgan davrdagi Ellada, Lidiya, Midiya va Ahamoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma’lumotlar keltiradi. “Tarix” keng qamrovli, serqirra va ayni paytda, yaxlit asar ekanligi tufayli uning muallifi Gerodot haqli ravishda “Tarixning otasi” degan faxrli nomga sazovor bo’ldi.Gerodot o’z asarini yozishda xilma-xil manbalardan foydalanadi, jumladan,Eron, Skifiya, Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati chog’ida yiqqan ma’lumotlarini keltiradi. U Markaziy Osiyoda bo’lmagan edi, lekin Kaspiy Ortidagi mamlakatlar tarixi bilan qiziqadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Gerodot Eronda bo’lgan chog’ida Ahamoniylar davlati zodagonlari bilan suhbatlar qurib, Markaziy Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlarni yozib olgan. Natijada uning ajdodlarimiz o’tmishi haqidagi ma’lumotlari to’liq bo’lmay qolgan va ayrim hollarda o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi. Gerodot Eron Shohi Kir II ning massagetlar diyoriga qilgan hujumi, massagetlar malikasi To’maris tomonidan manba bo’lib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari haqida ma’lumotlarni keltiramiz.Gerodot (mil. avv. 490-480 yillar o’rtasi – 425 y.) – yirik qomusiy olim,tarix fanining “ota”si, asli Kichik Osiyoning Galikarnas shaharidan, 455-447 yillari Yevropa, Osiyo va Misr bo’ylab sayohat qilgan Gerodot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon,Eron va Skifiya)ning qadim zamonlardan to mil. avv. 479 - yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat “Tarix” nomli asari bilan shuhrat topgan3. Bu asar umumiy tarix yo’nalishida yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli ham Gerodot, Sitseronnning (mil. avv. 106-43) so’zlari bilan aytganda, tarix fanining “ota”si hisoblanadi.Gerodot garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida chuqur mulohaza yuritmasa ham, ularni to’g’ri bayon etishi, o’zga xalqlar va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi.Gerodotning asarida O’zbekistonning qadimiy xalqlari bo’lmish agrippiylar,issedondar, massagetlar, daylar va saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz. Vatanimiz tarixini yoritgan ilk tarixiy asar - bu Gerodotning “Tarix” asaridir. Bu asar yunon - fors urushlari tarixiga bag’ishlangan. Lekin, muallif mazkur urushlargacha bo’lgan davrdagi Ellada, Lidiya, Midiya va Ahamoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma’lumotlar keltiradi. “Tarix” keng qamrovli, serqirra va ayni paytda, yaxlit asar ekanligi tufayli uning muallifi Gerodot haqli ravishda “Tarixning otasi” degan faxrli nomga sazovor bo’ldi.Gerodot o’z asarini yozishda xilma-xil manbalardan foydalanadi, jumladan,Eron, Skifiya, Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati chog’ida yiqqan ma’lumotlarini keltiradi. U Markaziy Osiyoda bo’lmagan edi, lekin Kaspiy Ortidagi mamlakatlar tarixi bilan qiziqadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Gerodot Eronda bo’lgan chog’ida Ahamoniylar davlati zodagonlari bilan suhbatlar qurib, Markaziy Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlarni yozib olgan. Natijada uning ajdodlarimiz o’tmishi haqidagi ma’lumotlari to’liq bo’lmay qolgan va ayrim hollarda o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi. Gerodot Eron Shohi Kir II ning massagetlar diyoriga qilgan hujumi, massagetlar malikasi To’maris tomonidan
tormor etilishi va halok bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek, baqtriyaliklar, xorazmiylar, issedonlar, saklar haqida, ularning turmushi, urfodatlari, harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng huquqligigi va baland maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan kelibchiqib, o’sha davrda Markaziy Osiyo xalqlari hayotida matriarxat sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin. Gerodot bu xalqlarda kannibalizm xollari uchrashi haqida ma’lumot beradi, urug’dagi sog’lom va nuroniy qari odamni so’yib, uning go’shtini hayvonlar go’shti bilan qo’shib pishirishlari va tanovvul qilishlarini qayd etadi.Gerodot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik bilan shug’ullanishlarini ta’kidlaydi. Doro I davrida Markaziy Osiyo xalqlari Eronga tobe bo’lganliklari va forslarga o’lpon to’lab turganliklarini aytib, Gerodot Behustun yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi. Qadimgi tariximiz haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri Ktesiy (mil. avv. V-IV asrlar) hisoblanadi. Ktesiy Eron shahanshohi Artakserks II ning shaxsiy tabibi bo’lgan. Afsuski, Ktesiy asarlarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning asarlaridan olingan ayrim parchlar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan. Gerodotdan farqli o’laroq, Ktesiy faqat o’zi ko’rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas, balki ba’zi uydirma ma’lumotlarni ham o’z asariga kiritgan. Shu sababdan uning asarlaridan foydalanishda o’ta ehtiyotkorlik zarurdir. Ktesiyning Ossuriya podshosi Ninning Markaziy Osiyoga qilgan harbiy hujumlari haqidagi ma’lumotlari ishonchli emas. Ktesiy o’z asarlarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini tilga oladi. U sehrgar va Baqtriya podshosi bo’lganligi ta’kidlanadi. Zardusht podsho bo’lgan emas, albatta. Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom Baqtriya bilan bog’langanligi zardushtiylik dini bu mamlakatda, ya’ni Baqtriyada vujudga kelganligi to’g’risidagi taxminlarni quvvatlovchi dalillardan biridir. Ktesiy Baqtriyaliklarning Eron shohi qo’shini tarkibida Ossuriyani tor-mor etishda qatnashganligini ma’lum qiladi Arrian Flaviy (95-175) – yirik Ellada yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi,Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”, tormor etilishi va halok bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek, baqtriyaliklar, xorazmiylar, issedonlar, saklar haqida, ularning turmushi, urfodatlari, harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng huquqligigi va baland maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan kelibchiqib, o’sha davrda Markaziy Osiyo xalqlari hayotida matriarxat sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin. Gerodot bu xalqlarda kannibalizm xollari uchrashi haqida ma’lumot beradi, urug’dagi sog’lom va nuroniy qari odamni so’yib, uning go’shtini hayvonlar go’shti bilan qo’shib pishirishlari va tanovvul qilishlarini qayd etadi.Gerodot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik bilan shug’ullanishlarini ta’kidlaydi. Doro I davrida Markaziy Osiyo xalqlari Eronga tobe bo’lganliklari va forslarga o’lpon to’lab turganliklarini aytib, Gerodot Behustun yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi. Qadimgi tariximiz haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri Ktesiy (mil. avv. V-IV asrlar) hisoblanadi. Ktesiy Eron shahanshohi Artakserks II ning shaxsiy tabibi bo’lgan. Afsuski, Ktesiy asarlarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning asarlaridan olingan ayrim parchlar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan. Gerodotdan farqli o’laroq, Ktesiy faqat o’zi ko’rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas, balki ba’zi uydirma ma’lumotlarni ham o’z asariga kiritgan. Shu sababdan uning asarlaridan foydalanishda o’ta ehtiyotkorlik zarurdir. Ktesiyning Ossuriya podshosi Ninning Markaziy Osiyoga qilgan harbiy hujumlari haqidagi ma’lumotlari ishonchli emas. Ktesiy o’z asarlarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini tilga oladi. U sehrgar va Baqtriya podshosi bo’lganligi ta’kidlanadi. Zardusht podsho bo’lgan emas, albatta. Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom Baqtriya bilan bog’langanligi zardushtiylik dini bu mamlakatda, ya’ni Baqtriyada vujudga kelganligi to’g’risidagi taxminlarni quvvatlovchi dalillardan biridir. Ktesiy Baqtriyaliklarning Eron shohi qo’shini tarkibida Ossuriyani tor-mor etishda qatnashganligini ma’lum qiladi Arrian Flaviy (95-175) – yirik Ellada yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi,Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”,
“Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning hujumlari” nomli kitoblar muallifidir. O’zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning “Iskandarning hujumlari” nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi. Unda fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik hujumlari tarixi batafsil bayon qilingan. Arrian o’z asarini yaratishda juda ko’p tarixiy manbalardan foydalangan. Jumladan, Iskandarning saroy kundaliklaridan, Iskandar hujumlarining guvohi va ishtirokchisi bo’lgan sarkardalar Ptolemey Lag va Aristobulning esdaliklaridan keng foydalangan. Asar panegrizm - maddohlik ruhida yozilgan – muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. U ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan bo’lib, mavzu bo’yicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi.Arrian mo’tabar manbalardan foydalanganliga, ularga tanqidiy yondashganligi asarning ilmiy ahamiyatini yanada oshiradi. Kvint Kurtsiy Ruf (mil. avv. I asrning oxiri – milodiy I asrning birinchi yarmi) – mashhur Rim tarixchisi, Iskandar Zulqarnaynning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy hujumlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandar tarixi” nomli asar yozib qoldirgan2. Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan. Rim tarixchisi Kvint Kurtsiy Rufning asari lotin tilida yozilgan bo’lib, 10 kitobdan iborat, lekin uning dastlabki ikki kitobi bizgacha etib kelmagan. Mutaxassislar Kvint Kurtsiy Rufning manbalarga tanqidiy yondashmasligini, Iskandar hayoti bilan bog’liq voqealarni badiiylashtirganligani ta’kidlaydilar. Kurtsiy ayrim hollarda fantastik syujetlarni to’qibchiqaradi, o’z qahramoni Iskandarning ruhiy holatlarini ochib berishga intiladi. Muallif tasvirlanayotgan voqealarni aniq sanasini keltirmaydi. Shu bilan birga u Iskandarning real siymosini yaratishga harakat qiladi. Kvint Kurtsiy Rufning talqinida Iskandar taqdir erkatoyi, o’ziga bino qo’ygan, bosqinchilik qonida bo’lgan, Shafqatsiz, qasoskor, mard, tanti va bag’rikeng shaxs sifatida gavdalanadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar, Kurtsiyning asari Markaziy Osiyo xalqlarining Iskandar Maqduniy davridagi tarixiga oid boy ma’lumotlar beradi. Asardagi “Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning hujumlari” nomli kitoblar muallifidir. O’zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning “Iskandarning hujumlari” nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi. Unda fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik hujumlari tarixi batafsil bayon qilingan. Arrian o’z asarini yaratishda juda ko’p tarixiy manbalardan foydalangan. Jumladan, Iskandarning saroy kundaliklaridan, Iskandar hujumlarining guvohi va ishtirokchisi bo’lgan sarkardalar Ptolemey Lag va Aristobulning esdaliklaridan keng foydalangan. Asar panegrizm - maddohlik ruhida yozilgan – muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. U ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan bo’lib, mavzu bo’yicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi.Arrian mo’tabar manbalardan foydalanganliga, ularga tanqidiy yondashganligi asarning ilmiy ahamiyatini yanada oshiradi. Kvint Kurtsiy Ruf (mil. avv. I asrning oxiri – milodiy I asrning birinchi yarmi) – mashhur Rim tarixchisi, Iskandar Zulqarnaynning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy hujumlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandar tarixi” nomli asar yozib qoldirgan2. Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan. Rim tarixchisi Kvint Kurtsiy Rufning asari lotin tilida yozilgan bo’lib, 10 kitobdan iborat, lekin uning dastlabki ikki kitobi bizgacha etib kelmagan. Mutaxassislar Kvint Kurtsiy Rufning manbalarga tanqidiy yondashmasligini, Iskandar hayoti bilan bog’liq voqealarni badiiylashtirganligani ta’kidlaydilar. Kurtsiy ayrim hollarda fantastik syujetlarni to’qibchiqaradi, o’z qahramoni Iskandarning ruhiy holatlarini ochib berishga intiladi. Muallif tasvirlanayotgan voqealarni aniq sanasini keltirmaydi. Shu bilan birga u Iskandarning real siymosini yaratishga harakat qiladi. Kvint Kurtsiy Rufning talqinida Iskandar taqdir erkatoyi, o’ziga bino qo’ygan, bosqinchilik qonida bo’lgan, Shafqatsiz, qasoskor, mard, tanti va bag’rikeng shaxs sifatida gavdalanadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar, Kurtsiyning asari Markaziy Osiyo xalqlarining Iskandar Maqduniy davridagi tarixiga oid boy ma’lumotlar beradi. Asardagi
Baqtriya va So’g’diyonaning tabiati va iqlim sharoitlari, Spitamen qo’zg’olonining tafsiloti va boshqa ma’lumotlar diqqatga sazovordir.Yuqorida nomlari tilga olingan tarixchilardan tashqari boshqa antik davr mualliflari ham qadimgi ajdodlarimiz hayoti haqida ma’lumotlar yozib qoldirishgan. Jug’rofiya fanining “otasi” Strabon o’zining 17 kitobdan iborat “Geografiya” asarida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg’iyonaning tabiiy sharoitlari, shaharlari, ularga olib boradigan yo’llar, bu yerdagi daryolar, budiyorda istiqomat qilgan xalqlar, ularning turmush tarzi, urf- odatlari va e’tiqodlari to’g’risida e’tiborga loyiq ma’lumotlar keltiradi.Mazkur asarlarda keltirilgan ma’lumotlar o’z xarakteriga ko’ra xilma-xildir.Ularning ayrimlari uydirma ma’lumotlarga asoslangan bo’lsa, boshqalari ishonarli manbalarga tayanadi. Shu sababli ulardan foydalangan paytda keltirilgan ma’lumotlarni chuqur tanqidiy tahlil etish zarur. Baqtriya va So’g’diyonaning tabiati va iqlim sharoitlari, Spitamen qo’zg’olonining tafsiloti va boshqa ma’lumotlar diqqatga sazovordir.Yuqorida nomlari tilga olingan tarixchilardan tashqari boshqa antik davr mualliflari ham qadimgi ajdodlarimiz hayoti haqida ma’lumotlar yozib qoldirishgan. Jug’rofiya fanining “otasi” Strabon o’zining 17 kitobdan iborat “Geografiya” asarida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg’iyonaning tabiiy sharoitlari, shaharlari, ularga olib boradigan yo’llar, bu yerdagi daryolar, budiyorda istiqomat qilgan xalqlar, ularning turmush tarzi, urf- odatlari va e’tiqodlari to’g’risida e’tiborga loyiq ma’lumotlar keltiradi.Mazkur asarlarda keltirilgan ma’lumotlar o’z xarakteriga ko’ra xilma-xildir.Ularning ayrimlari uydirma ma’lumotlarga asoslangan bo’lsa, boshqalari ishonarli manbalarga tayanadi. Shu sababli ulardan foydalangan paytda keltirilgan ma’lumotlarni chuqur tanqidiy tahlil etish zarur.
1.2. Fozila Sulaymonova tadqiqotlarida yunon manbalari. Markaziy Osiyo, jumladan Movarounnahrning qulay jug‘rofiy sharoiti, tabiati, iqlimi mintaqada odamlarning uzoq o‘tmishda bu yerlarda o‘troqlashib, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligini, tabiiy sharoitdan kelib chiqib yerlarni sug‘orish usuli bilan hosilolganligini ko‘rsatadi. Bu esa mintaqada madaniyatning ancha erta, bir necha ming yillar avval shakllanishi ta’minlaganidan dalolatdir. Uning yorqin isboti so‘nggi o‘n yilliklarda arxeologlar tomonidan ochilayotgan shahar vayronalari, moddiy madaniyat qoldiqlari va ibtidoiy bo‘lsa- da, san’at asarlaridir.Hech qachon hech qaysi xalq, elat boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o‘z holicha yashagan emas, aks holda hech qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lar edi. Eng qadimiy va antik davrlardauzoq masofalarni ot-ulovda bosib o‘tish ancha mushkul bo‘lganvaqtlarda ajdodlarimiz Misr, Bobil, Markaziy Gretsiya, Yunoniston kabi mintaqalar bilan aloqa qilganlar. Ipak yo‘lining ko‘p qismi mamlakatimizdan o‘tishi hunarmandchilik, savdo-sotiqning erta va keng rivojlanishiga olib keldi. Ajdodlarimiz shunchalik ishchan va uddaburo bo‘lganlarki, Vizantiyaimperatorlariuzoq vaqtlarga qadar o‘zlarining diplomatik va moliya ishlariga samarqandliklarni, umuman, vatanimiz vakillarini jalb etganlar. Uzoq o‘tmishda Markaziy Osiyoda yashagan xalqlarningyozuvlari — xorazm yozuvi, parfiya yozuvi, sug‘d yozuvi, grekbaqtriya yozuvi, qadimgi turkiy yozuv bo‘lsa-da, bizgacha ularning yirik namunalari saqlanib qolmagan. Hatto zardushtiylikning muqaddas kitobi "Avesto"ning faqat uchdan bir qismigina bizgacha yetib kelgan. Vatanimizninguzoq o‘tmishi haqidagi asosiy ma’lumotlarni arxeologiya 3 topilmalari, Yaqin Sharq mamlakatlarida qadimda yashagan xalqlardan qolgan yozma yodgorliklar, qadimiy Gretsiya va Rim mualliflarining asarlaridan topamiz. Bu o‘rinda Herodot, Ktesiy, Strabon, Arrian, Diodor va b. asarlari beqiyos qimmatlidir. Afsuski, haligacha xalqlarimizning uzoq o‘tmishini,ularning umum insoniy madaniyat rivojiga qanday hissa qo‘shganini yorituvchi asarlar yaratilmadi. Ko‘p yillar davomida Toshkent Davlat universitetida chet ellar adabiyotidan dars o‘tib, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi institutlarida tadqiqot olib borar ekanman, madaniyat, adabiyotdagi mushtaraklik 1.2. Fozila Sulaymonova tadqiqotlarida yunon manbalari. Markaziy Osiyo, jumladan Movarounnahrning qulay jug‘rofiy sharoiti, tabiati, iqlimi mintaqada odamlarning uzoq o‘tmishda bu yerlarda o‘troqlashib, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligini, tabiiy sharoitdan kelib chiqib yerlarni sug‘orish usuli bilan hosilolganligini ko‘rsatadi. Bu esa mintaqada madaniyatning ancha erta, bir necha ming yillar avval shakllanishi ta’minlaganidan dalolatdir. Uning yorqin isboti so‘nggi o‘n yilliklarda arxeologlar tomonidan ochilayotgan shahar vayronalari, moddiy madaniyat qoldiqlari va ibtidoiy bo‘lsa- da, san’at asarlaridir.Hech qachon hech qaysi xalq, elat boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o‘z holicha yashagan emas, aks holda hech qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lar edi. Eng qadimiy va antik davrlardauzoq masofalarni ot-ulovda bosib o‘tish ancha mushkul bo‘lganvaqtlarda ajdodlarimiz Misr, Bobil, Markaziy Gretsiya, Yunoniston kabi mintaqalar bilan aloqa qilganlar. Ipak yo‘lining ko‘p qismi mamlakatimizdan o‘tishi hunarmandchilik, savdo-sotiqning erta va keng rivojlanishiga olib keldi. Ajdodlarimiz shunchalik ishchan va uddaburo bo‘lganlarki, Vizantiyaimperatorlariuzoq vaqtlarga qadar o‘zlarining diplomatik va moliya ishlariga samarqandliklarni, umuman, vatanimiz vakillarini jalb etganlar. Uzoq o‘tmishda Markaziy Osiyoda yashagan xalqlarningyozuvlari — xorazm yozuvi, parfiya yozuvi, sug‘d yozuvi, grekbaqtriya yozuvi, qadimgi turkiy yozuv bo‘lsa-da, bizgacha ularning yirik namunalari saqlanib qolmagan. Hatto zardushtiylikning muqaddas kitobi "Avesto"ning faqat uchdan bir qismigina bizgacha yetib kelgan. Vatanimizninguzoq o‘tmishi haqidagi asosiy ma’lumotlarni arxeologiya 3 topilmalari, Yaqin Sharq mamlakatlarida qadimda yashagan xalqlardan qolgan yozma yodgorliklar, qadimiy Gretsiya va Rim mualliflarining asarlaridan topamiz. Bu o‘rinda Herodot, Ktesiy, Strabon, Arrian, Diodor va b. asarlari beqiyos qimmatlidir. Afsuski, haligacha xalqlarimizning uzoq o‘tmishini,ularning umum insoniy madaniyat rivojiga qanday hissa qo‘shganini yorituvchi asarlar yaratilmadi. Ko‘p yillar davomida Toshkent Davlat universitetida chet ellar adabiyotidan dars o‘tib, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi institutlarida tadqiqot olib borar ekanman, madaniyat, adabiyotdagi mushtaraklik
meni qiziqtirib keldi. Ammo ilmiy adabiyotda bu holatni yorituvchi asarlar yaqin vaqtgacha yozilmagan. Borlari ham ko‘pincha yevropotsentrizm nuqtai nazaridan, Sharq xalqlari, Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini mensimaslik nuqtai nazaridan fakt va voqealarni talqin qiladi. Hanuzgacha markaziy shaharlarda bosmadan chiqqan asarlarda skif madaniyati, san’atining shakllanishi va rivojida mintaqamiz xalqlarining roli inkor etiladi. Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi va madaniyati bir-biridan ajratilgan holda tadqiq etiladi (Drevniye sivilizatsii, M., 1989 va hokazo). O‘rta asrlar degan ibora Uyg‘onish davrida kelib chiqqan bo‘lib, ikki buyuk madaniyat, yorqin hayot antik davri va Uyg‘onish davrining oralig‘i mudhish qoloqlik, diniy jaholat hukmron bo‘lgan davr deb hisoblangan. Urta asrlar ham o‘z navbatida ilk va yetuk davrlarga bo‘lingan, birinchisi Rim imperiyasi qulagan davrdan to XI-XSH asrgacha, ikkinchisi XSH-X1U asrlardan to XVII asrgacha, ya’ni Ovrupo qit’asidagi birinchi burjua inqilobigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ovrupo mamlakatlari tarixini bunday davrlashtirish so‘ngti vaqtlarda, 70-80 yillarda ro‘y berdi. Avvallari Uyg‘onish davrigacha bo‘lgan davrlar o‘rta asrlar deb hisoblangan.Ikkinchi jahon urushidan so‘nggi yillarda cherkov, monastir arxivlarida, kutubxonalarda qadimiy qo‘lyozmalar topilgan. Ular asosan XSH- X1U asrlarda yangicha fikrlovchi averroistchi olimlar tomonidan yaratilgan va cherkov xodimlari ataylab buzgan asarlar nusxalari edi. Ma’lum bo‘ldiki, O‘rta asrlarda hayot osoyishta bo‘lmagan, mafkuralar, g‘oyalar, diniy va e’tiqodlarning keskin kurashi, diniy bid’atlar shakli ostida feodal tuzumi va uning mafkurasi bo‘lmish isaviya diniga qarshi dahshatli kurash, janglar bo‘lib o‘tgan. Topilmalar O‘rta 4 asrlar haqidagi tushunchani mutloq o‘zgartirib yubordi, tarixchi olimlar u davr keskin ziddiyatlar, kurashlar davri bo‘lgan (V.I.Rutenburg, N.I.Konrad, ML.Batkin, L.A.Kotelnikova, A.L.Gurvich, A.X.Gorfunkel, A.L.Yastrebitskaya, M.T. D'Aliverni, YE.Jilson, K.Bost, A.Mayyer,M.Grabman, G.Ley va b.) deydilar. Bu fikr umuman o‘rta asrlar emas, balki XI-XSH asrlardan keyingi, ya’ni Sharq bilan aloqa o‘rnatilgan va bu aloqa ta’siri ostida Ovrupo xalqlari ma’naviy hayotida o‘zgarishlar ro‘y bera boshlagan davrga taalluqli deb hisoblayman. Undan avvalgi yetti-sakkiz asrni o‘z ichiga olgan davr haqiqatan jaholat, zulmat, o‘ta qoloqlik meni qiziqtirib keldi. Ammo ilmiy adabiyotda bu holatni yorituvchi asarlar yaqin vaqtgacha yozilmagan. Borlari ham ko‘pincha yevropotsentrizm nuqtai nazaridan, Sharq xalqlari, Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini mensimaslik nuqtai nazaridan fakt va voqealarni talqin qiladi. Hanuzgacha markaziy shaharlarda bosmadan chiqqan asarlarda skif madaniyati, san’atining shakllanishi va rivojida mintaqamiz xalqlarining roli inkor etiladi. Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi va madaniyati bir-biridan ajratilgan holda tadqiq etiladi (Drevniye sivilizatsii, M., 1989 va hokazo). O‘rta asrlar degan ibora Uyg‘onish davrida kelib chiqqan bo‘lib, ikki buyuk madaniyat, yorqin hayot antik davri va Uyg‘onish davrining oralig‘i mudhish qoloqlik, diniy jaholat hukmron bo‘lgan davr deb hisoblangan. Urta asrlar ham o‘z navbatida ilk va yetuk davrlarga bo‘lingan, birinchisi Rim imperiyasi qulagan davrdan to XI-XSH asrgacha, ikkinchisi XSH-X1U asrlardan to XVII asrgacha, ya’ni Ovrupo qit’asidagi birinchi burjua inqilobigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ovrupo mamlakatlari tarixini bunday davrlashtirish so‘ngti vaqtlarda, 70-80 yillarda ro‘y berdi. Avvallari Uyg‘onish davrigacha bo‘lgan davrlar o‘rta asrlar deb hisoblangan.Ikkinchi jahon urushidan so‘nggi yillarda cherkov, monastir arxivlarida, kutubxonalarda qadimiy qo‘lyozmalar topilgan. Ular asosan XSH- X1U asrlarda yangicha fikrlovchi averroistchi olimlar tomonidan yaratilgan va cherkov xodimlari ataylab buzgan asarlar nusxalari edi. Ma’lum bo‘ldiki, O‘rta asrlarda hayot osoyishta bo‘lmagan, mafkuralar, g‘oyalar, diniy va e’tiqodlarning keskin kurashi, diniy bid’atlar shakli ostida feodal tuzumi va uning mafkurasi bo‘lmish isaviya diniga qarshi dahshatli kurash, janglar bo‘lib o‘tgan. Topilmalar O‘rta 4 asrlar haqidagi tushunchani mutloq o‘zgartirib yubordi, tarixchi olimlar u davr keskin ziddiyatlar, kurashlar davri bo‘lgan (V.I.Rutenburg, N.I.Konrad, ML.Batkin, L.A.Kotelnikova, A.L.Gurvich, A.X.Gorfunkel, A.L.Yastrebitskaya, M.T. D'Aliverni, YE.Jilson, K.Bost, A.Mayyer,M.Grabman, G.Ley va b.) deydilar. Bu fikr umuman o‘rta asrlar emas, balki XI-XSH asrlardan keyingi, ya’ni Sharq bilan aloqa o‘rnatilgan va bu aloqa ta’siri ostida Ovrupo xalqlari ma’naviy hayotida o‘zgarishlar ro‘y bera boshlagan davrga taalluqli deb hisoblayman. Undan avvalgi yetti-sakkiz asrni o‘z ichiga olgan davr haqiqatan jaholat, zulmat, o‘ta qoloqlik
davri bo‘lgani shubhasiz. Ispaniyada salkam sakkiz asr davom etgan arablar hukmronligi, yarim orolda Sharq madaniyati, ilm-fan, falsafa, badiiy adabiyotning rivojlanishi, xalifalikni tashkil etgan boshqa xalqlar, ayniqsa Movarounnahr, Eronmadaniyatining arablar tomonidan o‘zlashtirilishi, Ispaniyada esa yanada takomillashtirilishi (Ibn Ro‘shd) Ovrupoxalqlari, ayniqsa Ispaniya bilan chegaradosh mamlakatlar uchun izsiz kechmadi. Aksincha, Garb mamlakatlari xalqlari madaniyati shakllanishi va rivojiga turtki bo‘ldi. Ko‘p olimlar USH-XSH asrlar oralig‘ida Afrika qirg‘oqlari va Pireney yarim orolidan to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqada yaratilgan texnik, tabiat, tibbiyot, astronomiya, matematika, falsafa fanlari yutuqlarini Ovrupo o‘zlashtirishi uchun besh asrdan ortiq vaqt kerak bo‘ldi, deb tan oladilar. Bu haqda italyan adabiyotining bilimdoni I.N.Golenshsev-Kutuzov fransuz olimi G.Quardi ("Arab falsafasi o‘rta asr Ovruposida", Parij, 1847) asariga suyangan holda shunday deydi: "Bag‘dodda Obbosiylar, Kordovada Umaviylar va Almoviylar saroyida UI-XN asrlarda O‘rta Osiyoda musulmon matematik va mutafakkirlari bilan bog‘liq bo‘lgan ajoyib olimlar maktablari faoliyat ko‘rsatdi. Ular ilm-fanning yuksak rivojini ta’minladilar. Shunday qilib, Samarqanddan Toledogacha yaxlit bir madaniy taraqqiyot yo‘li cho‘zildi. Ovrupo to XII asrgacha grek-arab fanining chekka viloyati edi, xolos" .Ispaniyada shakllangan tarjimonlar maktabi nafaqat "grek-arab fani"gina emas, balki Movarounnahr olimfaylasuflari Muhammad Muso Xorazmiy, Forobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi o‘nlab olimlarningasarlaridan ham G‘arbiy Ovruponi bahramand qildi. Sharq olimlari merosini tarjima etish borasida Ovrupo mamlakatlarida mingga yaqin tarjimonlar mehnat qildilar. 5 X1-X1U asrlarda Ovrupo xalqlari ziyolilari uchun arab til lni bilish, Sharq madaniyati, ilm-fani, adabiyoti bilan yuz; ki bo‘lsa-da, tanish bo‘lmoqlik shart hisoblangan. G‘arbiy Ovrupodagi birorta universitet, ayniqsa, tibbiyot fakulteti arab fani va tilisiz faoliyat ko‘rishi g‘ayritabiiy bo‘lgan. Sharq ilm-fani, falsafasi Ispaniyaga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, unga chegaradosh Janubiy Fransiyaga, XIII asr o‘rtalarida esa Shartr universiteti, u tor-mor etilgach, Parij universiteti olim va talabalariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi.Fransuz olimi davri bo‘lgani shubhasiz. Ispaniyada salkam sakkiz asr davom etgan arablar hukmronligi, yarim orolda Sharq madaniyati, ilm-fan, falsafa, badiiy adabiyotning rivojlanishi, xalifalikni tashkil etgan boshqa xalqlar, ayniqsa Movarounnahr, Eronmadaniyatining arablar tomonidan o‘zlashtirilishi, Ispaniyada esa yanada takomillashtirilishi (Ibn Ro‘shd) Ovrupoxalqlari, ayniqsa Ispaniya bilan chegaradosh mamlakatlar uchun izsiz kechmadi. Aksincha, Garb mamlakatlari xalqlari madaniyati shakllanishi va rivojiga turtki bo‘ldi. Ko‘p olimlar USH-XSH asrlar oralig‘ida Afrika qirg‘oqlari va Pireney yarim orolidan to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqada yaratilgan texnik, tabiat, tibbiyot, astronomiya, matematika, falsafa fanlari yutuqlarini Ovrupo o‘zlashtirishi uchun besh asrdan ortiq vaqt kerak bo‘ldi, deb tan oladilar. Bu haqda italyan adabiyotining bilimdoni I.N.Golenshsev-Kutuzov fransuz olimi G.Quardi ("Arab falsafasi o‘rta asr Ovruposida", Parij, 1847) asariga suyangan holda shunday deydi: "Bag‘dodda Obbosiylar, Kordovada Umaviylar va Almoviylar saroyida UI-XN asrlarda O‘rta Osiyoda musulmon matematik va mutafakkirlari bilan bog‘liq bo‘lgan ajoyib olimlar maktablari faoliyat ko‘rsatdi. Ular ilm-fanning yuksak rivojini ta’minladilar. Shunday qilib, Samarqanddan Toledogacha yaxlit bir madaniy taraqqiyot yo‘li cho‘zildi. Ovrupo to XII asrgacha grek-arab fanining chekka viloyati edi, xolos" .Ispaniyada shakllangan tarjimonlar maktabi nafaqat "grek-arab fani"gina emas, balki Movarounnahr olimfaylasuflari Muhammad Muso Xorazmiy, Forobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi o‘nlab olimlarningasarlaridan ham G‘arbiy Ovruponi bahramand qildi. Sharq olimlari merosini tarjima etish borasida Ovrupo mamlakatlarida mingga yaqin tarjimonlar mehnat qildilar. 5 X1-X1U asrlarda Ovrupo xalqlari ziyolilari uchun arab til lni bilish, Sharq madaniyati, ilm-fani, adabiyoti bilan yuz; ki bo‘lsa-da, tanish bo‘lmoqlik shart hisoblangan. G‘arbiy Ovrupodagi birorta universitet, ayniqsa, tibbiyot fakulteti arab fani va tilisiz faoliyat ko‘rishi g‘ayritabiiy bo‘lgan. Sharq ilm-fani, falsafasi Ispaniyaga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, unga chegaradosh Janubiy Fransiyaga, XIII asr o‘rtalarida esa Shartr universiteti, u tor-mor etilgach, Parij universiteti olim va talabalariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi.Fransuz olimi
Gyuining fikricha, Ovrupoda XP-XSH asrlarda Sharq olimlari asarlari tarjimasi bilan tanishgach, umuman Sharq va uning madaniyati bilan yaqinlashish ehtiyoji tug‘iladi. "1311-1312 yillar Vena soborining qaroriga binoan Parij, Rim, Oksford, Bolonya, Salomank universitetlarida sharq tillari kafedralari tashkil etiladi. Maqsad Sharq fani xazinalaridan foydalanish edi. 1587 yili esa Fransiya koroli Genrix Shning buyrug‘iga binoan Kollej de Fransda arab tili kafedrasi ochiladi (XVI asr oxiriga kelib Sharq tillari institutiga aylanadi, u hozir ham mavjud-F.S)" . Haqiqatan, Ovrupoda ilohiyot, isaviya dini ta’limoti emas, inson tajribasiga, inson mafkurasiga asoslangan haqiqiy ilm-fanning, ratsionalistik dunyoqarashning shakllanishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sharq olimlari asarlari ta’siri ostida ro‘y berdi. 1270 va 1277 yillari Parij yepiskopi e’lon qilgan qatag‘ondan keyin lotin averroistchilari deb nom olgan Forobiy, Ibn Sino, Ibn Ro‘shd ta’limotlarining tarafdorlari boshqa mamlakatlar, ayniqsa, Shimoliy Italiyadan boshpana topadilar. XIII asr oxiri va XIV asr davomida Bolonya, Paduya, Genuya kabi shaharlar universitetlari lotin averroizmi markaziga aylanadi. Sharq ta’siri faqat ilm-fan, falsafadagina emas, adabiyotda ham ancha sezilarli bo‘lgan. Ovrupoda dunyoviy mazmundagi adabiyot dastavval Ispaniyada, avval arab tilida, keyincha mulamma (shiru shakar) turida shakllanadi. Bu she’rlar ko‘pincha zajal va muvashshax janrlarida yaratilgan bo‘lib, ayniqsa zajal keng rivoj topgan. Zajal ashula sifatida musiqa bilan ijro etilar, naqorati tinglovchilar ishtirokida ko‘pchilik bo‘lib aytilgan. Bu janr shunchalik keng tarqalgan ediki, shahar va qishloqlarda sayyoh truppalar tomonidan ispan, arab, yahudiylar orasidagina emas, chegaradosh Fransiyada ham bijro etilgan va katta qiziqish bilan tinglangan. Zajalning muvaffaqiyatidan mutasavvuflar (Ibn al- Arabiy) ham keng foydalanganlar, ular zikr tushishlarda aynan shu janrni qo‘llaganlar. Sharq bilan uchrashmaguncha Ovrupo mamlakatlari,hatto ilgor hisoblangan Fransiyada ham yozma adabiyot din arboblari tomonidan diniy mazmunda, lotin tilida yaratilgan asarlardan iborat bo‘lgan. XIII asrga kelib ilg‘or mamlakatlarda feodalizm tuzumi shakllanib bitgan, ritsarlik o‘z mavqeini o‘rnatgan edi. Bu jarayon, ayniqsa, Fransiyaning janubidagi Provansda erta boshlanadi. Sharq mamlakatlari bilan savdo aloqalarining o‘rnatilishi, salb Gyuining fikricha, Ovrupoda XP-XSH asrlarda Sharq olimlari asarlari tarjimasi bilan tanishgach, umuman Sharq va uning madaniyati bilan yaqinlashish ehtiyoji tug‘iladi. "1311-1312 yillar Vena soborining qaroriga binoan Parij, Rim, Oksford, Bolonya, Salomank universitetlarida sharq tillari kafedralari tashkil etiladi. Maqsad Sharq fani xazinalaridan foydalanish edi. 1587 yili esa Fransiya koroli Genrix Shning buyrug‘iga binoan Kollej de Fransda arab tili kafedrasi ochiladi (XVI asr oxiriga kelib Sharq tillari institutiga aylanadi, u hozir ham mavjud-F.S)" . Haqiqatan, Ovrupoda ilohiyot, isaviya dini ta’limoti emas, inson tajribasiga, inson mafkurasiga asoslangan haqiqiy ilm-fanning, ratsionalistik dunyoqarashning shakllanishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sharq olimlari asarlari ta’siri ostida ro‘y berdi. 1270 va 1277 yillari Parij yepiskopi e’lon qilgan qatag‘ondan keyin lotin averroistchilari deb nom olgan Forobiy, Ibn Sino, Ibn Ro‘shd ta’limotlarining tarafdorlari boshqa mamlakatlar, ayniqsa, Shimoliy Italiyadan boshpana topadilar. XIII asr oxiri va XIV asr davomida Bolonya, Paduya, Genuya kabi shaharlar universitetlari lotin averroizmi markaziga aylanadi. Sharq ta’siri faqat ilm-fan, falsafadagina emas, adabiyotda ham ancha sezilarli bo‘lgan. Ovrupoda dunyoviy mazmundagi adabiyot dastavval Ispaniyada, avval arab tilida, keyincha mulamma (shiru shakar) turida shakllanadi. Bu she’rlar ko‘pincha zajal va muvashshax janrlarida yaratilgan bo‘lib, ayniqsa zajal keng rivoj topgan. Zajal ashula sifatida musiqa bilan ijro etilar, naqorati tinglovchilar ishtirokida ko‘pchilik bo‘lib aytilgan. Bu janr shunchalik keng tarqalgan ediki, shahar va qishloqlarda sayyoh truppalar tomonidan ispan, arab, yahudiylar orasidagina emas, chegaradosh Fransiyada ham bijro etilgan va katta qiziqish bilan tinglangan. Zajalning muvaffaqiyatidan mutasavvuflar (Ibn al- Arabiy) ham keng foydalanganlar, ular zikr tushishlarda aynan shu janrni qo‘llaganlar. Sharq bilan uchrashmaguncha Ovrupo mamlakatlari,hatto ilgor hisoblangan Fransiyada ham yozma adabiyot din arboblari tomonidan diniy mazmunda, lotin tilida yaratilgan asarlardan iborat bo‘lgan. XIII asrga kelib ilg‘or mamlakatlarda feodalizm tuzumi shakllanib bitgan, ritsarlik o‘z mavqeini o‘rnatgan edi. Bu jarayon, ayniqsa, Fransiyaning janubidagi Provansda erta boshlanadi. Sharq mamlakatlari bilan savdo aloqalarining o‘rnatilishi, salb
yurishlari, ayniqsa, arab Ispaniyasi ta’siri ostida Fransuz feodal jamiyati hayotida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. XUN-XUSH asrlarda yashab ijod etgan ovrupolik olimlar milliy til va dunyoviy mazmundagi eng qadimiy she’riyat— provansal she’riyati arab Ispaniyasida keng tarqalgan she’riyat ta’siri ostida shakllangan degan fikrni olg‘a suradi. Bular orasida eng ko‘zga ko‘ringanlari Huyye, "Original romanslar", 1693; Massiye, "Fransuz poeziyasi tarixi", 1739; Quadrio "SHe’riyat tarixi", 1749; Andre, "Adabiyot tarixi",1808; Sismondi, "Fransiya adabiyoti tarixi", 1814; Jengene, "Italiya adabiyoti tarixi", 1811; Uarton, "Ingliz she’riyati tarixi", 1824 va boshqalarda "Ovrupoda eng qadimiy deb tan olingan provans trubadurlari she’riyati va sivilizatsiyasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ispan arablari ta’siri ostida kelib chiqdi" deyiladi. Sismondi esa salb yurishlari davriga baho berib, ayniqsa "Provansda arab Ispaniyasi ta’siri ostida madaniyat, ilm-fan (Ibi Sino), falsafa (Ibn Ro‘shd), trubadurlar she’riyati ayniqsa rivoj etgani" haqida yozadi. Olim "arablar ta’siri Sitsiliya orqali ham kelgan" , degan fikrni ham bayon etadi. X1-XI asrlarda Fransiyaning janubidagi Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan Provansda Ovrupoda birinchi bo‘lib pul aloqalari, savdo, hunarmandchilik, madaniyat, ilm-fan, san’at, adabiyot shakllanib, rivoj topadi, shaharlar obodbo‘lib, mavqei oshadi. Ispaniyadan taklif etilgan arxitektorlar hashamatli binolar quradilar. Haqiqiy ritsarlik ham dastavval Provansda shakllanadi Endilikda ritsarlarning bilim darajasi kengayadi, qahramonlik, botirlik idealiga madaniyatlilik, saxiylik, olijanoblik-; nazokatlilik, bilimdonlik, oshiqlik tushunchalari ham qo‘shiladi. Dinda ham katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Islomdagi ismoiliilik ta’siri ostida shakllangan katar bid’ati qit’alar oshib Janubiy Fransiya, Provansgacha borpb yetadi va albigoychilik nomi ostida keng tarqaladi. Katarlar ta’limoti ismoilizm, moniylik va zardushtiylik ta’limotlari ta’siri ostida shakllangan bo‘lib, "Har bir insonda Iso payg‘ambar tanasining zarrachasi bor, shuning uchun uni haqoratlab, qiynab bo‘lmaydi" deydilar (bu o‘rinda zardushtiylarning" "har bir jonzod va o‘simlikda quyosh zarrachasi bor" degan g‘oyasini eslaylik). XIII asrda Rim papasi unga qarshisalb yurishi uyushtirib, boy shaharlar, zodagonlar qasrlarini vayron qiladi, aholini qiradi. Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan boy o‘lka vayronaga aylanadi. Ritsarlik g‘oyasi dastavval yurishlari, ayniqsa, arab Ispaniyasi ta’siri ostida Fransuz feodal jamiyati hayotida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. XUN-XUSH asrlarda yashab ijod etgan ovrupolik olimlar milliy til va dunyoviy mazmundagi eng qadimiy she’riyat— provansal she’riyati arab Ispaniyasida keng tarqalgan she’riyat ta’siri ostida shakllangan degan fikrni olg‘a suradi. Bular orasida eng ko‘zga ko‘ringanlari Huyye, "Original romanslar", 1693; Massiye, "Fransuz poeziyasi tarixi", 1739; Quadrio "SHe’riyat tarixi", 1749; Andre, "Adabiyot tarixi",1808; Sismondi, "Fransiya adabiyoti tarixi", 1814; Jengene, "Italiya adabiyoti tarixi", 1811; Uarton, "Ingliz she’riyati tarixi", 1824 va boshqalarda "Ovrupoda eng qadimiy deb tan olingan provans trubadurlari she’riyati va sivilizatsiyasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ispan arablari ta’siri ostida kelib chiqdi" deyiladi. Sismondi esa salb yurishlari davriga baho berib, ayniqsa "Provansda arab Ispaniyasi ta’siri ostida madaniyat, ilm-fan (Ibi Sino), falsafa (Ibn Ro‘shd), trubadurlar she’riyati ayniqsa rivoj etgani" haqida yozadi. Olim "arablar ta’siri Sitsiliya orqali ham kelgan" , degan fikrni ham bayon etadi. X1-XI asrlarda Fransiyaning janubidagi Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan Provansda Ovrupoda birinchi bo‘lib pul aloqalari, savdo, hunarmandchilik, madaniyat, ilm-fan, san’at, adabiyot shakllanib, rivoj topadi, shaharlar obodbo‘lib, mavqei oshadi. Ispaniyadan taklif etilgan arxitektorlar hashamatli binolar quradilar. Haqiqiy ritsarlik ham dastavval Provansda shakllanadi Endilikda ritsarlarning bilim darajasi kengayadi, qahramonlik, botirlik idealiga madaniyatlilik, saxiylik, olijanoblik-; nazokatlilik, bilimdonlik, oshiqlik tushunchalari ham qo‘shiladi. Dinda ham katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Islomdagi ismoiliilik ta’siri ostida shakllangan katar bid’ati qit’alar oshib Janubiy Fransiya, Provansgacha borpb yetadi va albigoychilik nomi ostida keng tarqaladi. Katarlar ta’limoti ismoilizm, moniylik va zardushtiylik ta’limotlari ta’siri ostida shakllangan bo‘lib, "Har bir insonda Iso payg‘ambar tanasining zarrachasi bor, shuning uchun uni haqoratlab, qiynab bo‘lmaydi" deydilar (bu o‘rinda zardushtiylarning" "har bir jonzod va o‘simlikda quyosh zarrachasi bor" degan g‘oyasini eslaylik). XIII asrda Rim papasi unga qarshisalb yurishi uyushtirib, boy shaharlar, zodagonlar qasrlarini vayron qiladi, aholini qiradi. Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan boy o‘lka vayronaga aylanadi. Ritsarlik g‘oyasi dastavval
Provansda shakllanganidek ritsar adabiyoti, asosan she’riyati ham shu o‘lkada shakllanadi. Endilikda maxsus shoirlar paydo bo‘ladilar, asar tili, uslubiga katta ahamiyat beriladi, she’rda hech qanday qo‘pol so‘zlar ishlatilmaydi. Provansda adabiy til ham shakllanadi. Provans shoirlari trubadur yoki truver deb ataladilar. Provansda shakllanganidek ritsar adabiyoti, asosan she’riyati ham shu o‘lkada shakllanadi. Endilikda maxsus shoirlar paydo bo‘ladilar, asar tili, uslubiga katta ahamiyat beriladi, she’rda hech qanday qo‘pol so‘zlar ishlatilmaydi. Provansda adabiy til ham shakllanadi. Provans shoirlari trubadur yoki truver deb ataladilar.
II Geradotning “Tarix” asari muhim manba sifatida 2.1. Geradot asarlarining ilmiy ahamiyati Gerodot buyuk asarining salmoqli qismini geografik va etnografik ma’lumotlar tashkil etadi. U voqealar haqida gapiradi, lekin shu bilan birga mamlakatlar, urf-odatlar, urf-odatlar, fuqarolik va diniy institutlarni tasvirlaydi - bir so'z bilan aytganda, u erlar, xalqlar va shaharlar haqida ajoyib narsalarni takrorlaydi. Furiesga ko'chirilishidan oldin Gerodot ko'p sayohat qilgan. Qiziqish va shu bilan birga u juda erta o'ylab topgan insho uchun ko'proq geografik va etnografik material to'plash istagi uni o'sha paytda ma'lum bo'lgan dunyoning turli mamlakatlariga tashrif buyurishga undadi; Gerodot yunonlar yashaydigan eng chekka hududlarni ko'rgan va butun Fors shohligi bo'ylab turli yo'nalishlarda sayohat qilgan. Bu sayohatlarda u sezilarli qiyinchilik va xavf-xatarlarga duch kelmadi va etarli boylik bilan sayohat qilish uchun vositalarga muhtoj emas edi. Savdo munosabatlari natijasida O'rta yer dengizining barcha qirg'oqlariga yo'l hamma uchun ochiq edi; shu bilan birga, Fors shohi Doroning buyrug'iga binoan, forslarga bo'ysungan mintaqaning har bir fuqarosi bizning davrimizda bu mamlakat bo'ylab sayohat qilishni xohlaydigan chet elliklarga qaraganda sayohat qilishda ko'proq qulaylik va xavfsizlikka ega edi. Gerodot davrida istehkomlar va qo'riqchilar tomonidan qo'riqlanadigan va sayohatchini har bir stantsiyada boshpana bilan ta'minlagan qirollik harbiy yo'llari barcha viloyatlarni davlat markazi - Suza bilan bog'lagan. Chet ellik, hokimiyatning ehtiyotkor nazorati ostida bo'lsa ham, bu yo'llar bo'ylab xotirjam yurishi mumkin edi va hamma joyda yashash va dam olish uchun zarur bo'lgan hamma narsani topdi.Gerodot o'z asarida o'zining sayohatlarini tez-tez eslaydi, lekin faqat o'z hikoyasini qo'llab-quvvatlab, u erda ko'rgan va eshitgan narsalariga ishora qiladi va sayohat vaqti va usuli haqida hech narsa aytmaydi. Shu bois u qaysi yillarda va qanday tartibda sayohat qilganini aniq aniqlay olmaymiz. Har holda, u o'zining tug'ilgan shahri Galikarnas hali forslar hukmronligi ostida bo'lgan bir paytda, ya'ni miloddan avvalgi 449 yilgacha Forsda edi; Gerodotning o'zi yordam bergan va Galikarnassni forslar hukmronligidan ozod qilgan Ligdamid ag'darilganidan so'ng, u endi Fors II Geradotning “Tarix” asari muhim manba sifatida 2.1. Geradot asarlarining ilmiy ahamiyati Gerodot buyuk asarining salmoqli qismini geografik va etnografik ma’lumotlar tashkil etadi. U voqealar haqida gapiradi, lekin shu bilan birga mamlakatlar, urf-odatlar, urf-odatlar, fuqarolik va diniy institutlarni tasvirlaydi - bir so'z bilan aytganda, u erlar, xalqlar va shaharlar haqida ajoyib narsalarni takrorlaydi. Furiesga ko'chirilishidan oldin Gerodot ko'p sayohat qilgan. Qiziqish va shu bilan birga u juda erta o'ylab topgan insho uchun ko'proq geografik va etnografik material to'plash istagi uni o'sha paytda ma'lum bo'lgan dunyoning turli mamlakatlariga tashrif buyurishga undadi; Gerodot yunonlar yashaydigan eng chekka hududlarni ko'rgan va butun Fors shohligi bo'ylab turli yo'nalishlarda sayohat qilgan. Bu sayohatlarda u sezilarli qiyinchilik va xavf-xatarlarga duch kelmadi va etarli boylik bilan sayohat qilish uchun vositalarga muhtoj emas edi. Savdo munosabatlari natijasida O'rta yer dengizining barcha qirg'oqlariga yo'l hamma uchun ochiq edi; shu bilan birga, Fors shohi Doroning buyrug'iga binoan, forslarga bo'ysungan mintaqaning har bir fuqarosi bizning davrimizda bu mamlakat bo'ylab sayohat qilishni xohlaydigan chet elliklarga qaraganda sayohat qilishda ko'proq qulaylik va xavfsizlikka ega edi. Gerodot davrida istehkomlar va qo'riqchilar tomonidan qo'riqlanadigan va sayohatchini har bir stantsiyada boshpana bilan ta'minlagan qirollik harbiy yo'llari barcha viloyatlarni davlat markazi - Suza bilan bog'lagan. Chet ellik, hokimiyatning ehtiyotkor nazorati ostida bo'lsa ham, bu yo'llar bo'ylab xotirjam yurishi mumkin edi va hamma joyda yashash va dam olish uchun zarur bo'lgan hamma narsani topdi.Gerodot o'z asarida o'zining sayohatlarini tez-tez eslaydi, lekin faqat o'z hikoyasini qo'llab-quvvatlab, u erda ko'rgan va eshitgan narsalariga ishora qiladi va sayohat vaqti va usuli haqida hech narsa aytmaydi. Shu bois u qaysi yillarda va qanday tartibda sayohat qilganini aniq aniqlay olmaymiz. Har holda, u o'zining tug'ilgan shahri Galikarnas hali forslar hukmronligi ostida bo'lgan bir paytda, ya'ni miloddan avvalgi 449 yilgacha Forsda edi; Gerodotning o'zi yordam bergan va Galikarnassni forslar hukmronligidan ozod qilgan Ligdamid ag'darilganidan so'ng, u endi Fors
shohligiga sayohat qilishga jur'at eta olmadi. U Misrga bu mamlakat ham forslar hukmronligi ostida boʻlgan bir paytda, lekin 460—455-yillarda davom etgan Inor qoʻzgʻolonidan keyin borgan; Gerodot Papremisdagi jang maydonini ko'rdi, u erda Inar Kserksning ukasi Axamanni mag'lub etdi. Shuning uchun uning Misrga safari vaqti 455-449 yillar oralig'iga to'g'ri keladi. U avvalroq Yuqori Osiyo provinsiyasiga sayohat qilgan edi, bu haqda uning ishidagi bir ko'rsatmadan xulosa qilish mumkin.Ichki Osiyoda Gerodot, ehtimol, Efesdan Sard orqali Suzaga olib boradigan qirollik yo'li bo'ylab otlangan; u bu yo‘lning katta-kichikligini, uzunligini va tashqi ko‘rinishini shunday batafsil tasvirlab beradiki, uni o‘zi ko‘rganiga ishonishi kerak (V, 52-v.). U Susagacha yetib bordi va u yerdan shahardan besh mil uzoqlikda joylashgan Arderikku qirollik mulkiga tashrif buyurdi, u erda Doro bir paytlar Eretriyaning asirligidagi aholisini joylashtirdi (VI, 119). Gerodot tarix, mo''jizaviy binolar, axloq va kultga juda qiziqqan Bobilda (I, 178 va s.), aftidan, u ancha vaqt yashagan. Sayyohimiz poytaxt Ekbatanani ham ko‘rdi Midiya, saroy bilan Deyoka; u ham Ossuriyaning sobiq poytaxti Naynavo xarobalarida bo'lgan bo'lishi ehtimoli yuqori. Galisdan oldin Gerodot Kichik Osiyo sohillarini juda yaxshi bilgan; shuning uchun u bu joylarga ko'p marta tashrif buyurgan deb taxmin qilish mumkin.Gerodot mo''jizalar mamlakati - Misrni alohida e'tibor bilan ko'rib chiqdi. Aftidan, u dastlab Nil daryosining g‘arbiy tarmog‘ining og‘zida joylashgan mashhur bandargoh bo‘lmish Kanobga yetib kelgan, so‘ngra Quyi Misrning turli shaharlarida bo‘lgan: imtiyozli yunon savdo punkti Navkratis, so‘nggi Misr shohlarining qarorgohi Sais, bu erda Gerodot Osirisning sirlariga kirishgan; Isisning buyuk ibodatxonasi joylashgan Busiris va boshqalar.U Nil daryosining toshqin paytida oʻrta va yuqori Misrga sayohat qilgan, buni Navkratisdan Memfisgacha boʻlgan sayohatni ravshanlik bilan tasvirlashdan xulosa qilish mumkin. "Nil qirg'oqlardan toshib ketganda, deydi Gerodot (II, 97), Egey dengizidagi orollar kabi atrofda faqat baland shaharlar ko'rinadi, chunki qolgan hamma narsa suv ostida yashiringan. To‘kilmasin, hech kim daryoga bormaydi, barcha kemalar tekislikka to‘kilgan suvga o‘tadi. Ayni paytda Navcratisdan Memfisga jo'nab, siz piramidalar yonidan o'tishingiz kerak (Giza shohligiga sayohat qilishga jur'at eta olmadi. U Misrga bu mamlakat ham forslar hukmronligi ostida boʻlgan bir paytda, lekin 460—455-yillarda davom etgan Inor qoʻzgʻolonidan keyin borgan; Gerodot Papremisdagi jang maydonini ko'rdi, u erda Inar Kserksning ukasi Axamanni mag'lub etdi. Shuning uchun uning Misrga safari vaqti 455-449 yillar oralig'iga to'g'ri keladi. U avvalroq Yuqori Osiyo provinsiyasiga sayohat qilgan edi, bu haqda uning ishidagi bir ko'rsatmadan xulosa qilish mumkin.Ichki Osiyoda Gerodot, ehtimol, Efesdan Sard orqali Suzaga olib boradigan qirollik yo'li bo'ylab otlangan; u bu yo‘lning katta-kichikligini, uzunligini va tashqi ko‘rinishini shunday batafsil tasvirlab beradiki, uni o‘zi ko‘rganiga ishonishi kerak (V, 52-v.). U Susagacha yetib bordi va u yerdan shahardan besh mil uzoqlikda joylashgan Arderikku qirollik mulkiga tashrif buyurdi, u erda Doro bir paytlar Eretriyaning asirligidagi aholisini joylashtirdi (VI, 119). Gerodot tarix, mo''jizaviy binolar, axloq va kultga juda qiziqqan Bobilda (I, 178 va s.), aftidan, u ancha vaqt yashagan. Sayyohimiz poytaxt Ekbatanani ham ko‘rdi Midiya, saroy bilan Deyoka; u ham Ossuriyaning sobiq poytaxti Naynavo xarobalarida bo'lgan bo'lishi ehtimoli yuqori. Galisdan oldin Gerodot Kichik Osiyo sohillarini juda yaxshi bilgan; shuning uchun u bu joylarga ko'p marta tashrif buyurgan deb taxmin qilish mumkin.Gerodot mo''jizalar mamlakati - Misrni alohida e'tibor bilan ko'rib chiqdi. Aftidan, u dastlab Nil daryosining g‘arbiy tarmog‘ining og‘zida joylashgan mashhur bandargoh bo‘lmish Kanobga yetib kelgan, so‘ngra Quyi Misrning turli shaharlarida bo‘lgan: imtiyozli yunon savdo punkti Navkratis, so‘nggi Misr shohlarining qarorgohi Sais, bu erda Gerodot Osirisning sirlariga kirishgan; Isisning buyuk ibodatxonasi joylashgan Busiris va boshqalar.U Nil daryosining toshqin paytida oʻrta va yuqori Misrga sayohat qilgan, buni Navkratisdan Memfisgacha boʻlgan sayohatni ravshanlik bilan tasvirlashdan xulosa qilish mumkin. "Nil qirg'oqlardan toshib ketganda, deydi Gerodot (II, 97), Egey dengizidagi orollar kabi atrofda faqat baland shaharlar ko'rinadi, chunki qolgan hamma narsa suv ostida yashiringan. To‘kilmasin, hech kim daryoga bormaydi, barcha kemalar tekislikka to‘kilgan suvga o‘tadi. Ayni paytda Navcratisdan Memfisga jo'nab, siz piramidalar yonidan o'tishingiz kerak (Giza
yaqinida, Memfis shimoli-g'arbida). Ammo odatiy yo'l deltaning tepasiga va Kerkasor shahriga boradi "va hokazo. Qadimgi shohlar shahri Memfisdan Gerodot Misr haqida xabar bergan ma'lumotlarning ko'pini ruhoniylardan o'rgangan, u yaqin atrofdagi shaharlarga tashrif buyurgan. piramidalar, eng kattasi Xeops piramidasi, uning o'zi o'lchagan. U, shuningdek, Memfisdan 12 mil janubda joylashgan sun'iy Merida ko'li qirg'og'ida edi, uning yonida labirint, 3000 xonali katta saroy, o'zining "g'ayritabiiy mehnat" ni ifodalovchi bino bor edi. Gerodot Nil daryosining yuqorisiga qarab, Elefantin shahriga etib keldi va shu tariqa Fors podsholigining janubiy chegarasiga yetib keldi. Biroq, u Nil daryosining manbalari haqida qanday qilib to'g'ri ma'lumot olishni xohlamasin, bu chegarani kesib o'tishga jur'at eta olmadi, chunki bu chegaradan tashqarida chet ellik uning xavfsizligiga ishonch hosil qila olmadi. Qaytish yo'lida Gerodot Memfisdan sharqqa borib, Nil daryosidan Arab (Qizil) dengizi ko'rfaziga yotqizilgan Misr shohi Nexo (Nexo) kanalidan o'tib, Misrning sharqiy chegarasiga - shaharga yetib keldi. O'rta er dengizidagi pelusiy. U erdan, qirg'oq bo'ylab, u G'azoga, Falastinga bordi va bu erda, ehtimol, kemaga o'tirdi va u erda Gerkules haqida ma'lumot to'plash uchun Tirga ketdi.Bundan tashqari, Gerodot Liviyaning shimoliy qirg'og'idagi Kirene ellin koloniyasiga, so'ngra Qora dengizga - qirg'oqlari yunon koloniyalari bilan o'ralgan Pontusga maxsus sayohat qildi va natijada "noto'g'ri" bo'lib qoldi. (Linos linos) "mehmondo'st" ga ( Konos eilenos - Pontus of Euxinus). Frakiya Bosfori orqali Pontusga kirib, Gerodot butun dengizni aylanib chiqishni xohlab, g'arbga yo'l oldi. U Bosfordan Istriya (Dunay) ogʻziga quruq yoʻl yoki kemada sayohat qilganmi – bu savol hozirgacha oʻz yechimini topmagan; faqat Gerodotning yo'lda Istriya og'zida joylashgan yunon koloniyalari - Apolloniya, Messembriya va Istriyaga tashrif buyurgani ma'lum. U Istres daryosini barcha daryolarning eng kattasi va eng kengi deb hisoblaydi; Istria "butun Evropa bo'ylab oqadi va keltlardan kelib chiqadi" va Gerodot sanab o'tgan ko'plab irmoqlarga ega (IV, 47- 50). Istra shimolida, Qora dengiz va Kavkazda skiflarning keng erlari joylashgan bo'lib, Gerodot bu sayohat davomida ayniqsa ma'lumot to'plashga harakat qilgan. Skiflar qirg'oq bo'yidagi yunon shaharlari bilan jonli aloqada bo'lib, ko'plab suv yaqinida, Memfis shimoli-g'arbida). Ammo odatiy yo'l deltaning tepasiga va Kerkasor shahriga boradi "va hokazo. Qadimgi shohlar shahri Memfisdan Gerodot Misr haqida xabar bergan ma'lumotlarning ko'pini ruhoniylardan o'rgangan, u yaqin atrofdagi shaharlarga tashrif buyurgan. piramidalar, eng kattasi Xeops piramidasi, uning o'zi o'lchagan. U, shuningdek, Memfisdan 12 mil janubda joylashgan sun'iy Merida ko'li qirg'og'ida edi, uning yonida labirint, 3000 xonali katta saroy, o'zining "g'ayritabiiy mehnat" ni ifodalovchi bino bor edi. Gerodot Nil daryosining yuqorisiga qarab, Elefantin shahriga etib keldi va shu tariqa Fors podsholigining janubiy chegarasiga yetib keldi. Biroq, u Nil daryosining manbalari haqida qanday qilib to'g'ri ma'lumot olishni xohlamasin, bu chegarani kesib o'tishga jur'at eta olmadi, chunki bu chegaradan tashqarida chet ellik uning xavfsizligiga ishonch hosil qila olmadi. Qaytish yo'lida Gerodot Memfisdan sharqqa borib, Nil daryosidan Arab (Qizil) dengizi ko'rfaziga yotqizilgan Misr shohi Nexo (Nexo) kanalidan o'tib, Misrning sharqiy chegarasiga - shaharga yetib keldi. O'rta er dengizidagi pelusiy. U erdan, qirg'oq bo'ylab, u G'azoga, Falastinga bordi va bu erda, ehtimol, kemaga o'tirdi va u erda Gerkules haqida ma'lumot to'plash uchun Tirga ketdi.Bundan tashqari, Gerodot Liviyaning shimoliy qirg'og'idagi Kirene ellin koloniyasiga, so'ngra Qora dengizga - qirg'oqlari yunon koloniyalari bilan o'ralgan Pontusga maxsus sayohat qildi va natijada "noto'g'ri" bo'lib qoldi. (Linos linos) "mehmondo'st" ga ( Konos eilenos - Pontus of Euxinus). Frakiya Bosfori orqali Pontusga kirib, Gerodot butun dengizni aylanib chiqishni xohlab, g'arbga yo'l oldi. U Bosfordan Istriya (Dunay) ogʻziga quruq yoʻl yoki kemada sayohat qilganmi – bu savol hozirgacha oʻz yechimini topmagan; faqat Gerodotning yo'lda Istriya og'zida joylashgan yunon koloniyalari - Apolloniya, Messembriya va Istriyaga tashrif buyurgani ma'lum. U Istres daryosini barcha daryolarning eng kattasi va eng kengi deb hisoblaydi; Istria "butun Evropa bo'ylab oqadi va keltlardan kelib chiqadi" va Gerodot sanab o'tgan ko'plab irmoqlarga ega (IV, 47- 50). Istra shimolida, Qora dengiz va Kavkazda skiflarning keng erlari joylashgan bo'lib, Gerodot bu sayohat davomida ayniqsa ma'lumot to'plashga harakat qilgan. Skiflar qirg'oq bo'yidagi yunon shaharlari bilan jonli aloqada bo'lib, ko'plab suv
yo'llari bo'ylab o'zlarining boy mamlakatlarining asarlarini bu erga olib kelishgan. Ularning ko'pchiligi yunon shaharlarida tijorat maqsadlarida yashagan, boshqalari dengizga ichki mamlakatlardan tovarlar olib kelishgan; Yunon savdogarlari atrofdagi mamlakatlarga sayohat qildilar. Shunday qilib, Gerodot yunonlar va mahalliy aholi bilan suhbatlar orqali bu mamlakatning xususiyatlari, bu ajoyib xalqning odoblari, urf-odatlari va an'analari haqida batafsil ma'lumotga ega bo'lishi mumkin edi; ba’zan o‘zi ham qisqa muddatga turli joylarga, mamlakatning ichki hududlariga borib turardi. Ko'rinishidan, Gerodot uzoq vaqt gullab-yashnayotgan savdo shahridagi Olbiyada, Gipanis (Bug) og'zida yashagan va bu erda Tir (Dnestr) va Borisfen (Dnepr) o'rtasidagi mamlakatlar haqida ma'lumot to'plagan. Skifiyaning bu qismida ko'p joylar unga o'z kuzatishlaridan ma'lum; u bir necha kun Bugda suzib yurdi. Olbiyadan Gerodot Tavrid yarim orolini (Qrim) aylanib o'tib, Meotidaga (Azov dengizi), so'ngra Pontning sharqiy qirg'og'i bo'ylab Kolxidaga bordi va u erdan Qora dengizning janubiy qirg'og'i bo'ylab Frakiya Bosforiga qaytdi. .Qadimgi Rossiya va Ukraina uchun Gerodot qadimgi tarixchilarning eng muhimi, Frantsiya uchun Yuliy Tsezar va Germaniya uchun Tatsit kabi. Gerodot Qora dengizning ko'plab hududlarida bo'lib, bu mamlakat va uning o'sha paytdagi aholisi: skiflar va sarmatlar haqida batafsil ma'lumot berdi. Gerodot tomonidan tasvirlangan skif turar-joylaridagi qabristonlarda olib borilgan qazishmalar uning Skifiya tasvirida aytib o'tgan madaniyatiga yaqinligini ko'rsatadi.Yuqorida sanab o'tilgan mamlakatlardan tashqari, Gerodot Yunoniston orollari va Gretsiya materikidagi barcha muhim shaharlar va qo'riqxonalarni ziyorat qildi va ko'rib chiqdi; Gretsiyaning shimolida joylashgan Bolqon yarim orolining erlari to'g'risida batafsil ma'lumot to'pladi va keyinchalik Fyurilarda yashab, Italiyaning janubiga va Sitsiliyaga sayohat qildi, shuning uchun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Gerodotdan oldin ham yunonlarning hech biri. na o'z davrida bunchalik ko'p mamlakatlar va xalqlarni ko'rmagan va u kabi keng geografik bilimga ega bo'lmagan. Uning sayohatlari natijalari uning buyuk tarixiy asarini yaratgan asosiy material bo'lib xizmat qildi. Ammo bu buyuk ishning rejasi unga tadqiqotining boshidayoq aniq taqdim etilgan deb taxmin qila olmaymiz; yo'llari bo'ylab o'zlarining boy mamlakatlarining asarlarini bu erga olib kelishgan. Ularning ko'pchiligi yunon shaharlarida tijorat maqsadlarida yashagan, boshqalari dengizga ichki mamlakatlardan tovarlar olib kelishgan; Yunon savdogarlari atrofdagi mamlakatlarga sayohat qildilar. Shunday qilib, Gerodot yunonlar va mahalliy aholi bilan suhbatlar orqali bu mamlakatning xususiyatlari, bu ajoyib xalqning odoblari, urf-odatlari va an'analari haqida batafsil ma'lumotga ega bo'lishi mumkin edi; ba’zan o‘zi ham qisqa muddatga turli joylarga, mamlakatning ichki hududlariga borib turardi. Ko'rinishidan, Gerodot uzoq vaqt gullab-yashnayotgan savdo shahridagi Olbiyada, Gipanis (Bug) og'zida yashagan va bu erda Tir (Dnestr) va Borisfen (Dnepr) o'rtasidagi mamlakatlar haqida ma'lumot to'plagan. Skifiyaning bu qismida ko'p joylar unga o'z kuzatishlaridan ma'lum; u bir necha kun Bugda suzib yurdi. Olbiyadan Gerodot Tavrid yarim orolini (Qrim) aylanib o'tib, Meotidaga (Azov dengizi), so'ngra Pontning sharqiy qirg'og'i bo'ylab Kolxidaga bordi va u erdan Qora dengizning janubiy qirg'og'i bo'ylab Frakiya Bosforiga qaytdi. .Qadimgi Rossiya va Ukraina uchun Gerodot qadimgi tarixchilarning eng muhimi, Frantsiya uchun Yuliy Tsezar va Germaniya uchun Tatsit kabi. Gerodot Qora dengizning ko'plab hududlarida bo'lib, bu mamlakat va uning o'sha paytdagi aholisi: skiflar va sarmatlar haqida batafsil ma'lumot berdi. Gerodot tomonidan tasvirlangan skif turar-joylaridagi qabristonlarda olib borilgan qazishmalar uning Skifiya tasvirida aytib o'tgan madaniyatiga yaqinligini ko'rsatadi.Yuqorida sanab o'tilgan mamlakatlardan tashqari, Gerodot Yunoniston orollari va Gretsiya materikidagi barcha muhim shaharlar va qo'riqxonalarni ziyorat qildi va ko'rib chiqdi; Gretsiyaning shimolida joylashgan Bolqon yarim orolining erlari to'g'risida batafsil ma'lumot to'pladi va keyinchalik Fyurilarda yashab, Italiyaning janubiga va Sitsiliyaga sayohat qildi, shuning uchun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Gerodotdan oldin ham yunonlarning hech biri. na o'z davrida bunchalik ko'p mamlakatlar va xalqlarni ko'rmagan va u kabi keng geografik bilimga ega bo'lmagan. Uning sayohatlari natijalari uning buyuk tarixiy asarini yaratgan asosiy material bo'lib xizmat qildi. Ammo bu buyuk ishning rejasi unga tadqiqotining boshidayoq aniq taqdim etilgan deb taxmin qila olmaymiz;
balki u to‘plangan ma’lumotlarni bir qator tarixiy-geografik suratlar shaklida tartibga solib, avvalo o‘zidan oldingi logograflar yo‘lidan bordi, deb o‘ylash mumkin. Shunday qilib, Gerodot alohida "hikoya" (logoi) - fors, ossuriya, misrlik, lidiya, skif yozgan va keyinchalik eng yuqori nuqtai nazarga erishib, ularni yangi maqsadni hisobga olgan holda qayta ishlagan va qisman o'zining buyuk asariga kiritgan. . Tarixshunoslik vazifalarini bunday yuksak darajada tushunishga Gerodot Afinaga bir necha bor qilgan sayohatlari va bu shaharda uzoq vaqt boʻlishi natijasida erishgan; bu yerda, siyosiy jihatdan rivojlangan odamlar jamiyatida va Periklning buyuk intilishlari bilan bevosita tanishgan holda, u yunon tarixining ruhiga chuqurroq kirib borishi mumkin edi. Svida Gerodot haqidagi maqolasida tarixchimiz Galikarnassdan Samosga qochib, u yerda ion shevasini egallab olgani va Fors shohi Kir va Lidiya Kandavlusi davridan boshlab 9 ta kitobda “Tarix” asarini yozgani haqida xabar beradi. Gerodot o'z asarini shu dastlabki yillarda allaqachon yozgan degan taxminni biz ehtimollik deb qabul qila olmaymiz. Bundan xulosa qilish mumkinki, u taxminan shu vaqt ichida yuqorida qayd etilgan ba'zi individual tadqiqotlarni yozgan. U butun asarni qayta ishlashga kirishishdan oldin bunday individual etyudlarni nashr etishi mumkin edi. Lukian o'zining "Gerodot yoki Aation" nomli kichik inshosida Gerodot tezda shon-shuhrat qozonishni va o'z asarlariga mashhur bo'lishni xohlab, o'z vatani Kariyadan Hellasga ketganini va u erda Olimpiya o'yinlarida o'z asarini o'qiganini aytadi. barcha ellin davlatlaridan to'plangan juda katta olomon oldida va shu qadar ma'qullanganki, uning to'qqizta kitobi muzalar nomi bilan atalgan. Ammo biz bu voqeani tarixiy haqiqatga unchalik ahamiyat bermagan ritorikning uydirmasi deb hisoblashimiz mumkin, garchi u Gerodotning Olimpiya o‘yinlarida, katta yig‘in oldida, agar uning barcha asarlarini bo‘lmasa ham, o‘qigan tarixiy haqiqatga asoslangan bo‘lishi mumkin. keyin uning adabiy asarlarining ayrim qismlari. Boshqa qadimgi yozuvchilar Gerodotning bunday o'qishlari haqida gapirishadi va bizda bunga shubha qilish uchun hech qanday sabab yo'q. O'sha kunlarda sofistlar, shoirlar va rapsodalar katta auditoriya oldida shu tarzda ijro balki u to‘plangan ma’lumotlarni bir qator tarixiy-geografik suratlar shaklida tartibga solib, avvalo o‘zidan oldingi logograflar yo‘lidan bordi, deb o‘ylash mumkin. Shunday qilib, Gerodot alohida "hikoya" (logoi) - fors, ossuriya, misrlik, lidiya, skif yozgan va keyinchalik eng yuqori nuqtai nazarga erishib, ularni yangi maqsadni hisobga olgan holda qayta ishlagan va qisman o'zining buyuk asariga kiritgan. . Tarixshunoslik vazifalarini bunday yuksak darajada tushunishga Gerodot Afinaga bir necha bor qilgan sayohatlari va bu shaharda uzoq vaqt boʻlishi natijasida erishgan; bu yerda, siyosiy jihatdan rivojlangan odamlar jamiyatida va Periklning buyuk intilishlari bilan bevosita tanishgan holda, u yunon tarixining ruhiga chuqurroq kirib borishi mumkin edi. Svida Gerodot haqidagi maqolasida tarixchimiz Galikarnassdan Samosga qochib, u yerda ion shevasini egallab olgani va Fors shohi Kir va Lidiya Kandavlusi davridan boshlab 9 ta kitobda “Tarix” asarini yozgani haqida xabar beradi. Gerodot o'z asarini shu dastlabki yillarda allaqachon yozgan degan taxminni biz ehtimollik deb qabul qila olmaymiz. Bundan xulosa qilish mumkinki, u taxminan shu vaqt ichida yuqorida qayd etilgan ba'zi individual tadqiqotlarni yozgan. U butun asarni qayta ishlashga kirishishdan oldin bunday individual etyudlarni nashr etishi mumkin edi. Lukian o'zining "Gerodot yoki Aation" nomli kichik inshosida Gerodot tezda shon-shuhrat qozonishni va o'z asarlariga mashhur bo'lishni xohlab, o'z vatani Kariyadan Hellasga ketganini va u erda Olimpiya o'yinlarida o'z asarini o'qiganini aytadi. barcha ellin davlatlaridan to'plangan juda katta olomon oldida va shu qadar ma'qullanganki, uning to'qqizta kitobi muzalar nomi bilan atalgan. Ammo biz bu voqeani tarixiy haqiqatga unchalik ahamiyat bermagan ritorikning uydirmasi deb hisoblashimiz mumkin, garchi u Gerodotning Olimpiya o‘yinlarida, katta yig‘in oldida, agar uning barcha asarlarini bo‘lmasa ham, o‘qigan tarixiy haqiqatga asoslangan bo‘lishi mumkin. keyin uning adabiy asarlarining ayrim qismlari. Boshqa qadimgi yozuvchilar Gerodotning bunday o'qishlari haqida gapirishadi va bizda bunga shubha qilish uchun hech qanday sabab yo'q. O'sha kunlarda sofistlar, shoirlar va rapsodalar katta auditoriya oldida shu tarzda ijro
etishdi; Gerodot asarlari mazmunan ham, shaklan ham shunchalik qiziqarli va qiziqarli bo'lganki, ular juda ma'qullanishi kerak edi. Qadimgilar Afinada Gerodotning o'qilishi haqida ham gapirishadi, Evseviy buni 446 yilga bog'laydi. So'nggi yozuvchilarning ba'zilari Gerodot Panathenay bayramida jamoatda o'qigan deb taxmin qilishadi. Afina kengashi Anitaning taklifiga binoan Gerodotni o'qiganligi uchun 10 ta talant sovg'asi bilan taqdirlagani haqida bizda juda ehtimol xabar bor. Ushbu o'qish yoki Afinada Fukididning (tarixchi) otasi Olorning uyidagi boshqa o'qish haqidagi hikoya, shuningdek, Olimpiyada o'qish haqidagi hikoya bilan Fukidid bolasi haqidagi kutilmagan voqea bog'langan. bu o'qishda hozir edi va zavqdan yig'lab yubordi va shu bilan birga Gerodotga taqlid qilish istagidan. Shunda Gerodot bolaning otasiga: “Olor, seni tabriklayman, o‘g‘ling bilimga ishtiyoq bilan yonmoqda”, dedi. Bundan tashqari, ular Gerodotning Fibada o'qishi va u erdagi maktablarda tarixni o'rganishni yo'lga qo'yish niyati haqida gapiradilar. Shubhasiz, Dion Chrysostomos tomonidan uzatilgan anekdot keyinchalik Gerodotning Korinfda paydo bo'lganligi va uning asarlari uchun mukofot talab qilganligi haqida o'ylab topilgan, unda Korinf haqida yolg'on yo'q edi. Ammo Korinfliklar unga mukofot berishdan bosh tortishdi va buning uchun u o'z tarixiga Fors urushlarida ishtirok etishlari haqida ular uchun noqulay voqeani qo'shdi. (125-betga qarang). Nihoyat Furyga joylashib, Gerodot sarson-sargardonlik paytida toʻplagan materiallarni qayta ishlay boshladi va bizgacha yetib kelgan “Tarix” (“Tarix”) nomi bilan katta tarixiy asar yaratdi. Bu asarning asosiy mavzusi ellinlarning Fors saltanatiga qarshi shonli kurashidir; shu bilan birga, Gerodot o'sha paytda juda keng tarqalgan bo'lib, ellinlar va Osiyo xalqlari o'rtasidagi adovat qadim zamonlardan beri mavjud bo'lganligiga ishonchini bildiradi. Gerodot fors urushlarining buyuk dramasini aytib berar ekan, logograflar misolida ushbu buyuk kurashda qatnashgan barcha xalqlar tarixini yetkazadi, ularning turmush tarzi, urf-odatlari va e'tiqodlari haqida gapiradi, geografik va tabiiy-tarixiy tavsifini beradi. ularning mamlakatlari, shuning uchun butun asar umumiy tarixga o'xshash narsani ifodalaydi. Bu etishdi; Gerodot asarlari mazmunan ham, shaklan ham shunchalik qiziqarli va qiziqarli bo'lganki, ular juda ma'qullanishi kerak edi. Qadimgilar Afinada Gerodotning o'qilishi haqida ham gapirishadi, Evseviy buni 446 yilga bog'laydi. So'nggi yozuvchilarning ba'zilari Gerodot Panathenay bayramida jamoatda o'qigan deb taxmin qilishadi. Afina kengashi Anitaning taklifiga binoan Gerodotni o'qiganligi uchun 10 ta talant sovg'asi bilan taqdirlagani haqida bizda juda ehtimol xabar bor. Ushbu o'qish yoki Afinada Fukididning (tarixchi) otasi Olorning uyidagi boshqa o'qish haqidagi hikoya, shuningdek, Olimpiyada o'qish haqidagi hikoya bilan Fukidid bolasi haqidagi kutilmagan voqea bog'langan. bu o'qishda hozir edi va zavqdan yig'lab yubordi va shu bilan birga Gerodotga taqlid qilish istagidan. Shunda Gerodot bolaning otasiga: “Olor, seni tabriklayman, o‘g‘ling bilimga ishtiyoq bilan yonmoqda”, dedi. Bundan tashqari, ular Gerodotning Fibada o'qishi va u erdagi maktablarda tarixni o'rganishni yo'lga qo'yish niyati haqida gapiradilar. Shubhasiz, Dion Chrysostomos tomonidan uzatilgan anekdot keyinchalik Gerodotning Korinfda paydo bo'lganligi va uning asarlari uchun mukofot talab qilganligi haqida o'ylab topilgan, unda Korinf haqida yolg'on yo'q edi. Ammo Korinfliklar unga mukofot berishdan bosh tortishdi va buning uchun u o'z tarixiga Fors urushlarida ishtirok etishlari haqida ular uchun noqulay voqeani qo'shdi. (125-betga qarang). Nihoyat Furyga joylashib, Gerodot sarson-sargardonlik paytida toʻplagan materiallarni qayta ishlay boshladi va bizgacha yetib kelgan “Tarix” (“Tarix”) nomi bilan katta tarixiy asar yaratdi. Bu asarning asosiy mavzusi ellinlarning Fors saltanatiga qarshi shonli kurashidir; shu bilan birga, Gerodot o'sha paytda juda keng tarqalgan bo'lib, ellinlar va Osiyo xalqlari o'rtasidagi adovat qadim zamonlardan beri mavjud bo'lganligiga ishonchini bildiradi. Gerodot fors urushlarining buyuk dramasini aytib berar ekan, logograflar misolida ushbu buyuk kurashda qatnashgan barcha xalqlar tarixini yetkazadi, ularning turmush tarzi, urf-odatlari va e'tiqodlari haqida gapiradi, geografik va tabiiy-tarixiy tavsifini beradi. ularning mamlakatlari, shuning uchun butun asar umumiy tarixga o'xshash narsani ifodalaydi. Bu
ishlarning barchasi, ehtimol, allaqachon Iskandariya davrida, 9 ta kitobga bo'lingan, ularning har biri muzey nomi bilan atalgan. Gerodotning "Tarix" asari samimiy, yaxshilik va go'zallikka bo'lgan muhabbat bilan sug'orilgan oddiy hikoya, yunonlarning ozodlik, jasorat, oqilona tartib, aql-zakovat va kamtarona axloq sevgisi qanday qilib g'alaba qozonganligi haqidagi quvonchli hikoyadir. Sharqning ko'p, ammo tartibsiz qo'shinlari. Gerodotning butun hikoyasida yunon millati va sharq hayotining tabiati o'rtasida qarama-qarshilik mavjud. Gerodotning "Tarixi" - bu ajoyib, hayratlanarli voqealar haqidagi qiziqarli batafsil hikoya bo'lib, u o'zining qiziquvchan vatandoshlariga juda yaxshi o'ylangan reja bo'yicha yo'l ochadi va ularga bir qator yorqin, jozibali rasmlarni beradi. Uning qissasining ohangi mazmun bilan mukammal uyg‘un bo‘lib, umuman olganda, Gerodot “Tarixi” ulug‘vor doston xarakteriga ega. GERODOTNING "TARIXI" NING QISQACHA MAZMUNI Gerodotning "Tarix" asarini yozishda asosiy maqsadi - forslar bilan bo'lgan urushlarning buyuk voqealari xotirasini avlodlar uchun saqlab qolish edi, shuning uchun uning o'zi aytganidek, "yunonlar va varvarlarning o'zaro kurashlaridagi jasoratlari. vaqt daryosida g‘oyib bo‘lmadi”. “Tarix”ning birinchi kitobi boshida Gerodot, uning fikricha, Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi dushmanlik munosabatlarining boshlanishiga xizmat qilgan afsonaviy voqealar - Io va Yevropa, Medeya va Yelenaning o‘g‘irlanishi haqida qisqacha ma’lumot beradi; keyin u yunonlar bilan birinchi bo'lib nohaqlik qilganini o'zi ham bilsa kerak - Kichik Osiyo yunonlarini bo'ysundirgan Lidiya shohi Krez haqidagi hikoyaga o'tadi. Krezning qilmishlari va taqdiri Gerodotning «Tarixi»da juda batafsil bayon etilgan bo‘lib, bu rivoyatga nafaqat sobiq Lidiya shohlari va ularning ellin shaharlari bilan urushlari tarixini epizodlar shaklida kiritishga asos bo‘ladi. Kichik Osiyo, balki Afina tarixi Solon va Sparta davridan Likurg davridan to Krez davrigacha. Shunday qilib, Gerodot yunonlarni Osiyo kuchlari tomonidan birinchi qullikka aylantirganligi haqida gapirib, o'z vaqtida yordam va ozodlik paydo bo'ladigan ellin davlatlariga ishora qiladi. Fors Kir Krezni mag'lub etib, uning o'rnini egallaydi, shuning uchun tarixchining e'tibori o'sha paytdan boshlab, asosan, ishlarning barchasi, ehtimol, allaqachon Iskandariya davrida, 9 ta kitobga bo'lingan, ularning har biri muzey nomi bilan atalgan. Gerodotning "Tarix" asari samimiy, yaxshilik va go'zallikka bo'lgan muhabbat bilan sug'orilgan oddiy hikoya, yunonlarning ozodlik, jasorat, oqilona tartib, aql-zakovat va kamtarona axloq sevgisi qanday qilib g'alaba qozonganligi haqidagi quvonchli hikoyadir. Sharqning ko'p, ammo tartibsiz qo'shinlari. Gerodotning butun hikoyasida yunon millati va sharq hayotining tabiati o'rtasida qarama-qarshilik mavjud. Gerodotning "Tarixi" - bu ajoyib, hayratlanarli voqealar haqidagi qiziqarli batafsil hikoya bo'lib, u o'zining qiziquvchan vatandoshlariga juda yaxshi o'ylangan reja bo'yicha yo'l ochadi va ularga bir qator yorqin, jozibali rasmlarni beradi. Uning qissasining ohangi mazmun bilan mukammal uyg‘un bo‘lib, umuman olganda, Gerodot “Tarixi” ulug‘vor doston xarakteriga ega. GERODOTNING "TARIXI" NING QISQACHA MAZMUNI Gerodotning "Tarix" asarini yozishda asosiy maqsadi - forslar bilan bo'lgan urushlarning buyuk voqealari xotirasini avlodlar uchun saqlab qolish edi, shuning uchun uning o'zi aytganidek, "yunonlar va varvarlarning o'zaro kurashlaridagi jasoratlari. vaqt daryosida g‘oyib bo‘lmadi”. “Tarix”ning birinchi kitobi boshida Gerodot, uning fikricha, Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi dushmanlik munosabatlarining boshlanishiga xizmat qilgan afsonaviy voqealar - Io va Yevropa, Medeya va Yelenaning o‘g‘irlanishi haqida qisqacha ma’lumot beradi; keyin u yunonlar bilan birinchi bo'lib nohaqlik qilganini o'zi ham bilsa kerak - Kichik Osiyo yunonlarini bo'ysundirgan Lidiya shohi Krez haqidagi hikoyaga o'tadi. Krezning qilmishlari va taqdiri Gerodotning «Tarixi»da juda batafsil bayon etilgan bo‘lib, bu rivoyatga nafaqat sobiq Lidiya shohlari va ularning ellin shaharlari bilan urushlari tarixini epizodlar shaklida kiritishga asos bo‘ladi. Kichik Osiyo, balki Afina tarixi Solon va Sparta davridan Likurg davridan to Krez davrigacha. Shunday qilib, Gerodot yunonlarni Osiyo kuchlari tomonidan birinchi qullikka aylantirganligi haqida gapirib, o'z vaqtida yordam va ozodlik paydo bo'ladigan ellin davlatlariga ishora qiladi. Fors Kir Krezni mag'lub etib, uning o'rnini egallaydi, shuning uchun tarixchining e'tibori o'sha paytdan boshlab, asosan,
yunonlarga qarshi dushmanlik harakatlarini davom ettirgan Fors podshohligiga qaratiladi. Birinchidan, Gerodot Midiya podsholigi va Midiyani bosqinchi Kirning yoshligi haqida hikoya qiladi; so‘ng o‘zining Bobilga (bu shaharning yodgorliklari, aholisi va urf-odatlari haqida batafsil to‘xtalib o‘tiladi), Kichik Osiyo yunonlariga va massagetlarga qarshi yurishlarini tasvirlaydi. Shu bilan birga, Osiyo ellinlarining, shuningdek, qo'shni Likiya va Kariya qabilalarining kelib chiqishi haqida ma'lumot beriladi. "Tarix"ning ikkinchi kitobida Kambizning Misrni bosib olishi Gerodotga bu mamlakatni batafsil tavsiflash uchun bahona beradi, bu uning uchun va uning vatandoshlari uchun juda qiziq; Gerodot Misr aholisi, yodgorliklari, urf-odatlari, urf-odatlari va diniy e'tiqodlari haqida ma'lumot beradi. Uchinchi kitobda Gerodot Kambis, Soxta Mortis va Doro, shuningdek, Samos zolim Polikrat haqidagi hikoyani davom ettiradi, uning qulashi bilan Fors hukmronligi Yunoniston orollariga tarqala boshlaydi. Shunday qilib, biz Fors shohligining Yevropa Gretsiyasiga qanchalik yaqinlashayotganini ko'ramiz; Doro podshohlikka kirishi bilan joriy etilgan institutlar - butun qirollikning 20 ta satraplikka bo'linishi va ular tomonidan to'langan soliqlarning o'tkazilishi bizga ushbu qudratli mamlakatning maydoni va boyligi haqida tasavvur beradi. Tarixning to'rtinchi kitobida Doroning Dunay bo'ylab va skiflarga qarshi yurishi birinchi marta forslarni Evropaga olib keladi. Bu erda biz Shimoliy Yevropa, ya'ni Skifiya va uning aholisining batafsil tavsifiga egamiz; Gerodotning o'sha kitobida janubiy mamlakatlar haqida - Kirenaika va uning tarixi va qo'shni Liviya qabilalari haqida yangiliklar bor, chunki Doroning skiflarga qarshi yurishi bilan bir vaqtda Misrdagi forslar Liviyaga yurishga tayyorlanayotgan edi. Beshinchi kitobda Frakiya va Makedoniyaning bir qismini skif yurishidan keyin qolgan qo'shinlar tomonidan bosib olinishi va bir vaqtning o'zida boshlangan Ion qo'zg'oloni haqida, bu ham skif yurishi sabab bo'lgan. Mileziyalik zolim Aristagoraning yordam uchun Gretsiyaga safari Gerodotga Sparta va Afina tarixini birinchi kitobda to'xtagan paytdan boshlab davom ettirishga, xususan, afinaliklarning tez kuchayib borayotganini tasavvur qilish uchun bahona beradi. Pisistratlarning quvib yunonlarga qarshi dushmanlik harakatlarini davom ettirgan Fors podshohligiga qaratiladi. Birinchidan, Gerodot Midiya podsholigi va Midiyani bosqinchi Kirning yoshligi haqida hikoya qiladi; so‘ng o‘zining Bobilga (bu shaharning yodgorliklari, aholisi va urf-odatlari haqida batafsil to‘xtalib o‘tiladi), Kichik Osiyo yunonlariga va massagetlarga qarshi yurishlarini tasvirlaydi. Shu bilan birga, Osiyo ellinlarining, shuningdek, qo'shni Likiya va Kariya qabilalarining kelib chiqishi haqida ma'lumot beriladi. "Tarix"ning ikkinchi kitobida Kambizning Misrni bosib olishi Gerodotga bu mamlakatni batafsil tavsiflash uchun bahona beradi, bu uning uchun va uning vatandoshlari uchun juda qiziq; Gerodot Misr aholisi, yodgorliklari, urf-odatlari, urf-odatlari va diniy e'tiqodlari haqida ma'lumot beradi. Uchinchi kitobda Gerodot Kambis, Soxta Mortis va Doro, shuningdek, Samos zolim Polikrat haqidagi hikoyani davom ettiradi, uning qulashi bilan Fors hukmronligi Yunoniston orollariga tarqala boshlaydi. Shunday qilib, biz Fors shohligining Yevropa Gretsiyasiga qanchalik yaqinlashayotganini ko'ramiz; Doro podshohlikka kirishi bilan joriy etilgan institutlar - butun qirollikning 20 ta satraplikka bo'linishi va ular tomonidan to'langan soliqlarning o'tkazilishi bizga ushbu qudratli mamlakatning maydoni va boyligi haqida tasavvur beradi. Tarixning to'rtinchi kitobida Doroning Dunay bo'ylab va skiflarga qarshi yurishi birinchi marta forslarni Evropaga olib keladi. Bu erda biz Shimoliy Yevropa, ya'ni Skifiya va uning aholisining batafsil tavsifiga egamiz; Gerodotning o'sha kitobida janubiy mamlakatlar haqida - Kirenaika va uning tarixi va qo'shni Liviya qabilalari haqida yangiliklar bor, chunki Doroning skiflarga qarshi yurishi bilan bir vaqtda Misrdagi forslar Liviyaga yurishga tayyorlanayotgan edi. Beshinchi kitobda Frakiya va Makedoniyaning bir qismini skif yurishidan keyin qolgan qo'shinlar tomonidan bosib olinishi va bir vaqtning o'zida boshlangan Ion qo'zg'oloni haqida, bu ham skif yurishi sabab bo'lgan. Mileziyalik zolim Aristagoraning yordam uchun Gretsiyaga safari Gerodotga Sparta va Afina tarixini birinchi kitobda to'xtagan paytdan boshlab davom ettirishga, xususan, afinaliklarning tez kuchayib borayotganini tasavvur qilish uchun bahona beradi. Pisistratlarning quvib
chiqarilishi, erkinlik, yangi kuch bilan birga his qildilar va ular Ion dinini qo'llab- quvvatlab, Fors shohining g'azabiga duchor bo'lishdan qo'rqmadilarmi / pa nomi = Nihoyat Furiesga joylashib, Gerodot uni qayta ishlashga kirishdi. sarson- sargardonliklari davomida to‘plagan materiallar va “Tarix” nomi bilan bizgacha yetib kelgan yirik tarixiy asar yaratgan. Ushbu asarning asosiy mavzusi - ulug'vor maqola. "Tarix" ning oltinchi kitobida Gerodot beparvolikni tinchlantirish haqida gapiradi. Ion qo'zg'oloni, Mardoniusning Gretsiyaga muvaffaqiyatsiz yurishi haqida; Fors urushlari arafasida yunon davlatlari oʻrtasida sodir boʻlgan nizolarni batafsil tushuntirib beradi, soʻngra marafon jangi bilan yakunlangan Datis va Artafern ekspeditsiyasi haqidagi hikoyani davom ettiradi. So‘ngra, “Tarix”ning to‘qqizinchi kitobigacha, jumladan, so‘nggi buyuk voqealar hikoyasi o‘zining tabiiy yo‘lidan chetga og‘may, o‘quvchining sabrsizligini qo‘zg‘atadigan o‘sha sustlik bilan keng oqimda boradi. Gerodot Kserks tomonidan Yunonistonga qarshi o'zining ulkan saltanatining turli tomonlaridan to'plangan barcha qabilalarni, ularning kelib chiqishini, qurollarini juda batafsil tasvirlab beradi. Bu dahshatli omma asta-sekin Yunonistonga yaqinlashmoqda, uning davlatlari o'zaro tortishib, xavfni qaytarish uchun birlasha olmaydilar; Dastlabki janglar Termopila va Artemisiyada boʻlib oʻtadi, soʻngra Salamis, Plateya va Mikaladagi yirik, hal qiluvchi janglar Yevropadan Osiyodan kelayotgan xavfni bartaraf qiladi va Forsga qarshi hujumkor kurashning boshlanishi boʻlib xizmat qiladi. Sestusning afinaliklar tomonidan bosib olinishi Gerodot tomonidan xabar qilingan urushning so'nggi voqeasidir. Uning yozuvi to'liq tugamagan, ammo Gerodot Fors urushlari tarixini oxirigacha, Cimonning o'limiga olib kelmoqchi emas deb o'ylaymiz. Ish oxirigacha etkazilmagani, Kirning og'ziga aytilgan eng unumdor va eng boy erlarda yashaydiganlar har doim ham eng jasur odamlar bo'lavermaydi, degan ta'kiddan iborat.Shunday qilib, Gerodot “Tarixi” puxta o‘ylangan reja asosida yozilgan. Bitta ip butun kompozitsiyadan o'tadi va u bog'laydi - ba'zan, bu haqiqat, juda zaif - alohida, katta va kichik, uning qismlari; asosiy mavzu, ayniqsa, birinchi kitoblarda ko'plab epizodlar bilan o'ralgan. Galikarnaslik Dionisiy o'z vatandoshi haqida chiqarilishi, erkinlik, yangi kuch bilan birga his qildilar va ular Ion dinini qo'llab- quvvatlab, Fors shohining g'azabiga duchor bo'lishdan qo'rqmadilarmi / pa nomi = Nihoyat Furiesga joylashib, Gerodot uni qayta ishlashga kirishdi. sarson- sargardonliklari davomida to‘plagan materiallar va “Tarix” nomi bilan bizgacha yetib kelgan yirik tarixiy asar yaratgan. Ushbu asarning asosiy mavzusi - ulug'vor maqola. "Tarix" ning oltinchi kitobida Gerodot beparvolikni tinchlantirish haqida gapiradi. Ion qo'zg'oloni, Mardoniusning Gretsiyaga muvaffaqiyatsiz yurishi haqida; Fors urushlari arafasida yunon davlatlari oʻrtasida sodir boʻlgan nizolarni batafsil tushuntirib beradi, soʻngra marafon jangi bilan yakunlangan Datis va Artafern ekspeditsiyasi haqidagi hikoyani davom ettiradi. So‘ngra, “Tarix”ning to‘qqizinchi kitobigacha, jumladan, so‘nggi buyuk voqealar hikoyasi o‘zining tabiiy yo‘lidan chetga og‘may, o‘quvchining sabrsizligini qo‘zg‘atadigan o‘sha sustlik bilan keng oqimda boradi. Gerodot Kserks tomonidan Yunonistonga qarshi o'zining ulkan saltanatining turli tomonlaridan to'plangan barcha qabilalarni, ularning kelib chiqishini, qurollarini juda batafsil tasvirlab beradi. Bu dahshatli omma asta-sekin Yunonistonga yaqinlashmoqda, uning davlatlari o'zaro tortishib, xavfni qaytarish uchun birlasha olmaydilar; Dastlabki janglar Termopila va Artemisiyada boʻlib oʻtadi, soʻngra Salamis, Plateya va Mikaladagi yirik, hal qiluvchi janglar Yevropadan Osiyodan kelayotgan xavfni bartaraf qiladi va Forsga qarshi hujumkor kurashning boshlanishi boʻlib xizmat qiladi. Sestusning afinaliklar tomonidan bosib olinishi Gerodot tomonidan xabar qilingan urushning so'nggi voqeasidir. Uning yozuvi to'liq tugamagan, ammo Gerodot Fors urushlari tarixini oxirigacha, Cimonning o'limiga olib kelmoqchi emas deb o'ylaymiz. Ish oxirigacha etkazilmagani, Kirning og'ziga aytilgan eng unumdor va eng boy erlarda yashaydiganlar har doim ham eng jasur odamlar bo'lavermaydi, degan ta'kiddan iborat.Shunday qilib, Gerodot “Tarixi” puxta o‘ylangan reja asosida yozilgan. Bitta ip butun kompozitsiyadan o'tadi va u bog'laydi - ba'zan, bu haqiqat, juda zaif - alohida, katta va kichik, uning qismlari; asosiy mavzu, ayniqsa, birinchi kitoblarda ko'plab epizodlar bilan o'ralgan. Galikarnaslik Dionisiy o'z vatandoshi haqida
aytadiki, u Gomerga taqlid qilib, ko'plab epizodlar bilan o'z ishiga rang-barang joziba berishga harakat qiladi. Ammo Gerodot ijodini Gomer dostoniga yaqinlashtiradigan faqat shu epizodlar to‘plami emas. Gomer oddiy, jonli va vizual taqdimotni, hikoyaning yoqimli va xushmuomalali tafsilotlarini va yumshoq ion lahjasining tabiiy jozibasini eslatadi. Afina Gerodotni o'zining uslubi uchun "sajdaga loyiq", "asal kabi shirin" deb ataydi; Tsitseron uni tinchgina oqayotgan daryoning oynaga o'xshash yuzasi bilan taqqoslaydi.She’riy asarning mohiyatida Gerodot ijodi ham bor, chunki uning asosini ma’lum bir diniy qarash tashkil etadi. Bu bilan tarixning otasi keyingi barcha yunon tarixchilaridan farq qiladi. Uning ijodi dunyoda oliy tartib, ilohiy kuch g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lib, u ham jismoniy, ham axloqiy dunyoda har bir mavjudotga ma’lum chegaralar va o‘lchovlarni bildiradi va bu chegaralar buzilmasligini kuzatadi. . Gerodot o'zining "Tarix" asarida butun xalqlar va har bir alohida shaxs bu oliy adolatga qanday bo'ysunishini ko'rsatadi; Agar mag‘rur o‘ziga ishongan kishi o‘zi uchun belgilangan chegaradan oshib ketsa yoki hech qanday yomon o‘ylamasdan ham nihoyatda katta baxtdan foydalansa, xudo buzilgan muvozanatni qayta tiklash uchun uni xorlaydi, jazolaydi va ezadi: “Iloh buyuk narsaga toqat qilmaydi. undan tashqari "... Dunyoda axloqiy tartibni saqlash uchun ilohiy kuchga bo'lgan bu adolatli g'amxo'rlik Gerodot xudoga hasadni (phthodos) deb ataydi - bu tushunchani qadimgi odamlar Nemesis deb atashgan va Providence tushunchasi bilan mos keladi. Har bir inson bu dushmandan qo'rqishi va haddan tashqari yuksalishdan ham, baxtsizlikdan ham ehtiyot bo'lishi kerak; Gerodot ham buni hisobga oladi. Uning fikricha, tarix ilohiy hukm bo‘lib, insoniy ishlarni axloqiy va diniy haqiqat qonuniga ko‘ra hal qiladi. Gerodotni hatto chaqirish mumkin tarixchi-ilohiyotchi... Ilohiy narsalar haqidagi mulohazalarida, begona xalqlarning tarixiy hikoyalarida va ular haqidagi hukmlarida me’yor va ehtiyotkorona munosabatda bo‘lib, har kimga o‘z haqqini berishga harakat qiladi. Gerodot dushmanlar orasida ham maqtovga loyiq narsani maqtaydi va o‘z xalqining buyuk ishlari haqida gapirganda, tabiiy milliy g‘ururga qattiq ishqibozlikdan saqlaydi; ko'pincha u o'z vatandoshlariga o'zlarining kuchli aytadiki, u Gomerga taqlid qilib, ko'plab epizodlar bilan o'z ishiga rang-barang joziba berishga harakat qiladi. Ammo Gerodot ijodini Gomer dostoniga yaqinlashtiradigan faqat shu epizodlar to‘plami emas. Gomer oddiy, jonli va vizual taqdimotni, hikoyaning yoqimli va xushmuomalali tafsilotlarini va yumshoq ion lahjasining tabiiy jozibasini eslatadi. Afina Gerodotni o'zining uslubi uchun "sajdaga loyiq", "asal kabi shirin" deb ataydi; Tsitseron uni tinchgina oqayotgan daryoning oynaga o'xshash yuzasi bilan taqqoslaydi.She’riy asarning mohiyatida Gerodot ijodi ham bor, chunki uning asosini ma’lum bir diniy qarash tashkil etadi. Bu bilan tarixning otasi keyingi barcha yunon tarixchilaridan farq qiladi. Uning ijodi dunyoda oliy tartib, ilohiy kuch g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lib, u ham jismoniy, ham axloqiy dunyoda har bir mavjudotga ma’lum chegaralar va o‘lchovlarni bildiradi va bu chegaralar buzilmasligini kuzatadi. . Gerodot o'zining "Tarix" asarida butun xalqlar va har bir alohida shaxs bu oliy adolatga qanday bo'ysunishini ko'rsatadi; Agar mag‘rur o‘ziga ishongan kishi o‘zi uchun belgilangan chegaradan oshib ketsa yoki hech qanday yomon o‘ylamasdan ham nihoyatda katta baxtdan foydalansa, xudo buzilgan muvozanatni qayta tiklash uchun uni xorlaydi, jazolaydi va ezadi: “Iloh buyuk narsaga toqat qilmaydi. undan tashqari "... Dunyoda axloqiy tartibni saqlash uchun ilohiy kuchga bo'lgan bu adolatli g'amxo'rlik Gerodot xudoga hasadni (phthodos) deb ataydi - bu tushunchani qadimgi odamlar Nemesis deb atashgan va Providence tushunchasi bilan mos keladi. Har bir inson bu dushmandan qo'rqishi va haddan tashqari yuksalishdan ham, baxtsizlikdan ham ehtiyot bo'lishi kerak; Gerodot ham buni hisobga oladi. Uning fikricha, tarix ilohiy hukm bo‘lib, insoniy ishlarni axloqiy va diniy haqiqat qonuniga ko‘ra hal qiladi. Gerodotni hatto chaqirish mumkin tarixchi-ilohiyotchi... Ilohiy narsalar haqidagi mulohazalarida, begona xalqlarning tarixiy hikoyalarida va ular haqidagi hukmlarida me’yor va ehtiyotkorona munosabatda bo‘lib, har kimga o‘z haqqini berishga harakat qiladi. Gerodot dushmanlar orasida ham maqtovga loyiq narsani maqtaydi va o‘z xalqining buyuk ishlari haqida gapirganda, tabiiy milliy g‘ururga qattiq ishqibozlikdan saqlaydi; ko'pincha u o'z vatandoshlariga o'zlarining kuchli
tomonlari va ekspluatatsiyalari bilan emas, balki ilohiy in'om va vaziyatlarning qulay kombinatsiyasi tufayli qutqarilganligini ta'kidlaydi. Tarixchini hukm qilishda eng muhim savol uning ishonchliligidir. Gerodotning ishonchliligi hatto antik davrda ham shubha ostiga olingan. Knidlik Ktesias (miloddan avvalgi 400-yil), podshoh Artakserks Mnemonning saroy shifokori, fors arxiv materiallari asosida oʻz davridan oldin fors tarixi boʻyicha katta ocherk (Isrí) yozgan, lekin qadimgilarning fikriga koʻra, haqiqatdan farq qilmaydi, u Gerodot bilan rozi bo'lmagan ko'p jihatdan Fors urushlari haqida gapiradi va uni yolg'onchi va ixtirochi deb ataydi.Undan keyin ba'zi boshqa yozuvchilar ham Gerodotga qarshi ayblovlar va raddiyalar bilan chiqdilar. Gerodot o'z asarida yunonlarning ko'r-ko'rona maqtovi emas. Yunonlarda tarixni ritorik o'z- o'zini maqtash bilan yozish modaga aylanganda, uning mohir rostgo'yligi yunon ekspluatatsiyasiga adolatsiz bo'lib tuyuldi; yunonlar haqida yomon gapirishga moyilligi uchun uni qoralay boshladilar. Plutarx bizgacha yetib kelgan "Gerodotning tanqidga intilishi to'g'risida" kitobida mayda millatchilik tufayli uni ahamiyatsiz dalillar bilan faktlarni buzib ko'rsatishda, vatanparvarlik yo'qligida, partiyaga qaramlikda va shaxslarni g'arazli xo'rlashda ayblashga harakat qiladi. . Boshqalar, Gerodotning "Tarix" asarini ataylab soxtalashtirishda ayblamasalar ham, uni ertaklar va mo''jizalarning bema'ni va tushunarsiz hikoyachisi sifatida ko'rsatishdi. Lekin bunda tarixchimizga nisbatan adolatsizlik qilishdi. Materialni tanlashda Gerodot katta tirishqoqlik va vijdon bilan harakat qiladi va o'z tadqiqoti natijalarini nozik tanqidsiz emas, balki haqiqat bilan etkazadi. To'g'ri, u o'zini to'g'ridan-to'g'ri kuzata olmagan, sayohatlari davomida tarjimonlar va periegetlar, ruhoniylar va boshqa odamlarning hikoyalari bilan qanoatlangan joyda, sharqona maqtanchoqlik va mubolag'a ishtiyoqi unga juda ko'p ajoyib va aql bovar qilmaydigan narsalarni aytib berdi. Ammo Gerodot bunday hikoyalarni tanqid qilishni rad etmaydi va ko'pincha haqiqiy tarixiy tanqid ko'rinadigan izlanish va tadqiqotlarga kirishadi; hikoyalarida hamisha o‘zi o‘rgangan va shaxsan ko‘rganini, faqat mish-mishlardan bilganini ajratib turadi. Qaerda Gerodot bu xabar qanchalik ishonchli ekanligini yoki xabar qilingan mish-mishlarga ishonmasligini tomonlari va ekspluatatsiyalari bilan emas, balki ilohiy in'om va vaziyatlarning qulay kombinatsiyasi tufayli qutqarilganligini ta'kidlaydi. Tarixchini hukm qilishda eng muhim savol uning ishonchliligidir. Gerodotning ishonchliligi hatto antik davrda ham shubha ostiga olingan. Knidlik Ktesias (miloddan avvalgi 400-yil), podshoh Artakserks Mnemonning saroy shifokori, fors arxiv materiallari asosida oʻz davridan oldin fors tarixi boʻyicha katta ocherk (Isrí) yozgan, lekin qadimgilarning fikriga koʻra, haqiqatdan farq qilmaydi, u Gerodot bilan rozi bo'lmagan ko'p jihatdan Fors urushlari haqida gapiradi va uni yolg'onchi va ixtirochi deb ataydi.Undan keyin ba'zi boshqa yozuvchilar ham Gerodotga qarshi ayblovlar va raddiyalar bilan chiqdilar. Gerodot o'z asarida yunonlarning ko'r-ko'rona maqtovi emas. Yunonlarda tarixni ritorik o'z- o'zini maqtash bilan yozish modaga aylanganda, uning mohir rostgo'yligi yunon ekspluatatsiyasiga adolatsiz bo'lib tuyuldi; yunonlar haqida yomon gapirishga moyilligi uchun uni qoralay boshladilar. Plutarx bizgacha yetib kelgan "Gerodotning tanqidga intilishi to'g'risida" kitobida mayda millatchilik tufayli uni ahamiyatsiz dalillar bilan faktlarni buzib ko'rsatishda, vatanparvarlik yo'qligida, partiyaga qaramlikda va shaxslarni g'arazli xo'rlashda ayblashga harakat qiladi. . Boshqalar, Gerodotning "Tarix" asarini ataylab soxtalashtirishda ayblamasalar ham, uni ertaklar va mo''jizalarning bema'ni va tushunarsiz hikoyachisi sifatida ko'rsatishdi. Lekin bunda tarixchimizga nisbatan adolatsizlik qilishdi. Materialni tanlashda Gerodot katta tirishqoqlik va vijdon bilan harakat qiladi va o'z tadqiqoti natijalarini nozik tanqidsiz emas, balki haqiqat bilan etkazadi. To'g'ri, u o'zini to'g'ridan-to'g'ri kuzata olmagan, sayohatlari davomida tarjimonlar va periegetlar, ruhoniylar va boshqa odamlarning hikoyalari bilan qanoatlangan joyda, sharqona maqtanchoqlik va mubolag'a ishtiyoqi unga juda ko'p ajoyib va aql bovar qilmaydigan narsalarni aytib berdi. Ammo Gerodot bunday hikoyalarni tanqid qilishni rad etmaydi va ko'pincha haqiqiy tarixiy tanqid ko'rinadigan izlanish va tadqiqotlarga kirishadi; hikoyalarida hamisha o‘zi o‘rgangan va shaxsan ko‘rganini, faqat mish-mishlardan bilganini ajratib turadi. Qaerda Gerodot bu xabar qanchalik ishonchli ekanligini yoki xabar qilingan mish-mishlarga ishonmasligini
aniqlay olmaganida, u buni to'g'ridan-to'g'ri tan oladi va aytadi: "Menga aytilgan narsani etkazishim kerak, lekin hamma narsaga ishonishim shart emas". Misr qiroli Necho tomonidan jihozlangan Qizil dengizdan Afrika bo'ylab ekspeditsiya haqida xabar berib, u qo'shimcha qiladi: quyosh ularning o'ng tomonida edi "(IV, 42), - bu gapga, albatta, Gerodotning zamondoshlaridan hech biri ishonmagan, lekin haqiqiyligiga hozir shubha qilmaymiz. Agar bir mavzuga oid ikki xil yangilik bo‘lsa va Gerodot ularning birortasiga ham ustunlik bera olmasa, u holda u ikkalasini ham keltirib, keyingi izlanish uchun ma’rifatli o‘quvchiga havola qiladi. Shunday qilib, u bir nechta juda qimmatli ma'lumotlarni saqlab qoldi, ularning ishonchliligi faqat zamonaviy davrlarni o'rganish bilan tasdiqlangan. Gerodot tashrif buyurgan mamlakatlardagi eng yangi sayohatchilarning izlanishlari uning ma'lumotni to'g'ri va vijdonan etkazganligini tobora ko'proq tasdiqlaydi. Gerodot voqealar sabablarini tushuntirishda, shuningdek, yunon davlatlarining pozitsiyasi haqidagi hukmlarida Periklning zamondoshi va do'stidan kutish mumkin bo'lgan siyosiy taraqqiyotning etukligini ko'rsatmaydi. U voqealarni chuqurroq siyosiy sabablar, davlatlarning pozitsiyasi va manfaatlaridan ko'ra ko'proq shaxslarning mayl va ehtiroslari bilan tushuntirishga harakat qiladi; uning uchun siyosiy emas, axloqiy va diniy element birinchi o'rinda turadi. aniqlay olmaganida, u buni to'g'ridan-to'g'ri tan oladi va aytadi: "Menga aytilgan narsani etkazishim kerak, lekin hamma narsaga ishonishim shart emas". Misr qiroli Necho tomonidan jihozlangan Qizil dengizdan Afrika bo'ylab ekspeditsiya haqida xabar berib, u qo'shimcha qiladi: quyosh ularning o'ng tomonida edi "(IV, 42), - bu gapga, albatta, Gerodotning zamondoshlaridan hech biri ishonmagan, lekin haqiqiyligiga hozir shubha qilmaymiz. Agar bir mavzuga oid ikki xil yangilik bo‘lsa va Gerodot ularning birortasiga ham ustunlik bera olmasa, u holda u ikkalasini ham keltirib, keyingi izlanish uchun ma’rifatli o‘quvchiga havola qiladi. Shunday qilib, u bir nechta juda qimmatli ma'lumotlarni saqlab qoldi, ularning ishonchliligi faqat zamonaviy davrlarni o'rganish bilan tasdiqlangan. Gerodot tashrif buyurgan mamlakatlardagi eng yangi sayohatchilarning izlanishlari uning ma'lumotni to'g'ri va vijdonan etkazganligini tobora ko'proq tasdiqlaydi. Gerodot voqealar sabablarini tushuntirishda, shuningdek, yunon davlatlarining pozitsiyasi haqidagi hukmlarida Periklning zamondoshi va do'stidan kutish mumkin bo'lgan siyosiy taraqqiyotning etukligini ko'rsatmaydi. U voqealarni chuqurroq siyosiy sabablar, davlatlarning pozitsiyasi va manfaatlaridan ko'ra ko'proq shaxslarning mayl va ehtiroslari bilan tushuntirishga harakat qiladi; uning uchun siyosiy emas, axloqiy va diniy element birinchi o'rinda turadi.