GERMANIYADAGI TARIXIY MAKTAB IQTISODIY G‘OYALARINING
MOHIYATI
1.Germaniya tarixiy maktablarining o'ziga xos xususiyatlari
XIX asrning o'rtalarida ya'ni Germaniya erlarini birlashtirib, yagona davlatga
aylantirilish davrida klassik iqtisodiy maktabga muqobil yana bir yo'nalish «nemes
tarixiy maktablari» yUnalishi vujudga keldi.
Bu maktablar nafaqat tarixiy balki ijtimoiy-tarixiy yo'nalishni o'z ichiga olib,
klassiklardan farq qilib,siyosiy iqtisod fani tadqiqot mavzuiga iqtisodiy va
noiqtisodiy omillarni kiritdilar, shu bilan dastlabki tadqiqotchilar sifatida ijtimoiy-
iqtisodiy muammolarni turli xillarini ijtimoiy munosabatlarning umumiy yig'inida
ko'rib chiqdilar
Barcha tarixiy maktablarning mualliflari klassiklarni tanqid qilishda bir fikrda
edilar. Ular klassiklar abstraksiya va umumiy qisqacha xulosalarlarga berilib kerakli
fakt va kuzatishlarga e'tiborsiz qarashayotganliklarini, shuningdek iqtisodiy
liberalizm negizlarini mutlaq holda ko'rsatayotganliklarini tanqid qilib voqelik
haqqoniy tadqiq qilish maqsadga muvofiqdir deb hisoblaydilar.
Taniqli ingliz iqtisodchi olim Mark Blaug XIX asrning 60-yillarida Evropa
qit'asida klassik iqtisodiy maktabga muqobil nazariy maktablarning shakllanishini
ta'minlaydigan haqiqiy intelektual inqiroz sezilmasdan turib, yagona tarixiy
maktabgina o'zining muqobil modelini taklif qilganini alohida ta'kidlaydi (Blaug M.
Ekonomicheskaya msl v retrospektive. Delo LTD,1994,str,275). Hqiqatdan ham
tarixiy maktab nazariyotchilari XIX asr Germaniyasi taraqqiyotiga va ilm-fan
rivojiga salmoqli hissa qo'shdilar. «Tarixiy usul» jozibasi keyingi avlod
iqtisodchilari tomonidan Yangi tarixiy maktabning yaratilishiga sabab bo'ldi.
Lekin yangi davr albatta yangicha talablarni qo'yar edi. Bu talablarni F.List va
keyinchalik tarixiy maktab vakillari hal etishga harakat qildilar. F.List o'z qarashlari
bilan nafaqat iqtisodiy nazariyani rivojlantirishga intildi, balki endi rivojlanayotgan
davlatning iqtisodiiy siyosatini tubdan o'zgartirishga harakat qildi. Uning milliy
xo'jalik sistemasi ilg'or nemis burjuaziyasi manfaatlarini ifoda etib, industrial
rivojlanish yo'llarini izladi.
Milliy qalb, milliy xarakter, milliy taqdir - shu va shunga o'xshash
tushunchalar XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Germaniya jamoatchiligi fikriga
singib kirmoqda edi. Tarixiy maktab vakillari tarixdan bo'lak yana nima milliy
bo'lishi mumkin, degan fikrlarga asoslanib siyosiy iqtisoddan tarixiy usul o'rnini
ko'rsatishga harakat qildilar. Ular milliy fan sifatida siyosiy iqtisod orqali tabiiy
xususiyatlarga va xalq harakatlariga bog'liq holda rivojlanadigan milliy xo'jalikni
o'rganishni o'z oldilariga maqsad qilib qo'ydilar.
2. F.Listning iqtisodiy qarashlari
Fridrix List (1789-1846 yy.) Janubiy Germaniyaning Reydlingen shahrida
boy hunarmand oilasida tug'ildi. U o'qishni 15 yoshda tugatib, hunarmandchilik
ustaxonasida otasiga shogird bo'lib ikki yil ishladi. Keyinchalik Vyurtemberg
qirolligida turli lavozimlarda ishlab, bir vaqtning o'zida Tyubingen universitetini
huquq mutaxassisligi bo'yicha tugatdi. 1817 yildan shu universitetning Davlat
boshqaruvi amaliyoti kafedrasi professori bo'lib ishladi. List 28 yoshida liberal
yo'nalishdagi taniqli publisist, radikal burjua-demokratik islohotlarning qat'iy
tarafdori sifatida tanildi. U 1847 yil Bryussel shahrida bo'lib o'tgan iqtisodchilar
kongressida o'zining aniq ehtirosli fikrlari, siyosiy etukligi va kuchli notiklik
qobiliyati bilan ko'pchilikning e'tiborini o'ziga qaratdi. List 1819 yilda Germaniya
iqtisodiy birligini ta'minlash maqsadida «Savdo-sanoat ittifoqi»ni tuzdi.
F.List 30 yoshida Vyurtemberg parlamenti a'zosi bo'lib, o'zining keng
demokratik islohotlar dasturi bilan hukumatga murojaat qildi. Bunday siyosiy
chiqish Listga qarshi kuchlar shakllanishiga sabab bo'ldi. Natijada u 1825 yilda
Germaniyani tark etib, AQShga doimiy yashash uchun ketdi. Dastlab u fermerlik
bilan shug'ullandi, keyinchalik nemis gazetalarining muharriri bo'ldi hamda sanoat
sohasida tadbirkorlik faoliyatini olib bordi. F.List Angliya sanoati bilan raqobat
qiluvchi Germaniya va AQShda sanoat rivojlanishi xususiyatlarini chuqur o'rganib,
Amerika taraqqiyoti uchun iqtisodiy dasturni tayyorladi.
1832 yildan F.List Evropaga qaytib AQShning Leypsigdagi elchisi bo'lib
ishladi. Shuningdek u Leypsig-Drezden temir yo'lini qurish maqsadida
Germaniyada birinchi bo'lib hissadorlik uyushmasini tashkil etdi. F.List o'zining
uchinchi va oxirgi emigrasiyasidan so'ng Parijda uch yil yashadi. U o'zining bor
kuchini, idroki va iqtidorini iqtisodiy muammolarni keng o'rganishga qaratdi. Sanoat
burjuaziyasi manfaatlarining ifodachisi bo'lgan F.List iqtisodiy birlik uchun
birinchilar qatori maydonga chiqdi. U o'zining «Siyosiy iqtisodning milliy
sistemasi» (1841) nomli asosiy asarida milliy siyosiy iqtisodni yaratish vazifasini
o'rtaga qo'ydi. Mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlari to'g'risidagi ta'limot unga
asos bo'lishi kerak edi. F.List davlatning faoliyatini, dinni, ahloqni, ma'naviyatni va
shu kabilarni ishlab chiqaruvchi kuchlar jumlasiga qo'shdi.
F.Listning ta'limotiga ko'ra, qiymatni ishlab chiqaruvchi kuchlar, «millatning
ruhi» (toj-taxtning meros bo'lib qolishi, huquq, sud, armiya, polisiya va shu kabilar)
yaratadi.
F.List ta'limotida xo'jalik taraqqiyotining tarixiy bosqichlari to'g'risidagi
g'oyalar katta o'rin egallaydi. U tarixiy taraqqiyotni beshta bosqichga: badaviylik,
cho'ponlik, dehqonchilik, dehqonchilik-manufaktura, dehqonchilik - manufaktura -
savdo bos-qichlariga bo'ladi. Bunday bo'lishdan kuzatilgan maqsad Germaniyada
sanoatning o'sishini har tomonlama qo'llab-quvvatlash, bir yoqlama rivojlanishdan -
qishloq xo'jaligining ustunligidan voz kechish kerak, degan fikrni isbotlashdan
iborat edi.
F.Listning asosiy iqtisodiy asari Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishi va
savdo siyosati atrofidagi qizg'in tortishuvlarda alohida o'rin egallab, nemis iqtisodiy
fikriga katta ta'sir ko'rsatdi. F.List o'zining g'oyalarini rivojlantirar ekan,
Germaniyaning gullab-yashnashi sanoat taraqqiyoti orqali bo'lishi mumkinligini va
shuning uchun uni chet el raqobatidan himoya qilish zarur ekanligini ko'rsatadi.
Ushbu asar o'z davrida demokratik ziyolilar tomonidan qizg'in qabul qilinib, katta
qiziqish bilan o'qildi.
Germaniyaga qaytgandan so'ng olim Augsburg shahrida yashab, ilmiy ishini
davom ettirdi. U xuddi ana shu buyuk davlatchilik, shovinistik kayfiyatdagi
asarlarini yaratib, nemis imperializmining dastlabki himoyachilariga yo'l ochib
berdi. List urushlar va bosqinchilikning tarafdori bo'lib, dehqonchilik holatidan
dehqonchilik-sanoat holatiga o'tishga ko'maklashadigan urushlarni yoqlaydi. U
Janubiy-sharqiy Evropadagi bo'sh erlarni Germaniya bosib olishi zarur, deb
hisoblaydi. List hayotining so'nggi yillarida Angliyaga bo'lgan o'z munosabatini
o'zgartiradi, chunki u doim Angliyani Germaniyaning birlashishiga va sanoat
rivojiga qarshi deb hisoblardi. Endi uning fikricha, Angliya Germaniyaning qit'a
qo'shnisi hisoblangan Fransiya va Rossiyaga qarshi harakatlarda qo'llashi mumkin
edi.
List iqtisodiy fanda klassik maktabni, ayniqsa uning yirik namoyandasi
bo'lgan A.Smit iqtisodiyotini tanqid qiluvchi bo'lib faoliyat ko'rsatdi, lekin u klassik
maktabning asosi bo'lgan qiymat va daromadlar nazariyasini mutlaqo tahrir qilmadi.
Iqtisodiyotning bu kategoriyalari olimni qiziqtirmadi. Asosiy e'tibor iqtisodiy
siyosatning asosiy masalalariga va ayniqsa tashqi savdo siyosatiga qaratildi. F.List
Smit iqtisodiy sistemasini kosmopolitizmda ayblab, uni ayrim mamlakatlar xo'jalik
rivojlanishining milliy xususiyatlarini ko'rmasdan, barchasiga umumiy «tabiiy»
qonun-qoidalarni dogmatik ravishda majbur kiritilmoqda, deydi. «Turli millatlar,-
deb yozadi List, turli bosqichda bo'ladilar. Bunday sharoitda ular o'rtasidagi to'liq
erkin savdo ayirboshlash qiymati nuqtai nazaridan jahon xo'jaligi uchun ma'lum
mavhum foydani keltirishi mumkin bo'ladi.» Lekin bu holat qolgan mamlakatlar
ishlab chiqarish kuchlari rivojiga to'sqinlik qiladi. U o'z konsepsiyasini ishlab
chiqarish kuchlari nazariyasi deb yuritib, Smitning ayirboshlash qiymati
nazariyasiga qarshi qo'yadi. Lekin shuni aytish zarurki, ishlab chiqarish kuchlari
deganda List ijtimoiy sharoitlar majmuasini tushunadi va ularsiz millat boyligi
bo'lmaydi, deb yozadi. Shuningdek u faqatgina qishloq xo'jaligi bilan
shug'ullanadigan millat bir qo'l bilan mehnat qiladigan kishi kabidir, deydi. List
ishlab chiqarish unumdorligini oshirishni proteksionizm tarbiyasi yordamida amalga
oshirishni o'rtaga tashlaydi. Davlat sistemasidagi tadbirlar milliy ishlab chiqarishni
chet el raqobatidan to o'zini tiklab olguncha va teng raqobatdosh bo'lguncha himoya
qilishi kerak deyiladi. Erkin savdoni amalga oshirishni esa u keyinroq, ya'ni hamma
millatlar bir xil rivojlanish darajasiga etgunicha qoldirishni tavsiya qiladi. Hozirgi
davrga kelib Listning bunday qarashlarining ayrimlari dolzarb bo'lib, hayotda o'z
o'rnini topmoqda. Masalan, millatning boy, kudratli bo'lib borishi uning qanchalik
ko'p sanoat mahsulotini eksport qilishi bilan va kam mahsulotni import qilishi bilan
belgilanadi. Bu o'rinda Yaponiya tajribasini ko'rsatishimiz kifoyadir. Bu davlat
so'nggi yillarda tez iqtisodiy rivojlanish hisobiga, ya'ni tashqi savdoni to'g'ri yo'lga
qo'yganligi uchun rivojlangan mamlakatlar qatorida oldingi o'ringa chiqib oldi.
Listning iqtisodiy nazariyasi asosiy masalalardan hisoblangan kapitalizm
taraqqiyoti doirasida o'z tarixi va xo'jaligining xususiyatiga ko'ra jahon
hamjamiyatining so'nggi qatorlaridan o'rin olgan mamlakatlarning iqtisodiy
qoloqligini bartaraf etish yo'lidagi dastlabki urinish edi. Hozirgi davrda milliy
sanoatni
rivojlantirish
uchun
harakat
qilayotgan
yosh,
rivojlanayotgan
mamlakatlarning List ta'limotiga katta e'tibor berayotganliklari tabiiy holdir. Chunki
ularning oldida jahon bozorida hukmronlik qilayotgan rivojlangan mamlakatlar
monopoliyasi sharoitida o'z sanoatlarini himoya qilish vazifasi turibdi.
Germaniyada tarixiy maktablar shakllanishi va evolyusiyasini ilmiy-iqtisodiy
adabiytda uch asosiy davrga ajratiladi. Birinchi davr XIX asrning 40-60-yillarini o'z
ichiga olib «Eski tarixiy maktab» yoki oddiygina «Tarixiy maktab» davri deb
nomlanadi. V.Rosheo, K.Knis va B.Gildebrand bu davrning asosiy mualliflaridir.
Ikkinchi davr XIX asrning 70-90 yillariga to'g'ri kelib «Yangi tarixiy maktab» davri
deb nomlanadi. G.Shmoller va L.Brentano bu davrning asosiy ijodkorlaridir.
Uchinchi davr XX asrning 30-yillarigacha davom etib «Eng yangi tarixiy maktab»
davri yoki qisqacha «ijtimoiy yo'nalish» nomini oldi. V.Zombart va M.Veberlar
uning asosiy mualliflari edilar. Biz ushbu maktablar namoyondalarining qarashlarini
o'rganishdan boshlaymiz. «Yangi tarixiy maktab» va «ijtimoiy yo'nalish»ni esa
ularning ko'pgina qarash va fikrlarining yaqinligi sababli birgalikda ko'rib chiqamiz.
3. Tarixiy maktab (V.Rosher, K.Knis va B.Gildebrand)
F.List tarixiy maktab o'tmishdoshi (salafi) bo'ldi. Shu maktabning o'zi XIX
asrning 40-yillarida vujudga keldi. Uning namoyandalari siyosiy iqtisodning yagona
nazariyasi bo'lishi ehtimolining o'zini rad etdilar. Ular barcha kapitalistik
mamlakatlar uchun umumiy bo'lgan ob'ektiv iqtisodiy qonunlarni pisand qilmadilar.
Tarixiy maktab abstrakt usulini rad qilib, uni oshkora empirizm (amaliy hayotga
moyillik) bilan almashtirdilar. Iqtisodiy sub'ektivizm bu maktabning o'ziga xos
xususiyatidir.
Tarixiy maktab usulining mana shu hamma xususiyatlari shu bilan
izohlanadiki, bu maktab namoyandalari hatto vulgar - madhiyabozlik nusxasidagi
siyosiy iqtisodning ham nazariy asoslarini tugatish uchun jon-jahdlari bilan
kurashdilar. Bu maktab nazariyotchilariga F.List ta'limoti kuchli ta'sir o'tkazdi. Biz
buni quyidagi holatlarda sezishimiz mumkin:
1. Tarixiy maktab vakillari siyosiy iqtisodni xo'jalik rivojlanishining umumiy
qonunlarini o'rganadigan fan deb emas, balki davlatning etakchilik rolini e'tirof
etgan milliy xo'jalik haqidagi fan deb hisobladilar;
2. Ular klassik maktabga va unga ergashuvchilarga tanqidiy yondashdilar,
abstraksiya usuliga qarshi chiqdilar;
3. Ular mamlakat iqtisodiy rivojlanishini bosqichma-bosqich olib borish
konsepsiyasiga asoslandilar.
Lekin tarixiy maktab vakillari Listdan ilgarilab borib, siyosiy iqtisodda
alohida tarixiy usulni yaratdilar. Tarixiy maktabning g'oyalari tobora tushunarli
bo'lib boradi, chunki bu iqtisodiy ta'limotlarning negizlari Angliyadagi rikardochilar
va Fransiyadagi Sey maktabi qarashlariga yaqin turadi. Shuningdek ular iqtisodiy
fan markazida ma'naviy va psixik murakkab, milliy va tarixiy xususiyatli konkret
kishi bo'lishini istar edilar. Shu asosda iqtisodiy fanning asosiy yo'nalishini tarix,
etika, huquq, psixologiya va etnografiya fanlariga almashtiradilar, ya'ni jamiyat
iqtisodiy taraqqiyotining ob'ektiv qonunlarini bilishni rad etadilar.
Iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanida tarixiy maktabni uch taniqli olimlar: Rosher,
Knis va Gildebrandlarnng ijodi bilan bog'lab o'rganilsa-da, bu yo'nalishda yana
boshqa ko'pgina olimlar ham ish olib borganliklarini aytishimiz zarurdir. Shunday
bo'lsa ham, bu professorlar tarixiy maktabning asosiy namoyandalari bo'lib,
iqtisodiy nazariyaga katta hissa qo'shdilar.
Gettingem va Leypsig dorilfununlarining professori Vilgelm Georg Fridrix
Rosher (1817-1894) Germaniyadagi tarixiy maktabning asoschisi hisoblanadi. 1843
yilda u «Tarixiy usul nuqtai nazaridan siyosiy iqtisod kursining qisqa asoslari»
kitobini chiqardi. Iqtisodiy qonunlarning ob'ektivligini rad qilish bu ta'limotning
o'zagidir. V.Rosher ijtimoiy iqtisodiyotning umumiy qonuniyati yo'q, balki faqat
iqtisodiy omillar taraqqiyotininggina qonunlari bor, deb da'vo qilgan edi. Siyosiy
iqtisod millat oldida burch tuyg'usiga ega bo'lgan ma'naviy fandir. V.Rosher siyosiy
iqtisod predmetini ta'riflashda Listning sistemasini to'la-to'kis qabul qilib olib,
jamiyat asta-sekin rivojlanadi deb hisobladi va sinfiy kurash mavjudligini inkor etdi.
Rosher urushning madhiyachisi edi, u urushni tabiiy holat deb hisobladi va
Germaniyani mustamlakalar va ta'sir doiralarini bosib olishga chaqirdi.
Rosher tarixiy fiziologik deb ataladigan usulni ishlab chiqdi. Bu usul
kapitalizm taraqqiyotining prusscha yo'lini, unga xos bo'lgan feodal sarqitlarni
(dehqonlarning er egalariga bo'ysunishi, xunarmandlarning uyushmalariga va
tabaqalariga xos cheklashlarini) tarixan oqlashdan va ko'klarga ko'tarib maqtashdan,
faktlarni to'plashdan va shu faktlarni tarixiy o'xshashliklar asosida izohlashdan
iborat.
O'zining nazariy qoidalarida Rosher qiymatni iste'mol qiymatidan
(foydalilikdan) iborat deb bildi, kapital deganda unumli iste'mol uchun mo'ljallangan
har qanday mehnatni tushundi. J.V.Seyning ishlab chiqarishning uch omili
nazariyasini V.Rosher tarixiy usul pozisiyalarida turib talqin etdi. Foydani
kapitalistlar mehnatining natijasi deb e'lon qilib, daromadlarni taqsimlashda
uyg'unlik hukmronlik qiladi, tenglik esa iqtisodiy taraqqiyot omili bo'lib xizmat
qiladi deb hisobladi. Iqtisodiy kategoriyalarni talqin etishda Rosher aslida
odamlarning buyumga bo'lgan munosabatini ko'rdi. Garchi u klassik maktab
qoidalarini o'zgartirgan bo'lsa ham, ammo rasman hali bu maktabning merosi bilan
aloqani uza olmagan edi. Uning izdoshlari va maslakdoshlari undan ilgarilab
ketishdi.
Tarixiy maktab g'oyalarini Karl Knis (1821-1892) jon-jahdi bilan o'rgandi.
1853 yilda uning «Tarixiy usul nuqtai nazaridan siyosiy iqtisod» kitobi bosilib
chiqdi. Bu kitobda u mazkur maktabning qarashlarini himoya etish va
muntazamlashtirishga harakat qildi. K.Knis alohida iqtisodiy qonunlar yo'q, faqat
doimo va hamma joyda amal qiladigan tabiiy qonunlar bor deb da'vo qildi. Shunga
asoslanib u xususiy mulkchilik va kapitalizmning abadiyligi to'g'risida qisqacha
xulosalar chiqardi.
Knis siyosiy iqtisodni tarixiy usul pozisiyalarida turib tez qayta qurish
mumkinligini asoslamoqchi bo'ldi. Uning fikricha, siyosiy iqtisod faqat iqtisodiy
hodisalarni tasvirlab berishi mumkin, u nazariy umumlashmalarni berishga qodir
emas. Knis iqtisodiy hodisalarni bilib olish hodisalari deb statistika va tarixiy
bayonni tan oldi. U iqtisodiy siyosatga katta ahamiyat berdi. Bu siyosatni amalga
oshirish uchun turli xalqlarning iqtisodiy turmushiga oid kuzatuvlardan olingan
aniq-ravshan shart-sharoitlarni bilish zarurligini uqtirdi. Knis millat turmushining
iqtisodiy sharoitlari uchun individ (shaxs), jamiyat va davlatning mas'uliyatini
eklektik (qorishma) tarzda birlashtirmoqchi bo'ldi, pulni talqin etishda metallchilar
konsepsiyasi pozisiyasida qoldi.
1848 yilda Bruno Gildebrand (1812-1878) «Hozirgi zamon va kelajakning
siyosiy iqtisodi» kitobini e'lon qildi. Bu kitobda u F.Engelsning «Angliyada
ishchilar sinfining ahvoli» asariga qarshi chiqdi. B.Gildebrand kapitalizm ishchilar
sinfining ahvolini yaxshilaydi va bu tuzumga qarshi kurashdan ma'no yo'q, deb
hisoblaydi. B.Gildebrand iqtisodiy hodisalarni tadqiq qilishning o'z tarixiy usulini
ilgari surdi, bu usul jamiyat tizimining iqtisodiy qonunlarini tahlil etishga statistika
va tarixiy ma'lumotlarni yuzaki tarzda to'plashni qarama-qarshi qo'ydi. U qiymatni
foydalilikdan iborat deb bildi va xususiy mulkchilikning himoyachisi bo'lib
maydonga chiqdi. Xususiy mulkchilikni har qanday ta'na qilishni tarixiy
qonuniyatlarni halokatli ravishda buzish deb ta'rifladi.
B.Gildebrand taklif etgan insoniyat taraqqiyotining sistemasi natura, pul va
kredit xo'jaligini o'z ichiga oladi. U ayirboshlash konsepsiyasiga asoslanib ish tutadi
va ishlab chiqarish vositalarining bu xarakterini tan olmaydi, holbuki uning xarakteri
iqtisodiy formasiyaning ijtimoiy tabiatini va jamiyatning sinfiy tuzilishini xizmatini
tashkil qildi. 1861 yilda B.Gildebrand Germaniyaga qaytib, hayotining oxirigacha
Yen universitetida faoliyat ko'rsatdi. U o'z asarlarining maqsadi qilib millat xo'jalik
rivojlanishi qonunlarini o'rganishga e'tiborni qaratdi, turli xalqlar iqtisodiy tarixini
o'rganishda taqqoslash usulini qo'llash zarurligini ko'rsatdi.
4. Yangi tarixiy maktab va «ijtimoiy yo'nalish»
XIX-asrning ikkinchi yarmida ham Germaniyada iqtisodiyot fani tarixiy usul
asosida rivojlanmoqda edi. Nemis iqtisodchilari bundan avvalgi davrda iqtisodiy
adabiyotda vujudga kelgan an'analarni davom ettirib, kuchaytirdilar. Ular
Germaniya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o'ziga xosligini aks ettirib, feodalizm
sarqitlarining uzoq vaqtdan beri saqlanib kelayotganligini keskin tanqid qildilar. Shu
davr Germaniya iqtisodiy tadqiqotlarida Yangi tarixiy maktab etakchi o'rinlardan
birini egallar edi. Ushbu maktabning etakchi olimlari, Gustav Shmoller (1838-
1917) bo'lsa, Lun Brentano (1844-1931), Verner Zombart (1863-1941), Maks
Veber (1864-1921) o'zlarining ijtimoiy yo'nalishlari bilan «Yangi tarixiy maktab»
ning ilmiy ishlarini davom ettirdilar edilar.
G.Shmoller Berlin universiteti professori Gustav Shmoller
o'zining «Xalq xo'jaligi to'g'risidagi umumiy ma'lumot
asoslari» (1900-1904) nomli asosiy iqtisodiy asarida tarixiy
maktabning asosiy vakillari V.Rosher va B.Gildebrandning asosiy
qoidalari va usullarini yanada rivojlantirdi. Bu iqtisodiy
amaliyotdan uch xil faoliyat turini: xususiy xo'jalik, davlat
xo'jaligi va diniy xo'jalikni alohida ajratib ko'rsatadi. Birinchisida xususiy manfaat,
ikkinchisida jamiyat, ijtimoiy manfaat va uchinchisida xayr-ehson asosiy deb
G. Shmoller belgilanadi. Umuman, G.Shmollerning qarashlariga davlatning
belgilovchilik, etakchilik rolini ko'rsatish xosdir. G.Shmoller marksizmga qarshi
kurashib, ijtimoiy va sinfiy muammolarni siyosiy iqtisoddan chiqarib tashlab, uni
xalq xo'jaligi tarixi faniga aylantirishga urindi. U faktlarni va statistika manbalarini
o'rganish, xalq xo'jaligidagi hodisalarni bayon etib berishni siyosiy iqtisodning bosh
vazifasi deb hisoblaydi.
G.Shmoller umuman xalq xo'jaligi o'zgarishsiz qolaveradi. degan fikrga
asoslanib, uning ayrim bo'g'inlarida juz'iy o'zgarishlar bo'lishi haqidagina gapirish
mumkin, deb hisoblaydi. Tadqiqotlarning qat'iyan rad etilayotgan abstrakt usuliga
qarama-qarshi qo'yilgan empirizm (nazariy mashg'ulotlardan ko'ra amaliy faoliyatga
ko'proq moyillik) olim va uning izdoshlariga xos xususiyat edi.
G.Shmoller iqtisodiyotda odob-huquq omilini belgilovchi omil deb hisoblab,
har bir xalqning hayot tarzi odob qoidalarida, xo'jalik huquqida o'zining asosiy
ifodasini topadi, deb ta'kidlaydi. Yangi tarixiy maktab iqtisodchilari xo'jalik
turmushida burjua-pomeshchik davlati hal qiluvchi rol o'ynaydi deb bilar edilar. Ular
Germaniyada kuchli milliy davlat tashkil etilishi tarafdori edilar.
Yangi tarixiy maktabning namoyandalari «Sinfiy inoqlik» g'oyalarini ishlab
chiqib, targ'ib qildilar. G.Shmoller tomonidan tuzilgan «Ijtimoiy siyosat
uyushmasi»nng faoliyati shu maqsadga xizmat qilar edi. Uning etakchi
nazariyotchilari universitet professorlari bo'lib, ularning dasturlari «kafedr-
sosializm» (kafedradagi sosializm) deb atalar edi. Ushbu dasturdagi boshlang'ich
ta'limni majburiy kiritish, bolalar, o'smirlar va ayollar mehnatini davlat tomonidan
tartibga solish, ishchilarni kasallik va baxtsiz hodisalardan sug'urta qilish, qarilik va
mehnat layoqatlarini yo'qotgan chog'ida nafaqa to'lash kabi islohotchilik g'oyalari
sosial-demokratlar orasida ham keng yoyildi.
Germaniyada Luno Brentano ham asosiy nazariyotchilardan hisoblanib,
«Yangi tarixiy maktab» ning liberal qanotiga boshchilik qildi. O'zining «Klassik
siyosiy iqtisod» (1888y.), «Tarixda ahloq-odob va xalq xo'jaligi»(1894y.) nomli
asosiy asarlari bilan iqtisodiy fan taraqqiyotiga katta xissa qo'shdi. L.Brentano
G.Shmoller kabi iqtisodiyotda ahloq va huquq omillari belgilovchi rol o'ynaydi deb
hisoblab ishlab chiqarish va uning tabiiy va ijtimoiy jihatlariga e'tibor bermaydi. U
ayriboshlash konsepsiyasining tarafdori bo'lib realizisiya va ayriboshlash
sharoitlarining o'zgarishi xo'jalik turmushida va ishlab chiqarish shakllarida
belgilovchi ahamiyatga ega bo'ladi deb hisoblaydi. L.Brentano liberal
kapitalistlarning manfaatlarini ifodalab, nemis ishchilar sifining inqilobiy-siyosiy
chiqishlariga qarshi edi. U o'zining liberal «ijtimoiy inoqlik» deb nomlangan
islohotlar dasturida ingliz tred-yunionlari (kasaba uyushmalari) tajribalaridan keng
foydalanishni taklif qiladi. Jumladan, kasaba uyushmalari fabrika qonunlari
yordamida ishchilar o'rtaga tashlagan talablarni qondirishda foydalanish bilan birga
uy joy qurilishi va matlubot kooperasiyalarida ham turli masalalarni hal etishda keng
foydalanishlari zarur deb hisoblaydi.
L.Brentano ham davlat sosializmi g'oyalarini o'z holicha talqin qilib toboro
keng tus olayotgan ishchilar harakatlarini ma'lum darajada jilovlashga harakat qilar
edi.
Lekin Brentano timsolida Yangi tarixiy maktab o'zining yuksak cho'qqilariga ham
hali etgani yo'q edi. Uning ijtimoiy to'qnashuvlarning oldini olishga qaratilgan
«sinfiy
inoqlik»
nazariyasi
islohotchilik
oqimidagi
ijtimoiy
maktablar,
institusionalizm yo'nalishi uchun aosiy manba rolini o'ynadi, xolos.
K.Menger G.Shmollerning shogirdi Verner Zombart ham Yangi tarixiy
maktabning asosiy vakillaridan edi. Berlin universitetining professori Zombart
o'zining K.Marksga yaqinligini ko'rsatish maqsadida «Hozirgi zamon kapitalizmi»
kitobida «Meni Shmollerdan K.Marks ajratib turadi», deb yozgan edi. U
K.Marksning olimligini uning revolyusionligidan ajratishga urinib, marksizm
asoschisi ta'limotidagi mana shu ikki negizning bir-biriga zidligi to'g'risidagi fikrni
ko'tarib chiqdi. Shuningdek, markscha siyosiy iqtisodning iqtisodiy kategoriyalarini
haqiqiy mazmundan mahrum etib, o'z holicha ta'rifladi. Chunonchi, qiymatning
mehnat nazariyasi «ishning g'oyasi» deb e'lon qilindi va fikran mantiqiy bir ishdan
iborat deb ko'rsatildi. Zombart ishlab chiqarishning uch omili xususidagi
nazariyaning tarafdori bo'lib (kapital, mehnat, er), antagonistik ziddiyatlar va
iqtisodiy inqirozlarning muqarrarligini inkor etdi. U o'z asarida ijtimoiy-iqtisodiy
formasiyalar to'g'risidagi ta'limotni va ayniqsa proletariat diktaturasi nazariyasini
inkor qildi. Marksizm nazariyasiga Zombart sosial plyuralizm (lotincha pluralis -
ko'pfikrlilik) deb atalgan konsepsiyani qarama-qarshi qo'ydi. U jamiyatning
taraqqiyoti sosializm sari borayotgani yo'q, balki xo'jalikning ko'pgina eski va yangi
shakllarini o'z ichiga oladigan murakkab iqtisodiy sistema sari boryapti, deb
ko'rsatdi. Sosial plyuralizm konsepsiyasi Zombartning fikricha, jamiyat haqiqiy
taraqqiyotga mos ravishda kapitalizm hayotining mustahkamligi va uzoq davom
etishini isbotlashi kerak edi.
Zombartning iqtisodiy qarashlari bora-bora reaksion tus olib ketdi. I Jahon
urushi yillarida u ochiqdan-ochiq militarizm va shovinizm
tomonidan
turib,
Germaniya
imperializmining
mafkurachisiga aylandi. Uning asarlari esa nemis fashizmi
mafkurasining shakllanishiga ko'maklashdi. Ayniqsa «Nemis
sosializmi» (1934) kitobida Zombart gitlerizmni oshkora
maktab yozdi, fashizmning inson zotiga nafratdan iborat
doktrinasi barcha bandlari bilan birdam ekanligini bildirdi.
Uning fashizmga yaqinligi Yangi tarixiy maktab vakillari orasida yagona jiddiy
kamchilik edi.
Maks Veber har tomonlama ma'lumotli va ko'pkirrali olim edi. U falsafa, tarix,
sosiologiya va iqtisodiyot
M. Veber fanlarining rivojiga katta hissa qo'shdi. Uning ijodida tarixiy maktab
o'zining eng yuqori pog'onasiga ko'tarildi. M.Veber hammadan ko'proq darajada
noto'g'ri fikrga asoslangan millatchilik va bir taraflama «tarixiy usul»dan ozoddir.
Uning ijodida hech qanday qiyinchiliksiz xalqlarning iqtisodiy hayotining
rivojlanish ykllaridagi qiyinchiliklarni engib, milliy xususiyatlar va an'analar orqali
konkret tarixiy sharoitlar, milliy xarakterlar va ularning madaniyati qandaydir
umumiy qonun asosida belgilanadi, degan fikrni ko'rish mumkin. O'zining dastlabki
asarlarida M.Veber tarixiy fanlarga faqat bayonchilik etarli emasligini ko'rsatdi. U
yuksak benuqson tiplar konsepsiyasini ilgari surdi. Yuksak va benuqson tip - bu o'z
mohiyatiga ko'ra olim shakllantirgan konkret faktlar va u yoki bu xalqning tarixiy
rivojlanish jarayonlarini tushuntirib berishi uchun tuzadigan muayan sxemasidir.
M.Veberning XV-XVI asrlarda Evropaning xo'jalik burilishiga deformasiyaning
ta'siri sohasidagi izlanishlari fanda juda katta iz qoldirdi. Bu izlanishlarning
markazida «Protestant etikasi va kapitalizm ruhi» asari turadi. Ma'lum ma'noda
Veber Zombart amalga oshira olmagan ishni, ya'ni fundamental tarixiy-iqticodiy
asarini yaratdi. Bu kitob sayohatchining kelajak haqidagi yozuvlari emas, balki
kosmosdan turib kuzatishi edi.
QISQACHA XULOSALAR
F.List va tarixiy maktab namoyandalari o'z asarlari va uslubiyatlari bilan
Germaniyada iqtisod fanining rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar.
List asarlarining betakrorligi va ilmiy ahamiyati xo'jalik siyosiy muammolarini
chuqur tahlil qilishda hamda kam rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish
qiyinchiliklarini oldindan ko'rsatib berishda o'z o'rnini topadi. F.Listning traktati
to'rtta asosiy kitobdan iborat bo'lib, «Tarix», «Nazariya», «Sistemalar» va
«Siyosat» deb nomlanadi. Birinchi kitobda u Evropa xalqlarining iqtisodiy tarixini
o'rganib, zarur qisqacha xulosalarlar chiqaradi. Ikkinchi kitob olimning iqtisodiy
qarashlarining nazariy asoslarini ko'rsatib beradi. Uchinchi kitobda List siyosiy
iqtisodning bir nechta sistemalarini ko'rib chiqadi. Jumladan, merkantilistlar,
fiziokratlar sistemalari bilan bir qatorda sanoat sistemasi mavjudligini ko'rsatib
o'tadi.
F.List xo'jalik rivojlanishini, ya'ni taraqqiyotining turli bosqichlarini ko'rsatar
ekan, umumiy qonuniyatlarni e'tibordan chetda qoldiradi. Lekin u o'z qarashlarini
tarixiy-geografik, milliy sharoitlardan kelib chiqqan va hamma uchun umumiy
bo'lgan holatlarni tasdiqlovchi manbalarni aniq ko'rsatib o'tdi. Shuningdek, milliy
sanoat, millatning sanoat tarbiyasi va ayniqsa tashqi savdo taraqqiyoti muammolari
keng ilmiy tahlil qilindi.
F.List tomonidan bir davrning o'zida turli mamlakatlar teng rivojlanishi
mumkin emasligining ilmiy asoslanishi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Tarixiy maktab
olimlari iqtisodiy fan rivoji yo'lida ko'p ishlarni amalga oshirdilar. Ular o'z asarlarida
tarixiy va statistika manbalarini keng qo'llagan bo'lsalar-da, ayrim hollarda yuzaki
bayonchilikni ham uchratishimiz mumkindir.
Lekin shuni aytish zarurki, B.Gildebrandning «Hozirgi zamon va kelajakning
siyosiy iqtisodi» va K.Knisning «Tarixiy usul nuqtai nazaridan siyosiy iqtisod»
nomli kitoblari nashr qilinishi iqtisodiy ta'limotlar tarixida tarixiy maktab o'rnini
mustahkam belgilab berdi. Ushbu maktabning «tarixiy» usuliga xos xususiyatlarni
V.Rosher quyidagicha belgilaydi:
1. Xalqlar iqtisodiy masala deganda nimani tushunadi? Ular iqtisodiy sohada
nimalarga erishganliklarini amalda ko'rsatish;
2. Faqat zamonaviy iqtisodiy munosabatlarni kuzatish bilan cheklanmaslik;
3. Barcha xalqlarga xos iqtisodiy hodisa va harakatlarni taqqoslab tanqid qilish. Bu
sohada ayniqsa qadimgi xalqlarga e'tibor berish;
4. Iqtisodiy muassasalarni maqtamaslik va haqorat qilmaslik, chunki ulardan
ayrimlarigina barcha xalqlar uchun foydali yoki zararlidir.
Shunday qilib, tarixiy maktab vakillari tarixiy rivojlanish, evolyusiya va
bosqichlar ketma-ketligini e'tirof etib, iqtisodiy qonunlarni e'tibordan chetda
qoldirdilar. Tarixiy maktab faoliyati barcha kamchiliklardan qat'i nazar katta
e'tiborga loyik bo'ldi. Bu maktabning o'ziga xos usulini nemis iqtisodchilarining
keyingi avlodi o'z ijodi bilan davom ettirdi. XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy
ta'limotlar tarixi fanida bir nechta nazariy maktablar vujudga keldiki, ular o'z
maqsad, vazifalari va uslubiyatlari bilan o'zaro farq qilar edilar. Germaniyadagi
yangi tarixiy maktab ham xuddi ana shunday ya'ni yangi yo'nalishni ilmiy
asoslashga harakat qilgan va klassik nazariyotchilarni ayovsiz tanqid qilgan nazariy
maktablardan biri edi.
Ushbu maktab iqtisodchilari klassiklar fikricha qarshi iqtisodiy qonunlarning
nisbiy ekanligi, tarixiylik nuqtai-nazaridan vaqtincha ekanligini hamda itimoiy va
tabiiy faktorlargi mos ravida shartli ekanligini ko'rsatib berdilar. Shuningdek
klassiklarning «iqtisodiy inson» g'oyalari ham tanqid qilinib, undagi insonlarning
xo'jalik faoliyati - xulqiga xos kechinmalari (ijtimoiy manfaat, oilaviy g'amxo'rlik,
mehribonlik, burchni his etish, urf-odatlar va boshqalar) e'tibordan chetda
qolmaganligini alohida ta'kidladilar.
Va nihoyat, ular klassik maktabga xos bo'lgan abstraksiya va deduksiya
uslublaridan keng foydalanish o'z navbatida ilmiy kuzatish va induksiya
uslublaridan etarli foydalanmaslikka asosiy sabab ekanligini ko'rsatib berdilar.
haqiqatdan ham, yangi tarixiy maktab olimlari qo'llagan va iqtisodiyot fanidagi
yangicha tarixiy usullar ushbu maktab erishgan ijobiy yutug'larga asosiy sababchi
edi.
Chunki bir qancha marotaba nashrdan chqqan fundamental tarixiy-iqtisodiy
monografiyalar na faqat oddiy ilmiy ishlar sifatida, balki bu izlanishlar natijasi, qator
ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda o'z o'rnini topdi. Shu o'rinda taniqli
iqtisodchi olim Ya.S.Yadgarovning yozishicha, tarixiy maktab xo'jalik hayoti
evolyusiyasini ilmiy o'rgangan yangi tarixiy maktabning o'tmishdoshi bo'lgan bo'lsa,
o'z navbatida bu maktab hozirgi zamon iqtisodiyot fanidagi institutsional yo'nalish
ya'ni amerika ijtimoiy-institutsional maktablari shakllanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatgan
edi (Yadgarov A.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy.M.,1999,s.149).
Asosiy tushuncha va iboralar
Tarixiy maktab; F.List; millatning ruhi; iqtisodiy ta'limotlar tarixida tarixiy usul;
yangi tarixiy maktab; davlat sosializmi; benuqson tiplar; plyuralizm.
Nazorat va mulohaza uchun savollar
1. XIX asrning o'rtalarida Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishi xususiyatlarini aytib
bering.
2. F.Listning hayoti va ijodi haqida nimalarni bilasiz?
3. F.List iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanida qaysi yo'nalishga asos soldi?
4. F.Listning asosiy iqtisodiy asari qanday nomlanadi va unda ko'tarilgan bosh
mavzu nimalardan iborat?
5. F.List ta'limotida xo'jalik taraqqiyotining tarixiy bosqichlari qanday ifodalanadi?
6. Tarixiy maktabning asosiy vakillari kimlar? Ular haqida ma'lumot bering.
7. V.Rosherning asosiy iqtisodiy asari, uning uslubiyati nimalardan iborat?
8. K.Knisning tarixiy maktab rivojiga qo'shgan hissasi va uslubiyatini tushuntirib
bering.
9. B.Gildebrand taklif etgan insoniyat taraqqiyotining sistemasi qaysi xususiyatlari
bilan ajralib turadi?
10. Tarixiy maktabning iqtisodiyot fani rivojiga qo'shgan hissasi va yo'l qo'ygan
kamchiliklari haqida gapirib bering.
11. XIX asrning 70-yillarida shakllangan qaysi nazariy maktablarni bilasiz?
12. Bu davrda marksistik ta'limotga qarshi yangicha ilmiy tahlilni maydonga
tashlagan olimlar kimlar?
13. Yangi tarixiy maktab asoschilari haqida nimalarni bilasiz?
14. G.Shmoller va L.Brentanoning iqtisodiy mavzudagi asosiy asarlari va uslubiyati
haqida gapirib bering.
15. Ijtimoiy-siyosat uyushmasining asosiy vazifalari nimadan iborat?
16. V.Zombart va M.Veberning asosiy iqtisodiy asarlari qaysilar?
17. Eng yangi tarixiy maktab yoki ijtimoiy yo'nalish nazariy maktabining asosiy
xususiyatlari nimalardan iborat?
18. Germaniyada shakllangan va XIX-XX asrlarda yangi yo'nalishlarni iqtisodiy
ta'limotlar tarixi faniga olib kirgan nazariy maktablarning tutgan o'rni va ahamiyati
haqida gapirib bering.
