GIDROMORF TUPROQLAR REJA 1. Gidromorf tuproqlar 2. Tuproqlar gidromorfizmi va gidromorf tuproq paydo bo'lish jarayoni. 3. Gidromorf tuproqlar sistematikasi. Gidromorf (gidrogenli) tuproqlarga ma'lum tabiiy mintaqadagi normal tuproq qoplamining namlanishiga nisbatan oshiqcha namlanish sharoitida shakllangan, tuproqlarning katta guruhi kiradi. Gidromorf tuproqlar quyidagi hodisalar tufayli shakllanadi: 1) sizot suvlarning er yuzasiga yaqin joylashishi yoki davriy ravishda ko'tarilishi (sizot – suv gidromorfizmi); 2) atmosfera yog'inlarining pastki qatlamlarga yoki qiyalik bo'yicha oqib chiqib ketmaydigan sharoitda ularning er ustida turib qolishi (yuza, yoki atmosfera, gidromorfizmi); 3) sizot-suv va yuza gidromorfizmlarning birgalikda sodir bo'lishi; 4) suv o'tkazmaydigan gorizontlar ustida tuproq qalinligi chegarasida davriy ravishda yuza oshiqcha namlanishning shakllanishi (tuproq ichki gidromorfizmi); 5) daryo sohillarining toshqin suvlari bilan davriy ravishda suv bosishi, odatda er yuzasiga yaqin joylashgan sizot suvlari ham bunda ishtirok etadi (sohil yoki allyuvial gidromorfizmi, amfibal gidromorfizm); 6) to'qayzorlar, marshlar, mangrolar, daryo delьtalari va dengiz va ko'l qirg'oqlari xududlarini suv bosishi natijasida doimiy suv bilan to'yinishi (marsh gidromorfizmi); 7) sholi ekinlganda tuproq yuzasining uzoq muddatli davriy suv bosishi (sholichilik gidromorfizmi). Barcha hollarda gidromorf tuproqlar tranzit yoki ko'pchilik hollarda, akkumulyativ landshaft – geokimyoviy sharoitlarda shakllanadi. Shu munosabat bilan ushbu tuproqlar, odatda, u yoki bu birikmalarning migratsiyasi (ko'chishi) yo'lida geokimyoviy barьer ( to'siq) bo'lib xizmat qiladi. Sernam (gumid) rayonlarda organik moddalar, kremniy, temir, marganets, fosfor birikmalari, quruq (arid) rayonlarda esa ohak, gips, suvda eruvchi tuzlar to'planadi. Barcha hollarda ular u yoki bu mikroelementlar, shu jumladan radioaktiv izotoplarining ushlanib qolishida tuzoq bo'lib xizmat qiladi. Gidromorf tuproqlar oksidlanish-qaytarilish rejimining o'ziga xosligi, kimyoviy yoki biokimyoviy (mikrobiologik) qaytarilish jarayonlarining rivojlanishiga va tuproq Σh ning past (100-200 mV gacha) ba'zan xatto manfiy ko'rsatkichgacha tushishiga olib keluvchi, ularning davriy yoki doimiy oshiqcha namlanishi va mos ravishda anaerobiozisi bilan bog'liq. Faqat ba'zi hollardagina yaxshi zovurlangan sharoitda yuqori kislorodli kuchli oksidlangan suvlar bilan oshiqcha namlanganda gidromorf tuproqlarda yuqori (500-600 mV) Σh ko'rsatkichli oksidlanadigan muhit saqlanishi mumkin. Gleylanish – bu, gidromorf tuproqlar uchun xarakterli bo'lgan, spetsifik elementar tuproq jarayonidir. “Gleylanish” (gley hosil bo'lish, gleyning shakllanishi, gleyli jarayon) atamasi rus halqining “gley” (“berch”) so'zidan kelib chiqqan bo'lib, T.N.Visotskiy tomonidan 1905 yilda ilmiy lug'atga kiritilgan va halqaro atama sifatida yuritilmoqda. Tuproqning gleylanishi tuproq massasining uzoq davom etadigan mavsumiy yoki doimiy oshiqcha namlanishi va anaerobiozis va oksidlanish-qaytarilishi potentsiali.ning past ko'rsatkichlari sharoitida qaytarilish jarayonlari rivojlanishining natijasi hisoblanadi. Ko'p jihatdan bu, tuproq mikroflorasining anaerob faoliyati bilan bog'liq bo'lgan, biokimyoviy jarayondir, qaysiki tuproqni sun'iy gleylanishi bo'yicha o'tkazilgan ko'p sonli eksperimentlar bilan isbotlangan. Bunda, organik moddalar va temir, marganets, oltingugurt birikmalarining oksidlanish-qaytarilish transformatsiyasi hisobiga energiya oladigan, mikroorganizmlar katta rolь o'ynaydi. Odatda gley gorizontlari o'simliklar uchun zararli ko'pgina moddalarni, shuningdek zararli gazlar- metan, fosfin, kam oksidlangan azot va uglerod oksidlarini saqlaydi. O'simliklar uchun qulay azot ammiakli shaklda uchraydi, nitratlar amalda umuman yo'q Tuproqnig gleylanishi yoppasiga bo'lmaydi: gleylangan gorizontlarda oksidlangan va qaytarilgan zonalarning almashinishi kuzatiladi. Gleylashgan gorizontlar tusining