GERMANIYA TARIXIY TA’LIMOTLARI. MARJINALIZM VA UNING ASOSIY YO‘NALISHLARI 1. Germaniya tarixiy maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Yangi tarixiy maktab va “ijtimoiy yo‘nalish” 3. Marjinalizm iqtisodiy ta’limotining shakllanishi. Avstriya maktabi va uning xususiyatlari. 4.Marjinalistik ta’limotning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati Milliy qalb, milliy xarakter, milliy taqdir - shu va shunga o‘xshash tushunchalar XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Germaniya jamoatchiligi fikriga singib kirmoqda edi. Tarixiy maktab vakillari tarixdan bo‘lak yana nima milliy bliishi mumkin, degan fikrlarga asoslanib siyosiy iqtisoddan tarixiy usul o‘mini ko‘rsatishga harakat qildilar. Ular milliy fan sifatida siyosiy iqtisod orqali tabiiy xususiyatlarga va xalq harakatlariga bog‘liq holda rivojlanadigan milliy xo‘jalikni o‘rganishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ydilar. Fridrix List (1789-1846-yy.) Janubiy Germaniyaning Reydlingen shahrida boy hunarmand oilasida tug‘ildi. U o'qishni 15 yoshda tugatib, hunarmandchilik ustaxonasida otasiga shogird bo‘lib ikki yil ishladi. Keyinchalik Vyurtemberg qirolligida turli lavozimlarda ishlab, bir vaqtning o‘zida Tyubingen universitetini huquq mutaxassisligi bo‘yicha tugatdi. 1817-yildan shu universitetning Davlat boshqaruvi amaliyoti kafedrasi professori bo‘lib ishladi U 1847-yil Bryussel shahrida bo‘lib o‘tgan iqtisodchilar kongressida o‘zining aniq ehtirosli fikrlari, siyosiy yetukligi va kuchli notiqlik qobiliyati bilan ko‘pchilikning e’tiborini o‘ziga qaratdi. List 1819-yilda Germaniya iqtisodiy birligini ta’minlash maqsadida «Savdo-sanoat ittifoqi»ni tuzdi. F.List 30 yoshida Vyurtemberg parlamenti a’zosi bo‘lib, o‘zining keng demokratik islohotlar dasturi bilan hukumatga murojaat qildi. Bunday siyosiy chiqish Listga qarshi kuchlar shakllanishiga sabab bo‘ldi. Natijada u 1825-yilda Germaniyani tark etib, AQShga doimiy yashash uchun ketdi. Dastlab u fermerlik bilan shug‘ullandi, keyinchalik nemis gazetalarining muharriri bo‘ldi hamda sanoat sohasida tadbirkorlik faoliyatini olib bordi. F.List Angliya sanoati bilan raqobat qiluvchi Germaniya va AQShda sanoat rivojlanishi xususiyatlarini chuqur o‘rganib, Amerika taraqqiyoti uchun iqtisodiy dastumi tayyorladi. 1832-yildan F.List Yevropaga qaytib AQShning Leypsigdagi elchisi bo‘lib ishladi. Shuningdek, u Leypsig-Drezden temir yo'lini qurish maqsadida Germaniyada birinchi bo‘lib hissadorlik uyushmasini tashkil etdi. F.List o‘zining uchinchi va oxirgi emigratsiyasidan so‘ng Parijda uch yil yashadi. F.List ta’limotida xo‘jalik taraqqiyotining tarixiy bosqichlari to‘g‘risidagi g‘oyalar katta o‘rin egallaydi. U tarixiy taraqqiyotni beshta bosqichga: ba’daviylik, cho‘ponlik, dehqonchilik, dehqonchilik manufaktura, dehqonchilik - manufaktura - savdo bosqichlariga bo‘ladi. Bunday bolishdan maqsad Germaniyada sanoatning o‘sishini har tomonlama qo 'llab-quvvatlash, bir yoqlama rivojlanishdan - qishloq xo‘jaligining ustunligidan voz kechish kerak, degan fikmi isbotlashdan iborat edi. Germaniyada tarixiy maktablar shakllanishi va evolyutsiyasini ilmiy-iqtisodiy adabiytda uch asosiy davrga ajratiladi. Birinchi davr XIX asming 40-60-yillarini o‘z ichiga olib «Eski tarixiy maktab» yoki oddiygina «Tarixiy maktab» davri deb nomlanadi. V.Rosheo, K.Knis va B.Gildebrand bu davming asosiy mualliflaridir. Ikkinchi davr XIX asming 70-90-yillariga to‘g‘ri kelib «Yangi tarixiy maktab» davri, deb nomlanadi. G.Shmoller va L.Brentano bu davming asosiy ijodkorlaridir. Uchinchi davr XX asming 30-yillarigacha davom etib «Eng yangi tarixiy maktab» davri yoki qisqacha «ijtimoiy yo‘nalish» nomini oldi. V.Zombart va M.Veberlar uning asosiy mualliflari edilar. Karl Rodbertusning iqtisodiy g‘oyalari Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805- 1875) Germaniyada, Shimoliy Greyfsvoldda 1805- yilda tug‘ildi. Gettingem va Berlin universitetlarida huquqdan tahsil olib, shu mutaxassislik bo‘yicha ma’lum vaqt ishladi. U utopik sotsializm va konservativ reformizm g ‘oyalari asosida o‘zining konsepsiyasini yaratdi.U aynan shu kitobida qo'shimcha qiymat nazariyasini ko‘rsatib o‘tdi. U o‘z fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi: «Agar ishlab chiqarish qancha yuqori bo‘lsa, ishchining yashashi uchun zarur vositalardan tashqari ko‘pgina iste’mol buyumlarini yaratishi mumkin. Bu chegirtma yerga xususiy mulkchilik va kapital mavjud sharoitda renta holiga aylanadi va kishilar tomonidan mehnatsiz o‘zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta olishning asosiy usuli yerga xususiy mulkchilik va kapitaldir» K.Rodbertusning azariyasi va qisqacha xulosalariga yuqori baho berish mumkin, chunki u A.Smit va D.Rikardo iqtisodiy ta’limotlari bilan yaqindan tanish va bu ta’limotlami chuqur ilmiy tahlil qilgan edi. Karl Knis (1821-1892) K.Knis alohida iqtisodiy qonunlar yo`q, faqat doimo va hamma joyda amal qiladigan tabiiy qonunlar bor deb da' vo qildi. Shunga asoslanib u xususiy mulkchilik va kapitalizmning abadiyligi to`g`risida xulosa chiqardi. Knis siyosiy iqtisodni tarixiy usul pozitsiyalarida turib tez qayta qurish mumkinligini asoslamoqchi bo`ldi. Uning fikricha, siyosiy iqtisod faqat iqtisodiy xodisalarni tasvirlab berishi mumkin, u nazariy umumlashmalarni berishga qodir emas. Knis iqtisodiy xodisalarni bilib olish xodisalari deb statistika va tarixiy bayonni tan oldi. U iqtisodiy siyosatga katta ahamiyat berdi. Bu siyosatni amalga oshirish uchun turli xalqlarning iqtisodiy turmushiga oid uzatuvlardan olingan aniq-ravshan shart-sharoitlarni bilish zarurligini uqtirdi. Knis millat turmushining iqtisodiy sharoitlari uchun individ (shaxs), jamiyat va davlatning mas' uliyatini eklektik (qorishma) tarzda birlashtirmoqchi bo`ldi, pulni talqin etishda metallchilar konsepsiyasi pozitsiyasida qoldi. Vilgelm Georg Fridrix Rosher (1817-1894) Germaniyadagi tarixiy maktabning asoschisi hisoblanadi. 1843 yilda u " Tarixiy usul nuqtayi nazaridan siyosiy iqtisod kursining qisqa asoslari" kitobini chiqardi. Iqtisodiy qonunlarning obyektivligini rad qilish bu ta' limotning o`zagidir. V.Rosher ijtimoiy iqtisodiyotning umumiy qonuniyati yo`q, balki faqat iqtisodiy omillar taraqqiyotininggina qonunlari bor, deb da' vo qilgan edi. Siyosiy iqtisod millat oldida burch tuyg`usiga ega bo`lgan ma' naviy fandir. V.Rosher siyosiy iqtisod predmetini ta' riflashda Listning sistemasini to`la-to`kis qabul qilib olib, jamiyat asta-sekin rivojlanadi deb hisobladi va sinfiy kurash mavjudligini inkor etdi. Rosher urushning madhiyachisi edi, u urushni tabiiy holat deb hisobladi va Germaniyani mustamlakalar va ta' sir doiralarini bosib olishga chaqirdi. Yangi tarixiy maktab va "ijtimoiy yo`nalish" XIX-asrning ikkinchi yarmida ham Germaniyada iqtisodiyot fani tarixiy usul asosida rivojlanmoqda edi. Nemis iqtisodchilari bundan avvalgi davrda iqtisodiy adabiyotda vujudga kelgan an' analarni davom ettirib, kuchaytirdilar. Ular Germaniya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o`ziga xosligini aks ettirib, feodalizm sarqitlarining uzoq vaqtdan beri saqlanib kelayotganligini keskin tanqid qildilar. Shu davr Germaniya iqtisodiy tadqiqotlarida Yangi tarixiy maktab yetakchi o`rinlardan birini egallar edi. Ushbu maktabning yetakchi olimlari, Gustav Shmoller (1838-1917) bo`lsa, Lun Brentano (1844-1931), Verner Zombart (1863-1941), Maks Veber (1864-1921) o`zlarining ijtimoiy yo`nalishlari bilan " Yangi tarixiy maktab" ning ilmiy ishlarini davom ettirdilar edilar. Berlin universiteti professori Gustav Shmoller o`zining " Xalq xo`jaligi to`g`risidagi umumiy ma' lumot asoslari" (1900-1904) nomli asosiy iqtisodiy asarida tarixiy maktabning asosiy vakillari V.Rosher va B.Gil' debrandning asosiy qoidalari va usullarini yanada rivojlantirdi. Bu iqtisodiy amaliyotdan uch xil faoliyat turini: xususiy xo`jalik, davlat xo`jaligi va diniy xo`jalikni alohida ajratib ko`rsatadi. Birinchisida xususiy manfaat, ikkinchisida jamiyat, ijtimoiy manfaat va uchinchisida xayr-ehson asosiy deb belgilanadi. Umuman, G.Shmollerning qarashlariga davlatning belgilovchilik, yetakchilik rolini ko`rsatish xosdir. G.Shmoller marksizmga qarshi kurashib, ijtimoiy va sinfiy muammolarni siyosiy iqtisoddan chiqarib tashlab, uni xalq xo`jaligi tarixi faniga aylantirishga urindi. U faktlarni va statistika manbalarini o`rganish, xalq xo`jaligidagi xodisalarni bayon etib berishni siyosiy iqtisodning bosh vazifasi deb hisoblaydi. G.Shmoller umuman xalq xo`jaligi o`zgarishsiz qolaveradi. degan fikrga asoslanib, uning ayrim bo`g`inlarida juz' iy o`zgarishlar bo`lishi haqidagina gapirish mumkin, deb hisoblaydi. Tadqiqotlarning qat ' iyan rad etilayotgan abstrakt usuliga qarama- qarshi qo`yilgan empirizm (nazariy mashg`ulotlardan ko`ra amaliy faoliyatga ko`proq moyillik) olim va uning izdoshlariga xos xususiyat edi. G.Shmoller iqtisodiyotda odob-huquq omilini belgilovchi omil deb hisoblab, har bir xalqning hayot tarzi odob qoidalarida, xo`jalik huquqida o`zining asosiy ifodasini topadi, deb ta' kidlaydi. Yangi tarixiy maktab iqtisodchilari xo`jalik turmushida burjua-pomeshchik davlati hal qiluvchi rol o`ynaydi deb bilar edilar. Ular Germaniyada kuchli milliy davlat tashkil etilishi tarafdori edilar. Yangi tarixiy maktabning namoyandalari " Sinfiy inoqlik" g`oyalarini ishlab chiqib, targ`ib qildilar. G.Shmoller tomonidan tuzilgan "Ijtimoiy siyosat uyushmasi" nng faoliyati shu maqsadga xizmat qilar edi. Uning yetakchi nazariyotchilari universitet professorlari bo`lib, ularning dasturlari "kafedr-sotsializm" (kafedradagi sotsializm) deb atalar edi. Ushbu dasturdagi boshlang`ich ta' limni majburiy kiritish, bolalar, o`smirlar va ayollar mehnatini davlat tomonidan tartibga solish, ishchilarni kasallik va baxtsiz xodisalardan sug`urta qilish, qaril ik va mehnat layoqatlarini yo`qotgan chog`ida nafaqa to`lash kabi islohotchilik g`oyalari sotsialdemokratlar orasida ham keng yoyildi. Germaniyada Luno Brentano ham asosiy nazariyotchilardan hisoblanib, " Yangi tarixiy maktab" ning liberal qanotiga boshchilik qildi. Marjinalizm X1X asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida iqtisodiy ta' limotlarning rivojlanishi (evolutsiyasi) kapitalizm iqtisodiyotida uning siyosiy ustqurmasida yuz berayotgan tub siljishlarni aks ettirar edi. X1X asrning so`nggi chorasida erkin raqobatning monopoliyaga aylanishi iqtisodiyotdagi eng muhim xodisa bo`ldi. Bu jarayon kapitalizm ziddiyatlarning, ayniqsa mehnat bilan kapital o`rtasidagi ziddiyatlarning chuqurlashuvi va keskinlashuvi bilan ayni bir vaqtda ro`y berdi. X1X asrning 70-yillaridan boshlab qiymat nazariyasi va uni ilmiy tahlil qilishda ham chinakam inqilobiy o`zgarish yuz berib aynan shu davrda Yevropaning bir nechta mamlakatlarida turlicha nazariy maktablar shakllandi. Ushbu maktablar yaratgan iqtisodiy ta' limot fanda "marjinalizm" ta' limoti, deb nomlanib XX asrning 30- yillarigacha o`z mavqeini saqlab turdi. Marjinalizm fransuzcha “marginal” so`zidan olingan bo`lib " eng yuqori" , (chegaraviy) degan ma' noni bildiradi. Bu boradagi o`zining ilk fikrlarining U.Stenli Jevons 1862yilda Britaniya fanlarini rivojlantirish Assotsiatsiyasida qilgan " Siyosiy iqtisodning umumiy nazariyasi haqida qisqacha bildirish" nomli ma' ruzasida bayon etgan edi. 1871yilda esa U.Jevons yangi nazariyasini ilmiy asoslashga bag`ishlangan fundamental asar bo`lgan " Siyosiy iqtisod nazariyasi" nomli kitobini Angliyada nashr qildirdi. Aynan mana shu yili 1871yilda Avstriyada Karl Mengerning " Siyosiy iqtisod asoslari" nomli kitobi ham e' lon qilindi.Bu kitobda ham xuddi mana shu " eng yuqori foydalilik " nazariyasi tahl il qil inib matematik formula va teoremalarsiz ilmiy jihatdan asoslab berildi. 1874 yilda Shveytsariyada Leon Valrasning " Sof iqtisodiyot fani elementlari" nomli kitobi nashrdan chiqdi. Bu kitobdagi iqtisodiy nazariyato`liq ravishda matematik jihatdan rivojlantirildi. Shunday qilib yangi yo`nalish bir vaqtda uchta olim tomonidan turli mamlakatlarda ingliz, nemis va fransuz tillarida ilmiy jihatdan asoslab berildi. Marjinalizm va uning rivojlanish davrini ikki bosqichga bo`lib o`rganish maqsadga muofiqdir. Birinchi bosqich XIX asrning 70-80-yillarini o`z ichiga olib iqtisodiy tahlilning dastlabki marjinalistik g`oyalarini mujassam qilgan dastlabki ilmiy asarlar yaratildi.(K.Menger, U.Jevons va L.Valras asarlari). Bu davrda asosiy kechib uni bu ko`rinishi inson psixalogik xususiyati, ya' ni uning hissiyoti va qabul qilishi asosida o`rganiladi. Shuning uchun marjinalizmning bu bosqichini iqtisodiy ta' limotlardagi " subyektiv yo`nalish" deb ataldi. Ikkinchi bosqich XIX asrning 90-yillariga to`g`ri kelib, bu davrdan boshlab marjinalizm ko`pgina mamlakatlardamahur va aso-siy ta' limotga aylandi. Marjinalistlarning bu davrda erishgan asosiy yutug`lari subektivpsixologik yo`nalishdan vos kechib iqtisodiyotning asosiy maqsadi bu iqtisodiy hayotning doimiy borishini mavjud shart-sharoitlar asosida tushuntira bil ish demakdir, dedilar. Natijada yangicha iqtisodiy g`oyalar namoyondalari klassik iqtisodiy maktabning davomchilari sifatida baholanib, ularga neoklassiklar deb nom berildi. Marjinal rivojlanishning ikkinchi bosqichini ya' ni neoklassik iqtisodiy ta' limotni rivojlanishiga yirik iqtisodchi olimlar A.Marshall, Dj. B.Klark va V.Pareto katta hissa qo`shdilar. Marjinal iqtisodiy g`oyalarni yuqorida qayd etilgan ikkala bosqichini o`ziga xos xususiyatlarini quyidagicha ta' riflanimiz mumkin. Birinchi. Dastlabki marjinalistlar o`zlarining subyektiv oqimlarida asosiy e' tiborni iqtisodiy tahl il jarayonida istemol (talab)ning tutgan o`rnini o`rganishga qaratib klassiklardan farqli ravishda ishlab chiqarish (taklif)ni ikkinchi darajali qilib qo`ydilar. Keyinchalik neoklassiklar har ikkala jarayonni birgalikda o`rganib ancha mukammal ta' limot yaratdilar. Ikkinchi. Birinchi bosqich marjinal istlari subyektiv yo`nalish vakillari klassiklar singari sabab oqibatga asoslangan ilmiy tahlilni qo`llab ularning g`oyalarini ma' lum darajada takrorladilar. Lekin birgina katta farq subyektiv maktab qo`llagan iste' mol va tovarlarning foydaliligi usuli ularni klassik maktab usulidan farqladi. O`z navbatida marjinalistlarning neoklassik yo`nalishi funksional ilmiy tadqiqotni maydonga tashlash bilan birga ishlab chiqarish va iste' molni yaxlit holda o`rganib meyoriy iqtisodiy o`lchamlarni taqsimot va ayirboshlash jarayonlariga ham tadbiq etdilar. Uchinchi. Marjinal inqilobning birinchi bosqichidan farq qilib, ikkinchi bosqichda funksional ilmiy uslub bilan birga iqtisodiy tahlilga iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish usuli ham olib kirildi. Shu jumladan, har ikkala bosqich nazariyotchilari " erkin" raqobat yordamidagi iqtisodiy o`sishni hal igacha avtomatik avishda qo`llab kelinmoqda degan fikrga keldilar. To`rtinchi. Neoklassiklar iqtisodiy ta'limotlar tarixida alohida o`rin egallagan klassiklardan iqtisodiy liberalizm tamoyillariga sodiq qolishni meros qilish bilan birga tadqiqot mavzuini yanada kengaytirib, unda funksional tadqiqot usulidan va iqtisodiy ko`rsatkichlarni taqqoslash usuli va nihoyat sistemali matematik usuldan keng foydalanishni amalga oshirdilar. Mavzu bo’yicha savollar: 1.Germaniya tarixiy maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari haqida nimalarni bilasiz? 2. Fridrix List ta’limotlari 3. Karl Rodbertusning iqtisodiy g‘oyalari 4. Karl Knis iqtisodiy g‘oyalari 5. Vilgelm Georg Fridrix Rosher iqtisodiy g‘oyalari 6.Yangi tarixiy maktab yetakchi olimlari, 7.Marjinalizm iqtisodiy ta’limotining shakllanishi haqida