GESHIR EKINLERINIŃ ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI REJE: 1. Geshir ekinleriniń zıyankesleri 2. Zıyankeslerge karsı gures sharaları Gewik payda etiwshi shıbın qurtları o`simliklerdin` japıraqlarının` qabıg`ı ishine kirip, o`zlerine jol islep kemirip zıyan keltiretug`ın zıyankes esaplanadı. Erjetken fazası shıbın bolıp analıg`ının` denesi 2,0-2,3 mm, atalıg`ı-1,5-1,8 mm keledi. Man`layı ashıq-sarg`ısh ren`de. Murtının` 3-shi bo`limi sarg`ısh ren`de. Arqa bo`liminin` ortası qara ren`de. Ko`kirek bo`limi sarı, jıltıraq, qarnı sur- sarg`ısh, to`besinde qara sızıq bar. Analıg`ı ha`m atalıg`ı bir-birinen ajıralıp turadı. Analıg`ının` qarın ushında qara ren`li ma`yek qoyg`ıshı bar. Ma`yegi oval formada, aq-mo`ldir ren`li, uzınlıg`ı 0,25 mm. Qurtları 3 jasap 1-shi jasta mo`ldir, uzınlıg`ı 1 mm, 2-shi jastag`ısı gu`n`girt-aqshıl ren`li 1-2 mm, 3-shi jasında aldıng`ı bo`limi sarg`ısh ha`m artqı bo`limi gu`n`girt ren`li, 2-3 mm jetip, qara ren`li awız apparatı ko`rinip turadı. Tolıq azıqlang`anları jalg`an quwırshaqqa (pupariyge) aylanadı. Analıqları atalang`annan son` ma`yeklerin (ulıwma 100 dana) azıqlanatug`ın o`simliktin` japıraqlarına qoyadı. Qurtları japıraqtın` epidermis qabatında iyrek-iyrek jol payda etedi. Azıqlanıwı ushın bir japıraq jetispese paqal arqalı basqa japıraqqa o`tedi. Quwırshaqqa aylanıwdan aldın japıraqtı shar formada tesip shıg`ıp, topıraqqa tu`sedi. Bul orında quwırshaqlanıp ha`m pupariyge aylanadı. Quwırshaqlar qıslaw ushın topıraqtın` teren`regine ketedi. Bulardan tısqarı tomat o`simliginin` miywe elementlerine zıyan keltiriwshi g`awasha sovkası payda bolıp, sırt penen baylanısı ko`birek bolg`an ıssıxanalarg`a erjetken fazası esaplanatug`ın gu`belekleri ushıp kelip g`alaba ma`yeklerin qoyadı. Olardan shıqqan qurtları miywe elementlerin, ha`tteki pisiw fazasına barg`an tu`yneklerin tesip azıqlanadı. Qarsı gu`res ilajları agrotexnikalıq usılda ha`r aylanıstan aldın atızdı egiske sapalı tayarlaw, hasıl jıynap alıng`annan keyin o`simliklerdi tamırı menen qosıp alıp, ıssıxanadan shıg`arıp ko`mip taslaw yaki jag`ıp jiberiw. Topıraqtı shuqır etip su`riw ha`m bos qaldırılg`an (jollardı) orınlarda usı jumıslardı tolıg`ı menen iske asırıw. Na`tiyjede buzawbaslar, sım qurtları basqada sol orında jasap atırg`an zıyankeslerdin` qazg`an jolları buzılıp ketedi ha`m olardın` kelesi aylanısqa shekem saqlanıp qalıw jag`dayları qıyınlasadı. Qorshalg`an orınlardın` topıraqları awır mexanikalıq quramg`a iye bolıp, joqarı da`rejede saz topıraqlı jerler bolsa tolıq shirigen jergilikli ha`m mineral to`ginlerdi o`z mug`darında salıp onın` qunarlılıg`ın jaqsılaw kerek. Vegetatsiya da`wirinde o`simlik tuqımların o`z muddetlerinde sapalı egip, otırg`ızılg`an na`llerge joqarı da`rejede ta`rbiya berilip barılsa olardın` zıyankesler zıyanına shıdamlılıg`ı artadı. Payda bolg`an ayırım zıyankeslerdi, olardın` ma`yeklerin qolda terip alıw, o`simliklerdin` shaqaların, japıraqların siyrekletkende zıyanlang`anların, ma`yek, qurtları barların alıp taslap atızdan sırtqa shıg`arıp joq etiw na`tiyjesinde ko`plegen zıyankesler joq etiledi. Qorshalg`an orınlarda entomofaglardın` ken`nen tarqalıwına sha`riyat jaratıw, biologiyalıq gu`res ilajların olardın` biolaboratoriyalarda ko`beytirilgen tu`rlerin tarqatıw arqalı alıp barıw. Birinshi gezekte qorshalg`an jaylarda sovka ha`m mo`llerdin` ma`yekleri payda bolsa, olardı ma`yek fazasında joq etiw ushın aldın ala biolaboratoriyalarda o`rshitilgen trixogrammadan gektarına 60 000 dana, sonday-aq 3-4 ku`nnen son` 80 000 dana, ja`nede 7-8 ku`n o`tkerip u`shinshi ma`rte 60 000 dana ( ulıwma gektarına 200 000 dana esabında) tarqatıp shıg`ıladı. Bunnan tısqarı egilgen pomidorda g`awasha sovkası qurtları payda bolıp orta, joqarı jasqa jetkende biolaboratoriyada o`rshitilgen brakon entomofaginen 20:I; 10:I; 5:I (zıyankes : brakon) dana sxemasında ha`r 5-7 ku`nnen tarqatıw a`melge asırıladı. Qorshalg`an orınlarda ximiyalıq gu`res ilajları eki bag`darda alıp barıladı. Birinshisi profilaktika maqsetinde egisten aldın ıssıxana ishindegi tiykarg`ı zıyankesler bolatug`ın orınlardı ximiyalıq preparatlar menen islew beriw, fumigatsiyalaw arqalı tazalaw. Ekinshisi zıyankeslerge qarsı tuqımdı da`rilew yaki vegetatsiya da`wirinde payda bolg`an tu`rlerine qarsı bu`rkiw ha`m shan`law jolları arqalı islew berip olardı tolıq joq etiw. Ko`plegen ıssıxanalarda qıyar, pomidor ha`m basqada eginlerdin` tuqımları egiwden aldın gaucho, gaucho-M, dalucho, avalanche insektitsidleri menen islew berilip egilgende na`llerdin` da`slepki o`sip, rawajlanıw fazalarında joqarı biologiyalıq paydalılıqqa erisiletug`ınlıg`ı anıqlang`an. Sonday-aq vegetatsiya da`wirinin` basqa waqıtları o`simliklerde zıyankesler payda bolıp sanı ekonomikalıq zıyanlılıq sanınan joqarılaw jag`dayları payda bolg`anda olarg`a qarsı to`mendegi ximiyalıq preparatlardın` qorshalg`an orınlarda qollanıw ushın usınılg`an mug`darın qollap ximiyalıq gu`res ilajları islenedi. Bunday preparatlarg`a kinmiks, detsis, fastak, karate, sumi-alfa, konfidor, karbofos h.t.b. tu`rlerin qollanıw usınılg`an. Kapusta kúyesiniń tarqalıwı` Ǵárezsiz mámleketler awqamlıq ellerinde, shetki arqada, alıs batıs, zakapvkaz`eda orta aziya Respublikalarında Túrkmenistan, Ózbekistan, Tájikstanda ushıraydı. Aynıqsa Ózbekistan hám Qaraqalpaqstanda keń tarqalgan. Qaraqalpaqstannıń suwgarıw zonalarında, togaylarda, sahra zonalarında ushıraydı. Sahra zonalarında tiykarınan erte báhárde efemer hám efemeriodlardıń gúllew hám vegetaciya dáwirinde uıshraydı. Gúbeleklerdiń ómir dárejesi. Gúbelekler tiykarınan kún awa baslaganda, kúndizgi ıssılıq páseygennen keyin usha baslaydı. Qarańgı túskennen keyin ushıw massalıq tús aladı hám tańga shekem dawam etedi. Kúndizgi waqıtların gúbelekler azıq awqatlıq ósimliklerdiń japıraqlarında ótkizedi, ayrım waqıtlarda gúbeleklerdiń kúndiz kúni ushıwı hám gúzetiledi. Bunı sol nárse menen tekseriw múmkin, bul jagday gúbeleklerdiń massalıq kóbeyiwi dáwirinde yamasa azıq-awqatlıq ósimliklerdi jaqpay qalganda kelip shıgadı. Sonday-aq gúbelekler óz máyeklerin japıraqtıń tomengi bólimine qoyadılar. Máyeklerdi shashıp taslaw jolı menen yamasa shınjır sıyaqlı qoyıladı. Bunnan nátiyje kóbinese ósimliktiń tomengi yaruslarına beriledi. Tomengi yaruslarda pútin qoyılgan máyeklerdiń tw,r procentinen ue,w procentine shekem gúzetiledi. Gúbelekler ómiriniń uzınlıgı t-u kún. Máwsimniń qanday keliwine baylanıslı, gúbelektiń máyek qoyıw waqtı maksimal esapta qre de. Gúbelekler rawajlangan jınısıy produkt penen payda boladı. Máyek qoyıw ushın erjetken fazasında azıqlanıw shárt emes. Biraq suw, qant siropı menen azıqlanganda gúbeleklerdiń ómiri uzayadı. Kapusta kúyesiniń azıqlanıwı ele jaqsı úyrenilmegen. Stepanov (qoyq) uqıplılıgı gúlli ósimlikleriniń ósiwine baylanıslı. Biz tamanımızda bul máseleni anıqlaw ushın kapusta kúyesi gúbelekleri hár qıylı ósimlikler nektarları menen bagıladı. Qoyılgan máyeklerdiń eń kóp sanı pastux sumkası menen azıqlanganda anıqlandı. Eń kem mugdar bolsa petrushka gúli menen azıqlanganda. Gúbeleklerdiń jasaw ómiri uzayganlıgı pastux sumkası gúli menen azıqlanganda júz berdi, eń qısqa waqtı bolsa petrushka hám ukrop penen azıqlanganda boldı. (Bul esapqa suwsız hám ósimliksiz qılıngan qadagalaw kirmeydi) Usı tájiriybeler waqtında anıqlanıwına eń kóp máyek qoyıw mugdarı w-e kúnlerge tuwrı keledi eken. Qurtlardıń rawajlanıwı. Kapusta kúyesi qurtları gúlli ósimliklerdi zıyanlandırıwshı mogofoch esaplanadı. Qaraqalpaqstanda qurtlar redis, redka, reps, pastux sumkası gúzetilgen. Túrkmenistanda kapusta kúyesi qurtı mol`kolomoy hám vnemchetik voidni zıyanlaydı. (D.Tokchaev, V.Daricheva hám basqalar. qoyu). Orta Aziyada kapusta kúyesi, kapusta, repa, bryukva, turneps hám red`kanı zıyanlaydı. (Arnol`d hám bas. qorr). Ulıwma aytqanda zıyankesler sıpatında qouy jıldan baslap tanıs (Saxarov qory) máyekten endi shıgatugın qurtlar sol kúni-aq japıraqtıń mazalı jayların kemire baslaydı. Olar uzınlıgı e mm bolgan jollar-minalar qaldıradı. Japıraqlar ishinde, minalarda qurtlar 3-7 kún azıqlanadı. Sonnan keyin birinchi lin`ka, yamasa japıraqlar ishinde q áwladtıń rawajlanıwı baslanadı. Ekinshi jaqtan keyin qurtlar ashıq jasaw tárizine ótediler. Olar japıraqtıń myakotini jep tawsadı. Bir kúnde 7-8 jas qurtlar japıraq plastinkasınıń 6-30 mm2 ın jep tawsadı.Úlken jastagı qurtlardıń zıyanı 35-77 mm2 qa jetedi. Japıraq ústi maydanınıń ulıwma úlkenligi zıyan mugdarı onsha úlken emes. Biraq kapusta kúyesi qurtınıń zıyanı mugdarı sonda, ol kapustanı mutofka fazasında ósiw nátiyjesin zıyanlaydı. Qurtlardıń sol sıyaqlı zıyanı nátiyjesinde rawajlanadı. Bulardan mayda shanshqılar payda boladı. Mutovka fazasında jábirlengen kapusta óziniń tovar qábiliyetin jogaltadı. Ashınarlısı sonda kapusta kúyesi qurtınıń zıyanı aradan bir qancha waqıt ótkennen soń qorgaw sharaları paydasız bolıp qalgannan keyin bilinedi. Kapusta maydanında da iyun` ayınıń aqırında ósimlik mutovka fazasında waqtında tekserip kórilgende q ósimlikke q,i ekz. dan aspaydı. Avgust ayınıń basında bolsa w0F ten kóbirek ósimlikler kachan ormaganlıgı málim boldı. Juwmaqlap aytqanda kapustanıń osiwiniń eń qáwipli dáwiri bul mutofka fazası. Sonıń ushın hátte eń kem mugdardagı qurtlar anıqlanganda da dárhal profilaktik-qorgaw sharaların kóriw zárúr. Erte hám kesh kapustalardıń rawajlanıwına salıstırganda, kesh egiliwshi kapusta tezrek hám kóbirek zıyanlanadı. Bul jaz ayındagı papulyaciya tıgızlıgınıń kesh kapustalar joqarı bolıwı menen esaplanadı. Zıyanlangan kapustalar ortasha mugdarda mutovka fazasında wr F payda etedi. Erte egiletugın kapustada bolsa bul kórsetkish yFten aspagan. Qurtlar tiykarınan sırtqı japıraqlardı kemiredi. Ayrım jagdayda bolsa ishki japıraqlardı da kemiriwi múmkin. İshki japıraqlardı kemirgende qurtlardıń kachanga zıyan jetkiziwi anıqlangan. Olar kochan ishine q,0 sm ge shekem kemirip barıwı múmkin, kochan ishinde qurtlar azıqlanganda, olar kochanlardı eksperiment penen kirlendiredi, sonnan keyin kochan saqlanıw waqtında shiriy baslaydı hám óziniń óniminiń sıpatın joytadı. Tazalanganda ónim óz awırlıgın joytadı. Tazalanganda kapustanıń w-r qabatın alıp taslawga tuwrı keledi. Bunnan joytılgan awırlıq bir kapustanıń q0 ayrım waqıtları bolsa w0 F ke tuwrı keledi. Sonday qılıp kapusta kúyesi kapustaga mutovka fazasında aynıqsa úlken zıyan jetkizedi. Pútin vegetaciya dáwirinde payda bola baslagan kochanlarga keri tásir etedi. Kapusta kúyesinıń biologiyasın qorgaw usılların payda etiwdi kózde tutıw kerek. Kapusta menen birge kapusta kúyesi basqa gúlli yisli ósimliklerin de zıyanlaydı. Zıyanlanıw dárejesi kapusta menen birdey boladı. Qurtlar máyekten shıga baslagannan keyin japıraq shiresin jep boladı, óskennen keyin bolsa japıraqta teshiksheler payda qıladı. Quwırshaqlanıw awqatlangan jayda ósimliktiń joqarı yamasa tómengi tamanınan payda boladı` laboratoriya sharayatında quwırshaqlanıw sadkanıń diywallarında, shiyshe ıdıslarda júz beredi. Bazıbir fazalardıń pútin cikliniń rawajlanıw áwladları. Bul máseleni sheshiw ushın laboratoriya jagdayında jumıs alıp barıldı. Tábiyat ortalıgında uslangan gúbelekler sadkada saqlanadı. (Analıq hám atalıq). Bunda olardıń rawajlanıwı gúzetiledi, gúbeleklerdiń usha baslaganınan baslap tap ómiriniń máyek qoyıwı baslanıw waqtı iyuldiń birinshi kúninen avgust ayınıń aqırınıń úshinshi kúnine tuwrı keldi. Enkubaciya waqtı ortasha esap penen g-ó kún dawam etti. Qurtlardıń rawajlanıwı kúnniń uzınlıgı ortasha jeti kúndi payda etti. Quwırshaqlar úsh kúnde rawajlanadı. Kapusta kúyesi generaciyasınıń pútin bir ciklı á0-áh kúndi payda etti, hámmesi bolıp gúzetiw waqtında jeti áwlad esapqa alındı. Qaraqalpaqstan sharayatında kapusta kúyesi hawa rayınıń ózgeriwine qarap h-á0 áwlad qaldıradı. Kojanchikov V.İ. á9úá –jıldıń pikirinshe kapusta kúyesiniń rawajlanıwınıń termikalıq parogi áńo S qa pútinley rawajlanıwı ushın effektiv temperaturanıń summası áh0o S qa teń.