GESHIR EKINLERINIŃ ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI
GÚRES SHARALARI
REJE:
1. Geshir ekinleriniń zıyankesleri
2. Zıyankeslerge karsı gures sharaları
Gewik payda etiwshi shıbın qurtları o`simliklerdin` japıraqlarının` qabıg`ı
ishine kirip, o`zlerine jol islep kemirip zıyan keltiretug`ın zıyankes esaplanadı.
Erjetken fazası shıbın bolıp analıg`ının` denesi 2,0-2,3 mm, atalıg`ı-1,5-1,8 mm
keledi. Man`layı ashıq-sarg`ısh ren`de. Murtının` 3-shi bo`limi sarg`ısh ren`de.
Arqa bo`liminin` ortası qara ren`de. Ko`kirek bo`limi sarı, jıltıraq, qarnı sur-
sarg`ısh, to`besinde qara sızıq bar. Analıg`ı ha`m atalıg`ı bir-birinen ajıralıp turadı.
Analıg`ının` qarın ushında qara ren`li ma`yek qoyg`ıshı bar. Ma`yegi oval
formada, aq-mo`ldir ren`li, uzınlıg`ı 0,25 mm. Qurtları 3 jasap 1-shi jasta mo`ldir,
uzınlıg`ı 1 mm, 2-shi jastag`ısı gu`n`girt-aqshıl ren`li 1-2 mm, 3-shi jasında
aldıng`ı bo`limi sarg`ısh ha`m artqı bo`limi gu`n`girt ren`li, 2-3 mm jetip, qara
ren`li awız apparatı ko`rinip turadı. Tolıq azıqlang`anları jalg`an quwırshaqqa
(pupariyge) aylanadı. Analıqları atalang`annan son` ma`yeklerin (ulıwma 100
dana) azıqlanatug`ın o`simliktin` japıraqlarına qoyadı. Qurtları japıraqtın`
epidermis qabatında iyrek-iyrek jol payda etedi. Azıqlanıwı ushın bir japıraq
jetispese paqal arqalı basqa japıraqqa o`tedi. Quwırshaqqa aylanıwdan aldın
japıraqtı shar formada tesip shıg`ıp, topıraqqa tu`sedi. Bul orında quwırshaqlanıp
ha`m pupariyge aylanadı. Quwırshaqlar qıslaw ushın topıraqtın` teren`regine
ketedi.
Bulardan tısqarı tomat o`simliginin` miywe elementlerine zıyan keltiriwshi
g`awasha sovkası payda bolıp, sırt penen baylanısı ko`birek bolg`an ıssıxanalarg`a
erjetken fazası esaplanatug`ın gu`belekleri ushıp kelip g`alaba ma`yeklerin qoyadı.
Olardan shıqqan qurtları miywe elementlerin, ha`tteki pisiw fazasına barg`an
tu`yneklerin tesip azıqlanadı.
Qarsı gu`res ilajları agrotexnikalıq usılda ha`r aylanıstan aldın atızdı egiske
sapalı tayarlaw, hasıl jıynap alıng`annan keyin o`simliklerdi tamırı menen qosıp
alıp, ıssıxanadan shıg`arıp ko`mip taslaw yaki jag`ıp jiberiw. Topıraqtı shuqır etip
su`riw ha`m bos qaldırılg`an (jollardı) orınlarda usı jumıslardı tolıg`ı menen iske
asırıw. Na`tiyjede buzawbaslar, sım qurtları basqada sol orında jasap atırg`an
zıyankeslerdin` qazg`an jolları buzılıp ketedi ha`m olardın` kelesi aylanısqa
shekem saqlanıp qalıw jag`dayları qıyınlasadı. Qorshalg`an orınlardın` topıraqları
awır mexanikalıq quramg`a iye bolıp, joqarı da`rejede saz topıraqlı jerler bolsa
tolıq shirigen jergilikli ha`m mineral to`ginlerdi o`z mug`darında salıp onın`
qunarlılıg`ın jaqsılaw kerek. Vegetatsiya da`wirinde o`simlik tuqımların o`z
muddetlerinde sapalı egip, otırg`ızılg`an na`llerge joqarı da`rejede ta`rbiya berilip
barılsa olardın` zıyankesler zıyanına shıdamlılıg`ı artadı. Payda bolg`an ayırım
zıyankeslerdi, olardın` ma`yeklerin qolda terip alıw, o`simliklerdin` shaqaların,
japıraqların siyrekletkende zıyanlang`anların, ma`yek, qurtları barların alıp taslap
atızdan sırtqa shıg`arıp joq etiw na`tiyjesinde ko`plegen zıyankesler joq etiledi.
Qorshalg`an orınlarda entomofaglardın` ken`nen tarqalıwına sha`riyat jaratıw,
biologiyalıq gu`res ilajların olardın` biolaboratoriyalarda ko`beytirilgen tu`rlerin
tarqatıw arqalı alıp barıw.
Birinshi gezekte qorshalg`an jaylarda sovka ha`m mo`llerdin` ma`yekleri
payda bolsa, olardı ma`yek fazasında joq etiw ushın aldın ala biolaboratoriyalarda
o`rshitilgen trixogrammadan gektarına 60 000 dana, sonday-aq 3-4 ku`nnen son`
80 000 dana, ja`nede 7-8 ku`n o`tkerip u`shinshi ma`rte 60 000 dana ( ulıwma
gektarına 200 000 dana esabında) tarqatıp shıg`ıladı. Bunnan tısqarı egilgen
pomidorda g`awasha sovkası qurtları payda bolıp orta, joqarı jasqa jetkende
biolaboratoriyada o`rshitilgen brakon entomofaginen 20:I; 10:I; 5:I (zıyankes :
brakon) dana sxemasında ha`r 5-7 ku`nnen tarqatıw a`melge asırıladı.
Qorshalg`an orınlarda ximiyalıq gu`res ilajları eki bag`darda alıp barıladı.
Birinshisi profilaktika maqsetinde egisten aldın ıssıxana ishindegi tiykarg`ı
zıyankesler bolatug`ın orınlardı ximiyalıq preparatlar menen islew beriw,
fumigatsiyalaw arqalı tazalaw. Ekinshisi zıyankeslerge qarsı tuqımdı da`rilew yaki
vegetatsiya da`wirinde payda bolg`an tu`rlerine qarsı bu`rkiw ha`m shan`law jolları
arqalı islew berip olardı tolıq joq etiw. Ko`plegen ıssıxanalarda qıyar, pomidor
ha`m basqada eginlerdin` tuqımları egiwden aldın gaucho, gaucho-M, dalucho,
avalanche insektitsidleri menen islew berilip egilgende na`llerdin` da`slepki o`sip,
rawajlanıw
fazalarında
joqarı
biologiyalıq
paydalılıqqa
erisiletug`ınlıg`ı
anıqlang`an. Sonday-aq vegetatsiya da`wirinin` basqa waqıtları o`simliklerde
zıyankesler payda bolıp sanı ekonomikalıq zıyanlılıq sanınan joqarılaw jag`dayları
payda bolg`anda olarg`a qarsı to`mendegi ximiyalıq preparatlardın` qorshalg`an
orınlarda qollanıw ushın usınılg`an mug`darın qollap ximiyalıq gu`res ilajları
islenedi. Bunday preparatlarg`a kinmiks, detsis, fastak, karate, sumi-alfa, konfidor,
karbofos h.t.b. tu`rlerin qollanıw usınılg`an.
Kapusta kúyesiniń tarqalıwı` Ǵárezsiz mámleketler awqamlıq ellerinde, shetki
arqada, alıs batıs, zakapvkaz`eda orta aziya Respublikalarında Túrkmenistan,
Ózbekistan, Tájikstanda ushıraydı. Aynıqsa Ózbekistan hám Qaraqalpaqstanda keń
tarqalgan. Qaraqalpaqstannıń suwgarıw zonalarında, togaylarda, sahra zonalarında
ushıraydı. Sahra zonalarında tiykarınan erte báhárde efemer hám efemeriodlardıń
gúllew hám vegetaciya dáwirinde uıshraydı.
Gúbeleklerdiń ómir dárejesi. Gúbelekler tiykarınan kún awa baslaganda,
kúndizgi ıssılıq páseygennen keyin usha baslaydı. Qarańgı túskennen keyin ushıw
massalıq tús aladı hám tańga shekem dawam etedi. Kúndizgi waqıtların gúbelekler
azıq awqatlıq ósimliklerdiń japıraqlarında ótkizedi, ayrım waqıtlarda gúbeleklerdiń
kúndiz kúni ushıwı hám gúzetiledi. Bunı sol nárse menen tekseriw múmkin, bul
jagday gúbeleklerdiń massalıq kóbeyiwi dáwirinde yamasa azıq-awqatlıq ósimliklerdi
jaqpay qalganda kelip shıgadı.
Sonday-aq gúbelekler óz máyeklerin japıraqtıń tomengi bólimine qoyadılar.
Máyeklerdi shashıp taslaw jolı menen yamasa shınjır sıyaqlı qoyıladı. Bunnan nátiyje
kóbinese ósimliktiń tomengi yaruslarına beriledi. Tomengi yaruslarda pútin qoyılgan
máyeklerdiń tw,r procentinen ue,w procentine shekem gúzetiledi. Gúbelekler
ómiriniń uzınlıgı t-u kún. Máwsimniń qanday keliwine baylanıslı, gúbelektiń máyek
qoyıw waqtı maksimal esapta qre de.
Gúbelekler rawajlangan jınısıy produkt penen payda boladı. Máyek qoyıw ushın
erjetken fazasında azıqlanıw shárt emes. Biraq suw, qant siropı menen azıqlanganda
gúbeleklerdiń ómiri uzayadı. Kapusta kúyesiniń azıqlanıwı ele jaqsı úyrenilmegen.
Stepanov (qoyq) uqıplılıgı gúlli ósimlikleriniń ósiwine baylanıslı. Biz tamanımızda
bul máseleni anıqlaw ushın kapusta kúyesi gúbelekleri hár qıylı ósimlikler nektarları
menen bagıladı. Qoyılgan máyeklerdiń eń kóp sanı pastux sumkası menen
azıqlanganda anıqlandı. Eń kem mugdar bolsa petrushka gúli menen azıqlanganda.
Gúbeleklerdiń jasaw ómiri uzayganlıgı pastux sumkası gúli menen azıqlanganda júz
berdi, eń qısqa waqtı bolsa petrushka hám ukrop penen azıqlanganda boldı. (Bul
esapqa suwsız hám ósimliksiz qılıngan qadagalaw kirmeydi) Usı tájiriybeler
waqtında anıqlanıwına eń kóp máyek qoyıw mugdarı w-e kúnlerge tuwrı keledi eken.
Qurtlardıń
rawajlanıwı.
Kapusta
kúyesi
qurtları
gúlli
ósimliklerdi
zıyanlandırıwshı mogofoch esaplanadı.
Qaraqalpaqstanda qurtlar redis, redka, reps, pastux sumkası gúzetilgen.
Túrkmenistanda kapusta kúyesi qurtı mol`kolomoy hám vnemchetik voidni
zıyanlaydı. (D.Tokchaev, V.Daricheva hám basqalar. qoyu).
Orta Aziyada kapusta kúyesi, kapusta, repa, bryukva, turneps hám red`kanı
zıyanlaydı. (Arnol`d hám bas. qorr). Ulıwma aytqanda zıyankesler sıpatında qouy
jıldan baslap tanıs (Saxarov qory) máyekten endi shıgatugın qurtlar sol kúni-aq
japıraqtıń mazalı jayların kemire baslaydı. Olar uzınlıgı e mm bolgan jollar-minalar
qaldıradı.
Japıraqlar ishinde, minalarda qurtlar 3-7 kún azıqlanadı.
