1 KURS ISHI GIKSOSLAR MUNDARIJA KIRISH I BOB. GIKSOSLARNING MISRGA KIRIB KELISHI 1.1 Giksos qabilalarining kelib chiqishi 1.2 Qadimgi Misrga hujumlari II BOB. GIKSOSLARNING TURMUSH TARZI VA IJTIMOIY HAYOTI 2.1 Giksos qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti 2.2 Savdo-sotiqning rivojlanishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak”, — dedi prezident Shavkat Mirziyoyev. Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak.Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan fikrlarni aytib o’tgan1. Biz tanlagan mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi. Darhaqiqat, giksoslar ko'proq diplomatik ta'sirga ega bo'lib, madaniyat, til, harbiy ishlarda taraqqiyotga va hatto ramziy ot va aravani joriy etishga hissa 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998. 3 qo'shdilar. Bu ikki raqobat tushuntirishlar hikoya qadimgi Misr va bu sirli guruh haqida ko'p ochib beradi. Bir so'z bilan aytganda, Giksos shunchaki Misr unvonining yunoncha versiyasidir, Heka Xasut, chet el/tepalik mamlakatlari hukmdorlari. Ko'p narsa noto'g'ri tushunilgan bo'lsa-da, biz Giksos ikkinchi oraliq davrda Shimoliy Misrni, ayniqsa deltani boshqargan G'arbiy Osiyo shaxslarining kichik guruhidan iboratligini bilamiz. Ushbu hukmdorlar Misrning 15-sulolasi sifatida qayd etilgan Turin Qirollik kanoni, ularning mavjudligini hujjatlashtiradigan yagona taniqli qirol ro'yxati. O'nlab yillar davomida Ptolemey Misr tarixchisi Manetoning asarlari Giksosning mashhur va ilmiy talqinlariga ta'sir ko'rsatdi. Iosifning Contra Apionemi saqlangan, Manetho bir qo'pol O'rda sifatida Giksos taqdim, kuch bilan Misr zabt qorong'i irq bosqinchilari, vayron sabab va Misrliklarni o'ldirish yoki qul. Ushbu hisob Misr matnlarida davom etdi ikkinchi oraliq davr va yangi qirollik. Misrshunoslik rivojlanib borishi bilan "giksos xalqi" ning vayronagarchilik darajasi va etnik kelib chiqishi to'g'risida ko'p yillik munozaralar o'tdi. Faqat so'nggi o'n yilliklarda giksoslar aholi yoki etnik guruh emas, balki kichik hukmdorlar guruhi (biz oltitasini bilamiz) sifatida namoyon bo'ldi. Ushbu yangi tasvirga olib kelgan tadqiqotlar 1966 yilda Avstriya Fanlar Akademiyasi Tell el Dab'ada (qadimgi Avaris yoki XVT-Varet) hali ham davom etayotgan qazishmalarni ochganida boshlangan va bu joyni Giksos poytaxti deb aniqlagan. Yaqin atrofdagi arxeologik tadqiqotlar bilan bir qatorda, bosqinchilik haqidagi ertakni hech qanday dalil qo'llab- quvvatlamaganligi aniq bo'ldi. Buning o'rniga, Tell al-Dab'a da qazishmalar namoyish Janubi-G'arbiy Osiyodan muhojirlar (Levant) asrlar davomida Sharqiy Nil deltasiga ko'chib edi, erta ikkinchi oraliq davr orqali o'rtalarida 12 sulolasi bu immigratsiya yig'ilish bilan. Diniy me'morchilik, xudolar, dafn marosimlari, oziq-ovqat va qurol- yarog' va almashtirish pinlari kabi artefaktlarni o'rganish G'arbiy Osiyolik shaxslarning katta aholisini ko'rsatdi. Aslini olib qaraganda, bu elementlar ko'p muhojirlar bilan Misr amaliyotini Birlashgan, taklif el Dab'a nikoh va tinch-totuv yashashni featuring bir madaniy aralashgan jamoa edi ayt. G'arbiy Osiyoning bir 4 nechta shaxslari hatto amaldorlar edi O'rta Qirollik shohlar, yaqin Sharqdagi savdo- sotiqni nazorat qilish va foydali kon ekspeditsiyalari Sinay yarim oroli. "Bosqinchilik" o'rniga, Misr shohlarining markazlashgan hokimiyati pasayganligi sababli, el Dab'aga ayt elita mahalliy kuchini to'ntarish yoki shunchaki sekin, tinch jarayon bilan ular Heka Xasut unvonini olib, o'zlariga shoh bo'lishdi. Ularning hukmronligi davrida Hyksos shohlari doimiy ravishda o'zlarining shaxsiyatlarini kontekst talab qilganidek qayta ko'rib chiqdilar va Misr an'analarini yoki ularning G'arbiy Osiyo kelib chiqishini ta'kidladilar. Ular Misr Qirolligining elementlarini, shu jumladan Qirollik unvonlari, taxt nomlari, iyeroglif yozuvlari, yozuv faoliyati va Misr panteoniga sig'inish. Shunga qaramay, ular g'ayrioddiy narsalarni saqlab qolishdi Heka Xasut semit/amorit shaxsiy ismlari bilan unvon va ularning poytaxtining asosiy yodgorliklari me'moriy uslubda shubhasiz yaqin Sharq edi. Shuningdek, ular Misr ma'muriy tuzilmalarini amorit guruhlarining qabilaviy yondashuvlari bilan o'rta bronza davri saytlari Mari va Qatna. Yaqinda Avaris saroyida mixxat yozuvi planshetining bir bo'lagi topilganligi Giksosning eng yuqori amorit tarmoqlari bilan diplomatik aloqada qolganligini, bu holda Hammurapining eski Bobil sulolasi edi. Tadqiqotning ob’ekti. Giksos qabilalarining Misr hududiga bostirib kirishi va ularning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. Tadqiqotning predmeti. Kurs ishini ilmiy asosli ya’ni tarixiy manba va arxiv hujjatlari asosida o`rganish, ma’lum darajada, imkon qadar fanga yangi ma’lumotlarni yangilik sifatida kiritish, o`z o`rnida tahlil (qiyosiy) etish tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqot ishining maqsadi Qadimgi Misrga XVIII asrda bostirib kirgan giksos qabilalarini kelib chiqishini o’rganish va boshqa hududlar bilan savdo aloqalarini ochib berish. Tadqiqotning vazifasi. Qadimgi Misr tarixini oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan talaba yoshlar uchun xolisona yoritib berish, ayniqsa tarix yo‘nalishida bilim olayotgan talaba yoshlarga yevropa davlatlari madaniyatining 5 jahon tarixida tutgan o‘rnining qanchalar muhim ekanligini va bu davlatlar o‘rta asrlar tarixida chuqur iz qoldirgani haqida ma’lumot berish asosiy vazifa sifatida qo’yilgan. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tarixshunoslik o’tmishda kechgan va bugungi kunda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish, jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarining o’sib borishi jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda ma’lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan bog’liqlikda ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan markazlar tarixini, unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning fan rivojiga qo’shgan hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Muayyan ijtimoiy hodisani haqiqat deb bilgan odam unga imon keltiradi, ya'ni ishonadi va bu ishonchi (haqiqati) ro'yobga chiqishi uchun kurashadi, hatto hayotini ham unga bag'ishlaydi. Biroq u qabul qilgan va to'g'riligiga qattiq ishongan, e'tiqod qilgan va ixlos ko'ygan "haqiqat" ko'pincha sarob ekanligi ayon bo'lgach, pushaymon eydi, ammo keyingi pushaymon o'ziga dushman bo'lib qoladi. Giksoslar Misrda o'z o'rnini topgan semit xalqi edi V. miloddan avvalgi 1782- yil Avaris shahrida quyi Misr, shunday qilib Misr tarixida ikkinchi oraliq davr sifatida tanilgan davrni boshlash (V. 1782 - V. miloddan avvalgi 1570). Ularning ismi, Heqau- xasut, deb tarjima qilingan 'chet ellarning hukmdorlari '(yunonlar tomonidan shunday berilgan giksos), ba'zi olimlarga ular Avaris port shahrida boshpana topgan va tanazzul paytida kuchli kuch bazasini yaratishga muvaffaq bo'lgan bosqinchilik bilan o'z uylaridan haydalgan shohlar yoki zodagonlar ekanliklarini ko'rsatmoqda O'rta shohlikning 13-sulolasidan (miloddan avvalgi 2040-1782). Ehtimol, ular dastlab 6 Avarisda kutib olingan, gullab-yashnagan va do'stlari va qo'shnilariga ularga qo'shilish uchun xabar yuborgan savdogarlar edi, natijada aholi ko'p edi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Bietak.C, Stiebing.C, Shnayder, Bader, Ладынин И. А, Замаровский В Их величества пирамиды. М.: 1980, Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982, Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978, Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962 kabi xorij adabiyotlari, hamda Rajabov va Boynazarovning adabiyotlaridan foydalanildi. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat boʻlib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi. I BOB. GIKSOSLARNING MISRGA KIRIB KELISHI 1.1 Giksos qabilalarining kelib chiqishi Yunon-Misr ruhoniysi va tarixchisi tomonidan yozilgan Misr tarixi Maneto miloddan avvalgi 3-asrda Giksos atamasi etnik jihatdan g'arbiy semit, Levantin kelib chiqishi bo'lgan odamlarni belgilash uchun ishlatiladi. Manetho bosqinchilari va zolimlar sifatida Giksos tasvirlangan bo'lsa, bu talqin zamonaviy misrshunoslik so'roq qilinadi. Buning o'rniga, Giksos qoida asta-sekin o'n ikkinchi sulolasi oxiridan boshlab Nil deltasida joylashib Kan'on xalqlari guruhlar oldin bo'lishi mumkin va kim o'n uchinchi sulolasi davrida bir nuqtada parchalanib ketganini va beqaror Misr nazorat ajralgan bo'lishi mumkin. Giksos davri Misrni chet el hukmdorlari boshqargan birinchi davrni belgilaydi. Ularning hukmronligining ko'plab tafsilotlari, masalan, ularning shohligining haqiqiy 7 darajasi va hatto shohlarining ismlari va tartibi noaniq bo'lib qolmoqda. Giksoslar ko'pchilikni mashq qildilar Levantin yoki Kan'on bojxona shuningdek, ko'plab Misr urf-odatlari, ular Misrga ot va arava kabi bir nechta texnologik yangiliklarni, shuningdek o'roq qilich va kompozit kamon, bahsli nazariya. Giksoslar butun Misrni nazorat qila olmadilar. Buning o'rniga ular Fivada joylashgan o'n oltinchi va o'n yettinchi sulolalar bilan birga yashadilar. Giksos va XVII sulola fir'avnlar o'rtasida urush oxir-oqibat Ahmose I tomonidan Giksos mag'lub bilan yakunlandi, kim Misr o'n sakkizinchi sulolasi tashkil. Keyingi asrlarda misrliklar Giksosni qonxo'r va zolim xorijiy hukmdorlar sifatida tasvirlashadi. Milodiy birinchi asr yahudiy tarixchisi Iosif bu nomni "cho'pon shohlari" yoki "asir cho'ponlar" ma'nosida beradi qarama-qarshi Apion (Apionga qarshi), bu erda u Giksosni yahudiylar sifatida ellinistik Misr tarixchisi Manetoda paydo bo'lganidek tasvirlaydi. Bu butun xalq hycsos, ya'ni cho'pon-shohlar uslubida edi: birinchi bo'g'in Hyc uchun, muqaddas lahjaga ko'ra, SOS cho'pon kabi shohni bildiradi. Lekin bu oddiy lahjasida ko'ra, va bu aralash Hycsos emas; lekin ba'zi bu odamlar arablar edi, deb aytish2. Butun giksos davri haqidagi yagona qadimiy ma'lumot ellinistik Misr tarixchisi Maneto, ammo u faqat boshqalar tomonidan keltirilganidek mavjud. Iosif tomonidan qayd etilganidek, Maneto Giksos hukmronligining boshlanishini shunday tasvirlaydi: Sharqdan kelib chiqishi noma'lum bo'lgan, kelishi kutilmagan bo'lgan xalq mamlakatni bosib olishga jur'at etdi, ular asosiy kuch bilan qiyinchiliksiz va hatto jangsiz o'zlashtirdilar. Boshliqlarni mag'lub qilib, ular vahshiyona shaharlarni kuydirdilar, xudolarning ibodatxonalarini yer bilan yakson qildilar va butun mahalliy aholiga shafqatsizlik bilan munosabatda bo'ldilar, ba'zilarini qirg'in qildilar va boshqalarning xotinlari va bolalarini qullikka olib ketdilar3. 2 "Stipendiyada ham, "Hyksos" so'zi atrofida mashhur bo'lgan ikkita alohida noto'g'ri tushuncha mavjud."Birinchisi, bu atama aniqlangan va nisbatan katta aholi guruhining nomi (pastga qarang), aslida bu faqat alohida hukmdorlar tomonidan berilgan Qirollik unvonidir. Quyidagi maqolada "Hyksos" so'zining har qanday mustaqil ishlatilishi, xususan, 15-sulolaning chet el shohlariga tegishli. 3 Shnayder menatodagi ismlarning har birini Fir'avn bilan aniqlasa-da, u Manetoning hukmronlik tartibiga rioya qilmaydi. Masalan, u Sakir-Xarni Manetodagi oltinchi shoh Archles/Assis bilan aniqlaydi, lekin u birinchi bo'lib hukmronlik qilishni taklif qiladi. 8 Manetoning bosqinchilik haqidagi rivoyati hozirgi kunda aksariyat olimlar tomonidan rad etilgan. Ehtimol, unga Misrning so'nggi xorijiy bosqinlari ta'sir qilgan, buning o'rniga, u Giksos qoida o'rnatish asosan tinch edi va butunlay xorijiy aholining bir bostirib jalb qilmadi, Arxeologiya mobaynida Avarisda uzluksiz Osiyo mavjudligini ko'rsatadi. O'rta Qirollik va ikkinchi oraliq davr Avaris aholisining stronsiy izotop tahlili ham bosqinchilik modelini migratsiya foydasiga rad etdi. Chet el istilosi modeli zid, o'rganish viloyati harakat ko'proq erkak topa olmadi, lekin buning o'rniga bir topildi jins urg'ochining tomon qiyshiq, yuqori mutanosib bilan 77% urg'ochining bo'lmagan aholi bo'lish. Manfred Bietakning ta'kidlashicha, Giksos " tarixdan oldingi davrlardan beri mamlakatda, ayniqsa Deltada yashash uchun kelgan g'arbiy Osiyo aholisi guruhlari uchun Misrni jalb qilishning takrorlanadigan namunasi doirasida tushunilishi kerak."4 U Misr uzoq kemasozlik va dengizchilik sohalarida ekspertiza uchun Levant bog'liq edi, deb qayd, Osiyo kemasozlik mumkin tasvirlar oltinchi sulolasi hukmdori sahure dan bo'rtma topilgan bilan. Misrning o'n ikkinchi sulolasi ko'plab Osiyolik muhojirlarga askar, uy yoki Ma'bad serflari va boshqa turli xil ishlarda xizmat qilgani ma'lum. Avaris ichida Nil deltasi xalqaro savdo va dengizchilik markazi sifatida ko'plab Osiyolik muhojirlarni jalb qildi. Giksoslar Misr va Levantin madaniy xususiyatlarining aralashmasini namoyish etadi. Ularning hukmdorlari qadimgi Misr Qirollik titularini to'liq qabul qildilar va Misr ulamolari va amaldorlarini ish bilan ta'minladilar shuningdek, ular kantslerni ishga olish kabi yaqin Sharq boshqaruv shakllaridan foydalanganlar. Giksosning uzoq masofali diplomatiya bilan aloqasi Avaris xarobalarida topilgan mixxat xati bilan tasdiqlangan. Krit va qadimgi yaqin Sharq bilan Giksos diplomatiyasi ham o'sha joylarda Giksos sudining sovg'alari mavjudligi bilan tasdiqlanadi. Giksos hukmdorlaridan biri Xyan o'zining keng aloqalari bilan tanilgan, chunki uning nomidagi narsalar Knossos va Xattushada Krit va Xettlar bilan 4 Bietak tomonidan Salit bilan aniqlangan. 9 diplomatik aloqalarni ko'rsatgan va uning nomi bilan sfenks Bag'doddagi san'at bozorida sotib olingan va diplomatik aloqalarni namoyish qilishi mumkin. XVII sulolaning Theban hukmdorlari o'zlarining me'morchiligida ham, regnal nomlarida ham Giksosga taqlid qilganliklari ma'lum. Theban fir'avni Seqenenra Taa hukmronligidan oldin Hyksos va Thebes o'rtasida do'stona munosabatlar, shu jumladan nikoh Ittifoqi haqida dalillar mavjud. O'rtasida ushlangan xat Apepi va Nubiya qiroli Kerma (shuningdek, deyiladi Kush) Karnarvon planshetida yozilgan Misrning janubida Hyksos va Kermans o'rtasidagi ittifoqning dalili sifatida talqin qilingan. Kerma va Hyksos o'rtasidagi intensiv aloqalar Osiyo hukmdorlari nomlari yoki Kermadagi Avarisdan ma'lum bo'lgan dizaynlar bilan muhrlar tomonidan tasdiqlanadi. Kerma qo'shinlari Sobeknaxt II yozuviga ko'ra Elkab qadar shimolga bostirib kirgani ma'lum5. Giksos davrining dastlabki davri Avaris kapitalini "deltaning tijorat poytaxti sifatida"tashkil etdi. Giksosning savdo aloqalari asosan Kan'on va Kipr bilan bo'lgan. Kan'on bilan savdo ayniqsa Kan'on mol ko'p import bilan, "intensiv" bo'lar aytiladi, va sulolasi Kan'on kelib aks bo'lishi mumkin. Savdo asosan Shimoliy Levant shaharlari bilan bo'lgan, ammo Janubiy Levant bilan aloqalar ham rivojlangan. Bundan tashqari, Faiyum, Memfis, Misr, Nubiya va Mesopotamiyadagi vohalar bilan savdo-sotiq olib borildi. Kipr bilan savdo aloqalari ham juda muhim edi, ayniqsa giksos davri oxirida. Horun Burke ular bilan dafn odamlar karvon savdo jalb etildi, deb dalil Avaris teng dafn talqin qildi. Anna-Latifa Mouradning ta'kidlashicha, "Giksos, ayniqsa, savdoning yangi yo'llarini ochishdan, Sharqiy Deltada quruqlik va dengizga asoslangan savdo yo'llariga kirish imkoniyatini beradigan strategik postlarni ta'minlashdan manfaatdor edi." Giksos "aravalar va otlar, kemalar, yog'och, oltin, lapis lazuli, kumush, Firuza, bronza, sonsiz bolta, yog', tutatqi, yog 'va asal"ni import qilgan. Giksos shuningdek, Janubiy Misrdan talon-taroj qilingan katta miqdordagi materiallarni, ayniqsa Misr 5 Bader, B. 2011. "Tell el-Dab'a/Misr arxeologik yozuvlarida chet ellik ko'chmanchilarning izlari."Qadimgi O'rta er dengizidagi madaniyatlararo aloqalarda K. Duistermaat va I. Regulski tomonidan tahrirlangan, 127-48. 10 haykallarini Kan'on va Suriya hududlariga eksport qildi. Misr artefaktlarining yaqin Sharqqa ko'chirilishi, ayniqsa, Qirol Apepiga tegishli bo'lishi mumkin. Giksos ham mahalliy ishlab chiqarilgan, Levantine-ta'sir sanoat, bunday Al-Yahudiyeh idishlar aytib sifatida6. Giksos davrida yuqori va quyi Misr o'rtasidagi savdo-sotiq haqida ozgina dalillar mavjud va Manfred Bietak "o'zaro savdo boykoti"mavjudligini taklif qilmoqda. Bietak, bu giksosning o'rta er dengizi bilan savdo qilish qobiliyatini pasaytirdi va ularning iqtisodiyotini zaiflashtirdi. Giksos hukmronligi Xatshepsut kabi yangi Qirollik fir'avnlari tomonidan hukm qilinishda davom etdi, ular mag'lubiyatlaridan 80 yil o'tgach, ular e'tiborsiz qoldirgan ko'plab ziyoratgohlar va ibodatxonalarni tiklashni da'vo qildilar. Ramses II Delta uchun Misr poytaxti ko'chib, Avaris saytida Pi-Ramesses qurish, u majmui sig'inish 400 yilligini markirovka bir stela tashkil qaerda. Olimlar bu Giksos o'z hukmronligini o'rnatganiga 400 yil bo'lgan deb taxmin qilishgan, ammo Ramessesning ajdodlari ro'yxati Giksosni tark etishda davom etgan va ular uning hukmronligi davrida sharaflanganligi haqida hech qanday dalil yo'q. Turin Shoh ro'yxati, qaysi Giksos va Misr boshqa barcha bahsli yoki sharmanda sobiq hukmdorlarni o'z ichiga oladi, Ramesses yoki uning vorislari biri hukmronligi kundan ko'rinadi. Giksoslar o'zlarining ismlaridan keyin ilohiy determinativ emas, balki uloqtiruvchi tayoq bilan aniqlovchi va unvondan foydalanish orqali chet el shohlari sifatida belgilanadi. Kim Ryholt bu chora-tadbirlar Giksos hukmdorlari uchun noyob ekanligini va shuning uchun mag'lubiyatdan keyin ularning Shohligi xotirasini yo'q qilishga qasddan qilingan urinishning bevosita natijasi bo'lishi mumkinligini ta'kidlaydi. 6 Orientalia Lovaniensia Analecta 202. Leuven. Bietak, M. 1996. Avaris, Hyksos poytaxti: Tell Al - dab Compatha da so'nggi qazishmalar. London: Britaniya Muzeyi Matbuoti. 11 1.2 Qadimgi Misrga hujumlari Er. avv. XVIII asr o‘rtalarida O’rta podsholikning zaiflashuv alomatlari ko‘rina boshladi. Mamlakatda er. avv. 1750- yillar atrofida kuchli g‘alayonlar boshlandi. Bu haqda «Ipuser so‘zlari», «Neferti so‘zlari» deb atalmish manbalar aniq ma’lumot beradilar. Mamlakatda XIII sulola vakillari bilan bir vaqtda mustaqil hukmronlik qiladigan bir necha markazlar vujudga keldi. Mismi yagona davlat sifatida yemirilishini birinchi belgisi deltaning g'arbiy qismida markazi Ksois shahri bo‘lgan, XIII sulola bilan bir vaqtda hukmronlik qilgan va unga bo‘ysunmagan XIV sulolani paydo bo'lishi edi. Bu voqea er. aw 1700-yil atrofida yuz berib, bu O’rta podsholik davrini tugashini bildiradi. Bu voqeadan yangi II o‘tish davri (er. aw. XVI asr o'rtalarigacha) boshlanadi. Bu vaqtda Misr chegaralarida ko‘chmanchi qabilalar mamlakat xavfsizligiga tahdid sola boshladilar. Ayniqsa, janubiy Falastin va Sinay yarim orolida tashkil topgan ko'chmanchi giksos qabilalari ittifoqining deltani sharqiy qismiga bostirib kirishi halokatli boidi. Er. avv. Ill asrda yashagan kohin Manefon «Misr tarixi» asarida giksoslarni, «cho‘ponlar-podshosi» deb tilga oladi. Misrliklar ulami «shasu» («ko‘chmanchilar»| keyinchalik arab mualliflari asarjarida omalikitlar) deb ataganlar. Giksoslar Mismi bosib olib Avaris (Xat-Uart—misrcha) shahrini poytaxt qildilar. Ular o'zlari bilan Misrga otlarni va jang aravalami olib keldilar. Ular Misr xudolaridan chet el mamlakatlari homiysi hisoblangan Setiga alohida e’tiqod qildilar. Misr tarixida giksoslar shartli XV—XVI (1710—1580-yillar) sulolalar sifatida belgilanadi. Ular mamlakatni qariyb 100 yil boshqardilar. 12 Fiva hokimlari giksoslarni mamlakatdan haydab chiqarishga boshchilik qildilar, er. aw. XVI asr o‘rtalarida podsho Yaxmos I giksoslarni tor-mor qildi. Avaris shahri, janubiy Falastindagi giksoslar tayanchi Sharuxen qal’asi ishg‘ol qilind". Giksoslarni haydalishi bilan Misr tarixida yangi podsholik (er. aw. 1584-yildan-1075- yilgacha) davri boshlandi. Yaxmos yangidan Mismi birlashtirgan XVIII sulola asoschisi bo'ldi7. Yangi podsholik davrida Misr qo‘shinlari qayta tashkil qilindi. Giksoslar ta’siri ostida qo‘shin tarkibiga jang aravalari kiritildi. Misrda ot zavodlari tashkil qilinib, xo'jalikning yangi sohasi yilqichilik paydo bo'ldi. Ot zavodlari davlat hokimiyati tomonidan taskil qilindi va ulami oliy mansabdor boshqaigan. Piyodalar asosiy harbiy qo‘shinning asosiy qismi bo'lib qoldi. Ammo uning qurol turlari yangilandi. Qilichning 2 turi: og‘ir, to‘gri va yengilroq o'roqsimon qilichlar paydo bo‘ldi. Dushmanlardan yaxshiroq himoya uchun askarlar plastinkali sovut kiya boshladilar. Qo'shin safini og‘ir qurollangan kamonchi va nayzachilar to'ldira boshladi. Qo'shinning yangi turi haibiy dengiz floti paydo bo‘ldi. Mudofaa inshootlari (fortifikatsiya) qurish san’ati takomillashdi. Misrliklar bosib olingan hududlarida kuchli mustahkamlangan qal’alarni ko‘ra boshladilar. Qo'shinni to‘ldirish tartibi o'zgardi. Askar olishning yangi qoidasiga ko‘ra, har 10 balog‘atga yetgan erkaklardan biri harbiy xizmatga chaqiriladigan bo‘ldi. Ammo bu tartib qo‘shinni to‘liq to'ldirish imkoniyatini bermadi. Shu sababli, XIX sulola davridan boshlab, yo'llanma chet el askarlari qo'shinning yarmini tashkil qila boshladi. XVIII sulola kuchli qo‘shinga tayanib, bosqinchilik siyosatini olib bordi. Ayniqsa, Sharqiy O’rtayer dengizi qirg‘og‘iga nisbatan istilochilik hujumlari kuchayib ketdi. Bu hududda er. aw. XV asrda Misrga qarshi faqat birgina Mitanni davlati jiddiy qarshilik ko'rsata olar edi. Mitanni XVI asr oxiri XV asming birinchi yarmida qudratli davlatga aylangan edi. U Mismmg Suriya va Falastinga ekspansiyasini to'xtatish uchun Kadesh shahri boshchiligidagi Suriya va Falastinning kichik davlatchalari koalitsiyasini har tomonlama qo‘llab-quwatladi. Natijada, bu 7 Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. «Слово*, «Эксмо»-М.: 2004. 13 ittifoq Misr ekspansiyasini vaqtinchalik to‘xtatdi. Misr janubda uchinchi Nil ostonalaridagi hududlami bosib oldi. Yaxmos I giksoslami Osiyodan haydab chiqarib Finikiyada Misming ta’sirini qayta tikladi. Uning o‘g‘li Amenxotep I Osiyoda hech qanday urush olib bormadi, keyingi fir’avn Tutmos I (er. avv. XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin Sharqning eng katta davlatlaridan biriga aylandi. Nubiya (Kush)da katta yutuqlaiga erishilib Kamos Misrning hududini Nilning ikkinchi ostonasigacha, Amenxotep I yana janubga tomon kengaytirdi. Amenxotep Iga uning kuyovi harbiy boshliq Tutmos voris bo'ldi. U er. avv. XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi Mitanni davlatiga qarshi urush boshladi. Bu davlat shimoliy Suriyani nazorat qilar edi. Misr Mitannidan shimoliy Suriyani tortib olib, o‘z nazorati ostiga oldi. Nubiyada misrliklar Nilning uchinchi ostonasidagi ilgari mustaqil bo’lgan Kush davlatining poytaxti Kermani egalladilar. Keyinchalik ikkinchi oraliq davrda Fivadan janubni boshqargan mahalliy Misr shohlari (17-sulola) Giksosni quvib chiqarish kampaniyasini boshladi. Seqenenre Taa mumya urush jarohatlarda bilan riddled kashf etildi, sud g'arbiy Osiyo uslubi bolta pas peshonasiga bir halokatli bolta e'lon jumladan. Keyingi Theban qiroli Kamose Karnak ibodatxonasida o'z kampaniyasini yozib, Hyksosni targ'ibotchi ritorika bilan yanada yomonlashtirdi. Bu stelae bir necha shaharlar Misr fath murojaat, Avaris o'zi cho'zilgan qamal, shu jumladan,. Kamozening yozuvlari uning uchinchi regnal yilidan keyin to'xtaydi va uning ukasi (yoki o'g'li) Ahmose kampaniyani boshladi. Axmose va keyinchalik shohlar boshchiligidagi askar Ibananing o'g'li Axmosening avtobiografiyasida Avarisning yo'q qilinishi va Hyksosning quvib chiqarilishi qayd etilgan. Ammo hech qanday ishonchli dalil bunday halokatni qo'llab-quvvatlamaydi. Buning o'rniga, Tell el Dab'adagi arxeologik materiallar g'arbiy Osiyo aholisi u erda yangi Qirollikda yashashni davom ettirganligini va aslida qancha odam haydab chiqarilganligi haqida savollar tug'dirganligini ko'rsatadi. Keyinchalik Misr matnlari (Xatshepsutning Speos Artemidos yozuvi) Hyksosni yomonlashda davom etdi. Ular kabi adabiy ertaklarda ham masxara qilingan Apepi va Seqenenre haqidagi ertak. 14 Ushbu ertaklarning maqsadi kamroq xavfsiz Misr hukmronligini qonuniylashtirishdir8. Haqiqat va rasmiy yozuvlar o'rtasidagi ushbu to'qnashuvlarga qaramay, giksoslar va ular paydo bo'lgan muhojirlar hukmronligi yangi Qirollik madaniyati, tili, harbiy va hatto Misr qiroli bo'lish nimani anglatishini tushunchalariga ta'sir ko'rsatdi. Ushbu diqqatga sazovor davr Misrga ot va aravadan shisha ishlab chiqarishga qadar yangi texnologiyalarning kirib kelishi bilan ajralib turdi. Giksos ta'siri, shuningdek, Amarna maktublarida kuzatilgan xalqaro diplomatiya uchun namuna bo'ldi va ko'pchilik Giksos yangi Qirollik imperatorligining kengayishiga turtki bo'ldi deb hisoblaydi. Giksos va ularning muhim hissalari bo'yicha keyingi tadqiqotlar kengroq yoritiladi. Giksoslar —osiyolik koʻchmanchi qabilalar; mil. av. taxminan 1700-yil Mil. avv XVIII asr oxirida kõchmanchi giksoslar Misrga hujum qiladi. Quyi Misrni bosib olishgan. Deltaga oʻrnashib olgan Giksoslar poytaxt shahar —Avarisga asos solganlar. Mill. avv. 16-asr boshida Giksoslar hukmronligi misrliklar tomonidan tugatilgan. Mil.avv. XVIII asr o'rtalariga kelib Misr podsholigi zaiflashib, bir nechta mayda nomlarga bo'linib ketadi. Misrning zaiflashib ketganligidan foydalanib gik- sostar ham Quyi Misr yerlariga kirib keladi. Ular dastlab mayda podsholarga xizmatga kirib, xizmatlari evaziga yer-mulklar oladilar va katta-katta viloyatlarni boshqara boshlaydilar. Dastlab giksoslar mamlakatga tinchlik bilan kirib kelib joylashgan. Keyinchalik esa Quyi Misrni butunlay bosib olganlar. Ular Quyi Misrda o'rnashib olganlaridan keyin. Nil daryosi tarmog'ining sharqiy qismida Avaris shahrini barpo etib, uni poytaxtga aylantirganlar. Ular shu sha- hardan turib mamlakatni boshqarishgan. Giksoslar Misrga kirib kelar ekanlar misrliklar madaniyati va xo'jaligida erishgan yutuqlaridan foydalanganlar. Giksoslar misrliklardan ko'p narsalarni o'rgangan. Ayni paytda ular Misrga otliq qo'shin va ot qo'shilgan ikki g'ildirakli jang aravalarini ham olib kelgan. Giksoslar kelgunicha 8 История древнего востока. М.: 1988. 15 misrliklar otni ham, ot qo'shilgan jang aravalarini ham bilmas edilar. Giksoslarning kirib kelishi munosabati bilan Misrda yilqichilikka katta e'tibor berilgan. Misr yaylovlarida uyur-uyur yilqilar, qulunlar boqilib, parvarish qilingan. Keyinchalik esa misrliklar giksoslarning ot qo'shilgan jang aravalarini ham o'zlashtirganlar. Giksoslar Misrda mil. avv. 1710-yildan to 1584-yilgacha qariyb 130-yil hukmronlik qilgan. Shu yillar davomida 15-16-sulolaga mansub podsholar giksoslardan edi. Giksos podsholari Avarisdan turib mamlakatni boshqargan. Ammo Misr janubidagi Fiva nomi o'z mustaqilligini saqlab qolgan. Giksos podshosi Xian davrida podsholik kuchayadi. Shu davrda Falastinning katta qismi, Krit oroli va boshqa joylar giksoslarga itoat etib boj to'lar edi. Xian davrida Misrda dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik sezilarli darajada rivojlanadi. Bu davrda savdo-sotiq ancha ravnaq topadi. Misr savdogarlari Krit oroli. Suriya, Falastin,O'rtayer dengizining sharqiy sohilidagi shahar-davlatlar bilan qizg'in savdo ishlarini olib boradilar. Xian vafotidan so'ng giksoslar davlati zaiflasha boshlaydi va tushkunlikka yuz tutadi. Misrdan giksoslarning quvib ehiqarilishi. M. av. XVI asr boshlarida Misrda ozodlik, mustaqillik uchun kurash boshlanadi. Mustaqillik uchun kurashga 17-sulolaga mansub Fiva podsholari boshchilik qiladi. Bosqinchilarga qarshi ozodlik kurashi Fiva podshosi Kamesu davrida kuchayadi. Kamesu mamlakatdagi amal- dorlami saroyiga chaqirib. ularga giksoslarni Misrdan haydash vaqti yetganligini tushuntiradi. U amaldorlar oldida nutq so'zlab, oxirida "Mening maqsadim Mismi bosqinchilardan qutqarish va osiyoliklarni yer bilan yakson qilishdir”, deb xitob qiladi. Kamesu boshlagan kurash ozodlik urushiga aylanadi. Og'ir janglardan so'ng Misr qo'shinlari giksoslar ustidan g'alaba qo- zonadi. Ozodlik uchun bo'lgan janglar vaqtida Kamesu juda ko'p tan jarohati oladi. O'sha vaqtdagi solnomalarda Kamesu Misrni giksoslar zulmidan ozod qilish uchun kurash olib borgan qahramon sifatida madh etiladi. Yamxad davlati va Giksoslar birlashmasi Er. avv. XVIII asrda shimoliy Suriyaga bostirib kirgan amoriy qabilalaridan biri bir necha shahar va davlatlarni birlashtirgan yirik davlatni barpo qilishga urinadilar. Bu siyosiy birlashma Yamxad 16 nomini oldi. Dastlab bu birlashma qabilalar ittifoqi shaklida bo’lgan. Uning asoschisi doimiy qarorgohga ega bo’lmagan. U shimolda Karxemishda janubda Oront daryosigacha bo’lgan bepoyon hududga hukmronlik qilgan. (tax. er. avv. XVII asrning II yarmida) Xalpa (hozirgi Aleppo) shahri poytaxt vazifasini o’tadi. Mari shahri bilan serqatnov savdo aloqasi o`rnatiladi. Er. avv. XVII asrda Yamxad zaiflashib tushkunlikka yuz tutadi. Er. avv. 1600-yillar atrofida Yamxad davlatini xettlar bosib oladilar. Er. avv. XIII-XVII asrda Yamxaddan janubroqda bir qancha shaharlarni birlashtirgan qudratli giksoslar ittifoqi vujudga keladi. Zarbdor qism jang aravalari bo’lgan qo’shinga ega bo’lgan giksoslar o’z hokimiyatlarini Misrda o’rnatdilar, Falastin va Suriyada ham egalik qildilar. Giksoslar ittifoqiga Kadesh va Megiddo shaharlari ham qiradi. Giksoslar davlati qurama bo’lib, unga semit qabilalari yetakchi o’rin egallab, bu davlat birlashmasiga xurrit va xett qabilalari qo’shildilar. Giksoslar Misrdan haydalgach, Falastin va Suriyaga chekinib bu yerda qariyib yuz yil hukmronlik qildilar. Shimoliy Suriyada xettlar hokimiyatni qo’lga oldilar, lekin tez orada Mitanni davlati bu hududni egallab oladi. Er. avv. XVI asr oxiriga kelib, Sharqiy o’rtayer dengizi Misr va Mitanni tomonidan bo’linib olinadi. Bu ikki davlat hududda to’la hukmronlikni qo’lga kiritish uchun to’xtovsiz urushlar olib bordilar. Er. avv. XV asr oxiriga kelib raqobat Shimoliy Suriyani Mitanniga Janubiy Suriya va Falastinni Misrga o’tishi bilan yakunlanadi. Er. avv. XV-XIV asrlarda sharqiy o’rtayer dengizi siyosiy tarqoqlik, o’zaro urushlar girdobida qoldi. Bu hududda halokatga uchragan Mitanni davlatining o’rniga xettlar keldilar. Er. avv. XIII-XII asr boshlarida Suriya va Falastin o’rtayer dengizi qirg`ogi egey-anatoliya xalqlari («dengiz xalqlari») bosqiniga uchraydi. Ular Kipr Karxemish va Ugarit flotini tor-mor qildilar. Er. avv. XII asr ular Ugaritni batamom vayron qiladilar, Livandagi Amurri davlatini tugatadilar, Sidon va Tir shaharlarini talon-taroj qiladilar. Shundan so’ng ular er. avv. 1180-yillar atrofida Misrga hujum qiladilar, lekin misrliklar hujumni qaytaradilar. Misrdan uloqtirib tashlangan kelgindilar Falastin qirg’og’iga o’rnashib, 17 Filistim (“Peleset”) nomi bilan davlat tuzdilar. Tez orada ular bu yerdagi mahalliy aholining tili va madaniyatini o’zlashtirdilar, ularning nomidan “Falastin” nomi kelib chiqdi9. Qadimgi podsholik davrida Sinay yarimoroli bosib olinadi, mahalliy qabilalar Misrga soliq to‘lay boshlashdi. Fir’avnlar Nubiya va Liviyaga ham yurish qilib, shaharlarni talaydilar, asirlar, chorva mollari va boshqa boyliklarni egallab oldi. Misrga qo‘shib olishga muyassar bo‘ldilar. Miloddan avvalgi XVIII asr oxirida ko‘chmanchi giksoslar qabilalari Misrga hujum qildi. Misrliklarning piyoda qo‘shinlaridan farqli o‘laroq giksoslarning asosiy kuchi otlar qo‘shilgan jangovar aravalari bo‘lgan. Bir askar otlarni boshqarib turgan, ikkinchisi esa kamondan dushmanlarni nishonga olib Quyi Misrni bosib olgan giksoslar misrliklar shaharlari va qishloqlariga hujum qildi va odamlarni asirlikka haydab ketdi. Podsholik ko‘plab mayda «nom»larga bo‘linib ketgandi, ular giksoslarga soliq to‘lar edi. Faqat Fiva shahri hukmdorlarigina giksoslarga itoat qilmadilar. Ko‘p o‘tmasdan Yuqori Misrga birlashdilar. Bir qancha janglarda Yaxmos giksoslarni tor- mor etib, bosqinchilarni Misrdan haydab chiqardi. Yangi podsholik davri boshlandi. Yaxmos hukmdorligi davrida Misr yuksak kuch-qudrat cho‘qqisiga erishadi. Yangi podsholik hukmdorlari qo‘shni davlatlar bilan kurashni endi bosqinchi sifatida davom ettirishdi. Bir necha yurishlarda deyarli butun Nubiyani Misrga qo‘shib olishdi, Liviya qabilalarini o‘lpon to‘lashga majbur qildilar. Mil. avv. 1500-yillar Tutmos II katta yurishlar tashkillashtirishga muyassar bo‘ldi. Falastin va Suriyani istilo qilish boshlandi. Bo‘ysundirilgan xalqlar misrliklardan nafratlanib, bir necha yil mahalliy qabilalar bilan urushdilar. Yangi podsholik ham alohida «nom»larga tarqalib ketdi. Mil. avv. VII asrda Misr yana yagona davlatga birlashdi, mamlakat iqtisodiyoti va madaniyatida yuksalish boshlandi. Ammo miloddan avvalgi VI asrda Misrga yangi bir dushman bostirib kiradi. Forslardan ulkan lashkar to‘plagan shahanshoh Kir II ning o‘g‘li Kambiz II miloddan avvalgi 525- yilda Misrni bosib oldi. 9 Замаровский В. Их величества пирамиды. М.: 1980. 18 Nil daryosi dalalarni suvga bostirib, keng-mo‘l oqqan yillarda misrlik dehqonlarning hosili ham barakali bo‘lgan. Misrliklar sigir, qo‘y-echki, cho‘chqalarni boqishgan. Misr dehqonlari yerga urug‘ sochish va hosilni yig‘ishtirib olish ishlarini g‘ayriodatiy muddatda o’tkazishgan. Qadimgi Misr hunarmandlarining 30 dan ziyod kasbkorlari bo‘lgan. Misgarlar misni eritib, undan mehnat qurollari quyishardi. Kulollar loydan turli-tuman idish- tovoqlar yasab, idishlarni xumdonda pishirishgan. Quruvchilar saroylar, ibodatxonalar va uylar bunyod etgan. Oddiy misrliklarning uyi loy suvalgan papirus poyalaridan, zodagonlarning uylari esa oftobda quritilgan xom g‘ishtdan qurilgan. Fir’avnlarning saroylari va ibodatxonalar toshdan barpo etilgan. To‘quvchilar kiyim- kechak uchun materiallar tayyorlashar, tikuvchilar esa liboslar tikishardi. Zargarlar oltin va qimmatbaho toshlardan taqinchoqlar yasashgan. Kohinlar diniy marosimlarni bajarishar, muhim ishlar oldidan xudolardan madad so‘rab iltijo qilishgan. Misrda ikkita podsho hukmdorlik qilgan. Bittasi Quyi (Shimoliy) Misrda, boshqasi esa Yuqori (Janubiy) Misrda davlatni boshqargan. Mil. avv. 3000-yilda ikkala davlat o‘rtasida boshlangan urushda Yuqori Misr hukmdori Menes g‘alaba qozondi. U birlashgan mamlakatning birinchi hukmdori – bo‘ldi. Yagona va birlashgan davlat uchun yangi poytaxt bo‘lmish shahri barpo etildi. Ko‘p yillar mobaynida «nom»lar hukmdorlari mol-mulkini ko‘paytirib oldi, natijada Misr mustaqil davlatlarga aylangan alohida «nom»larga parchalanib ketdi. Vaqt o‘tishi bilan mamlakatning qayta birlashuvi ro‘y berdi. Bu davlatning poytaxti Fiva shahri bo‘lgan. Ilk, Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsholik davrlariga ajratishgan. Misr janubdan Nubiya bilan chegaradosh bo‘lgan. Misr g‘arbida, Liviya cho‘lida shu nomdagi mamlakat joylashgandi. Sahro aholisi ko‘chmanchi chorvadorlar bo‘lgan. Sinay yarimorolidan shimolroqda Falastin, uning yonboshida Suriya joylashgan. Misrliklar Falastin va Suriyadan hunarmandlar yasagan nodir buyumlar va qimmatbaho toshlarni olib kelishgan10. 10 Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982. 19 II BOB. GIKSOSLARNING TURMUSH TARZI VA IJTIMOIY HAYOTI 2.1 Giksos qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti Qadimgi podsholikning Markaziy Memfis ham inqirozga uchragan va huvilab qolgan. Unda hukmronlik qilayotgan 8-sulola vakilari mamlakatni birlashtirishning udasidan chiqolmaganlar. Milodan avalgi XXI asr oxirirlariga kelib Misrni qaytadan birlashtirish shimol bilan janubda bir vaqtda boshlandi. Shimoliy Misrdagi davlatlarni birlashtirish ishiga Gerakleopol shaxrining hukumdorlari boshchilik qilganlar.Gerakleopol podsholari shimoldagi davlatlarni birlashtirib osiyolik va liviyalik kuchmanchilarni mamlakatdagi haydab chiqarganlar. Ular ikki podsholikni birlashtirib õzlarini Yuqori va Quyi Misr podshosi deb elon qilganlar. Ammo 9-10 sulola podsholari mamlakatdani õz qularida uzoq vaqt saqlab qola olmaganlar. Shundan sõng Misr janubida mamlakatni birlashtirish ishiga Fiva Hukumdorlari boshchilik qilganlar. 11-sulola hukumdori Mentuxatep Gerakleopol podsholariga qarshi kurashib Yuqori va Quyi Misrni birlashtirib Markazlashgan Misr davlatini 20 qayta tiklagan Fiva yagona Misr davlatining poytaxti bulib qolgan. Bu davrda 11-13 sulola vakilari Misrda podsholik qilganlar . Bu Misr tarixida Urta podsholik nomi bilan mashxur bulgan. Õrta Podsholik davri Misrda m.avv 2250-1750 yilarda davom etgan. Bu davrda Misr qushinlari piyodalardan iborat bulgan. Õrta podsholik davrida firavnlar qushni mamlakatlarga talonchilik va bosqinchilik qilganlar. Misr qushni Nubiyo, Sinay, Falastin, Finikiya va xatto Frot daryosi sohilarigacha kirib borganlar. Firavnlar buysindirilgan ulkalardan mis, oltin, yoğoch, kumush, qimmatbaho buyumlar kup minglab asirlar va chorva molarini xaydab olib ketganlar. Misrda Markazlashgan kuchli davlatning tashkil topishi natijasida xo’jalik ancha rivoj topgan. Misr firavnlari yangi yerlar ochishga va suğorish insholtarini qurish ishiga katta etibor berganlar. Fayum vohasidagi kul chuqurlashtirib suniy suv omboriga aylantirilgan. Nil daryosidan suv ombori tomon kanal qazilib unga suv keltirilgan Baland joylarga suv chiqarish uchun shoduf kashf etilib ulardan foydalangan. Ma’lumki qadimgi sharq dunyosidagi Hndiston, Arabiston, Eron, O’rta Osiyo havosi issiq mamlakatlar qatoriga kiradi. Bu mamlakatlarda ziroatchilik asosan suniy suğorishga asoslangandir. Xususan qadimgi Misr saxro Saxroi Kabir va Suriya Mesopatamiya shuningdek Arab saxrolari orasida joylashgan mamlakatdir. Garchi Misr erlaridan dunyodagi eng buyuk daryo (Nil) 6500 oqib o’tishiga qaramay dehqonchilik qilinadigan dalalarni suv bilan suğorish muamo bulib kelgan. Chunki Nil daryosining o’zani ancha chuqur bo’lib ekin maydonlarga suv chiqarish ancha mushkul bulgan. Kanalardagi suv sathi qushimcha dalalar sathidan ancha pastda bulgan. Shu sababli Sharqda xususan Qadimgi Misrda suvni pastdan yuqoriga uzatish chorasi kurilgan. Suvni yuqoriga uzatishning eng qadimgi usuli Misr tipi Shoduflar bulib ular qadimiy Misrda Mesopatamiyada va Hindistonda shoduf keng tarqalgan edi. Shoduf bir ustun ustunga boğlangan yoğoch dastak qovğa (Mesh,Faqir)dan iborat. Shoduf daryo kanali bo’yiga yoki quduqa quriladi. Dastakning qovğa mesh tomoni suvga botirilib dastakning tosh osilgan orqa tomoni bosiladi va qovğali suv yuqoriga kutarilib tarnovli hovuzga quyiladi. Milodan avvalgi XIX asrining ikinchi yarmidan boshlab O’rta Podsholik tushkunlika yuz tutadi. 13 sulola davridan Misrdan 21 o’zaro urushlar natijasida tushunlik yana kuchayadi. Mamlakatdagi ichki nizolar soliqlar va firavnlarning bosqinlikchilik urushlari mehnatkash xalq va qularnning ahvolini yanada yomonlashtirib yuboradi.Bu davrda firavnlar tez-tez almashib turgan. Õrta podsholikning sõngi davrlarida tez-tez qõzğalonlar bulib turgan. Qõzğalonchilar zodagonlarning uylariga bostirib kirib molmulklarini talaganlar qõzğalon bosilgani bilan Misr avalgi xolatini qayta tiklay olmaydi.Shu bilan Õrta podsholik davri xam uz nihoyasiga yetadi11. Giksoslar Misrda o'z o'rnini topgan semit xalqi edi V. miloddan avvalgi 1782 yil Avaris shahrida quyi Misr, shunday qilib Misr tarixida ikkinchi oraliq davr sifatida tanilgan davrni boshlash (V. 1782 - V. miloddan avvalgi 1570). Ularning ismi, Heqau- xasut, deb tarjima qilingan 'chet ellarning hukmdorlari '(yunonlar tomonidan shunday berilgan giksos), ba'zi olimlarga ular Avaris port shahrida boshpana topgan va tanazzul paytida kuchli kuch bazasini yaratishga muvaffaq bo'lgan bosqinchilik bilan o'z uylaridan haydalgan shohlar yoki zodagonlar ekanliklarini ko'rsatmoqda O'rta shohlikning 13-sulolasidan (miloddan avvalgi 2040-1782). Ehtimol, ular dastlab Avarisda kutib olingan, gullab-yashnagan va do'stlari va qo'shnilariga ularga qo'shilish uchun xabar yuborgan savdogarlar edi, natijada aholi ko'p edi. Giksoslar qaysi tilda gaplashishgan? Giksos Levant mintaqasidan kelgan va shu tariqa semit tilining bir shaklida gapirgan. Ularning tili qadimgi Misrda ham yozilgan, ham gapirilgan. Nima uchun Misr Giksosga tushdi? Texnik jihatdan Misr Giksosga tushmadi. Hyksos asta-sekin ijtimoiy o'zlarini buklangan g'arbiy Osiyodan muhojirlar edi, iqtisodiy, va siyosiy quyi Misr madaniyati kirib. Oxir-oqibat, ular mintaqaning hukmdorlariga aylanishdi. Ular almashtirilgandan keyingina Hyksos bosqini hisobi mavjud edi12. Giksoslar mamlakatdan quvilgach, Misrda Yangi podsholik davri boshiangan. Bu podsholik m. av. 1584-yildan 1085-yilgacha davom etib, unda 18-20-suloladan 11 «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///\\\ Volume: 1, ISSUE: 5 12 Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978 22 chiqqan fir'avnlar M isr podsholigini boshqargan. Bu davrda podsholikning chegarasi ancha kengaygan. U janubda Nubiyaga, shimol va shimoli-sharqda 0 ‘rtayer dengizining sharqiy sohillarigacha bo'lgan yerlarni egallagan edi. Yangi podsholikning kuchayishi munosabati bilan xo'jalik yangidan rivoj topgan. Yangi yerlar ochilib, suv omborlari, kanallar ta'm irlanib, yangilari qurilgan. Dehqonchilikda ishlaliladigan mehnat qurollari takomillashtirilgan. Qishloq xo'jaligida qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Misrda sug'orm a dehqonchilik qilinadigan yerlarning katta qismi fir’avn, sarkardalar, ruhoniylar va zodagonlarga tegishli bo'lgan. Ozod M isr dehqonlari - “fallohlar” ham ozmi-ko'pmi o 'z yerlariga ega bo'lganlar. Dehqonchilikda bug'doy, arpa, kunjut, sholi ekilgan. Bu davrda M isrda xurmo, zaytun, uzum, shuningdek poliz ekinlari ham ekilgan va ulardan m o'l hosil olganlar. Hunarmandchilik va savdo-sotiq. Yangi podsholik davrida hunarmandchilik ham ancha rivoj topgan. Temirchilik, vog'ochsozlik. ko'nchilik, binokorlik, kulolchilik, to'qim achilik, zargarlik, qurolsozlik, kemasozlik va boshqa kasb-korlar rivojlangan. Yangi podsholik davrida mamlakatning ichki va tashqi savdosi ravnaq topgan. Ichki va tashqi savdoda mol ayirboshlash Nil daryosi, O'rtayer, Qizil dengiz va quruqlikdagi yo'llar orqali amalga oshirilgan. Misrdan o'zga mamlakatlarga oltin, fil suyagi. kumush, yog'ochdan ishlanib, lojuvard toshlari bilan bezatilgan buyumlar chiqarilgan. Bundan tashqari, misrliklar qo'shni mamlakatlarga shisha buyumlar. qimmatbaho mato. qurol-aslaha va boshqa buyumlar ham chiqargan. Suriyadan Misrga don, sharob, qumq meva, yog'och, asal, chorva mollari, charm va boshqa buyumlar keltirilgan. Kipr oroli, Sinay yarimoroli va Mesopotamiyadan esa mis, jez. Badaxshon lojuvardi, gazmol, kiyim-kechak, jang aravalari, ot va boshqa narsalar olib kelingan. Lojuvard, la’l kabi qimmatbaho toshlar Misrga qo'shni mamlakatlarning savdogarlari orqali O 'rta Osiyodan keltirilgan bo'Isa kerak. Fir’avn Amenemxet IV vafoti bilan mamlakatda 12-sulolaning erkak vakillari qolmadi. Garchand uning o‘gay singlisi Nefrusebek fir’avn sifatida taxtga 23 ko‘tarilsada, Misrda ichki nizolar ortib bordi. Mil. avv. 1786-yilda 12-sulola o‘rniga 13-sulola vakillari keldi. Ushbu sulola vakillaridan Sebekxotep II va Amenemxet V davrlarida siyosiy inqiroz avj ola boshladi. O‘rta podsholik yana nomliklarga bo‘linib ketdi. “Turin papirusi” ma’lumotlariga ko‘ra mil. avv. 1675-yilda Quyi Misrga Osiyodan ko‘chmanchi giksos qabilalari kirib keladilar va Deltani egallaydilar. Giksoslar, Misrga Shimoliy Arabiston, Falastin va Suriya yerlaridan kirib kelganlar. Giksoslar sardori Xian fir’avn maqomini qabul qilib, 15-sulolaga asos soladi. Ular Quyi Misrni 100 yildan ko‘proq (ayrim manbalarda 108 yil) boshqardilar. Ammo, Yuqori Misr nomligi Fiva shahri boshchiligida mustaqillikni saqlab qoldi. Giksoslar Avarisni poytaxt qilib, u yerdan Deltani boshqardilar. Ko‘chmanchilami g‘alabasini jangovar aravalar ta’minlab berdi. Misr qo‘shini piyoda jang qilishga ko‘nikkan edi. Yuqori Misrning ayrim nomliklari giksoslarga o'lpon to‘laydigan bo‘ldilar. Giksos fir’avnlaridan Xian va Apepilar (hukmronlik yillari munozarali) davrida Quyi Misr kuchaydi, ammo butun Yuqori Misr hududini butunlay egallay olmadilar. Ular Abidosga qadar o‘z ta’sir doiralarini saqlab tura olishlari mumkin edi. Natijada bir oz vaqt o‘tib, Yuqori Misrliklar Fivada 17-sulolaga asos soldilar. Fiva nomligi tez orada Yuqori Misr nomliklarini Kamos boshchiligida birlashtira oldi. Nil daryosida harbiy flot tuzildi, qo‘shin tartibga solindi. Avaris hukumati giksos fir’avni Apopi boshchiligida Kush podshosiga maktub yozadi va Fiva nomligini bo‘lib olishni taklif qilgan. Fiva nomarxi Kamosning 1-2 tosh bitiklarida keltirilishicha, elchi yo‘lda qo‘lga tushib qoladi va Kamos giksoslarga qarshi urushni boshlaydi. Keyinchalik urushda to‘liq g‘alabaga Kamosning ukasi Yaxmos erisha oladi va giksoslami Misrdan quvib yuborishga muvaffaq bo‘lgan. 24 2.2 Savdo-sotiqning rivojlanishi Qadim zainonlarda Arabistonning shimoli-g'arbiv qismidagi dashtlarda semit- xamit va xurrit naslidan bo’lgan ko'chm anchi giksos qabilalari yashar edilar. Ular turli um g‘ va qabilalar birlashmasidan tashkil topgan bo’lib. asosan dashtlarda yashab. qo’y, echki, qorainol va yilqichilik bilan shug‘ullangan. “Giksos"’ so'zi aslida misrcha bo'lib, “хека xasut” degan so‘zdan kelib chiqqan. Bu so‘z “cho‘ponlarning hokiralari”, “c h o i mamlakatining hukmronlari” degan m a’noni bildirar ekan. Giksoslar ko‘chmanchi chorvador qabilalar bo’lib, xo’jalik va madaniyat darajasi jihatidan misrlik yoki mesopotamiyaliklarga qaraganda ancha qoloq bo'lishgan. M. av. XIX asrda Arabistonning shim oii-g'arbida giksoslarning harbiy ittifoqi tashkil topadi. Ular Sinay yarimoroli, Falastin va Suriya dashtining katta qismini bosib oladi. M egiddo va Kadesh shaharlarini ham o'zlariga itoat ettiradilar. Giksoslarning Misrga bostirib kirishi. M.av. XVIII asr o'rtatariga kelib Misr podsholigi zaiflashib, bir nechta mayda nomlarga bo'linib ketadi. Misrning zaiflashib ketganligidan foydalanib giksostar ham Quyi Misr yerlariga kirib keladi. Ular dastlab mayda podsholarga xizmatga kirib, xizmatlari evaziga yer-mulklar oladilar va katta- katta viloyatlarni boshqara boshlaydilar. Dastlab giksoslar mamlakatga tinchlik bilan kirib kelib joylashgan. Keyinchalik esa Quyi Misrni butunlay bosib olganlar. Ular Quyi M isrda o'rnashib olganlaridan keyin. Nil daryosi tarm og'ining sharqiy qismida Avaris shahrini barpo etib, uni poytaxtga aylantirganlar. Ular shu shahardan turib mamlakatni boshqarishgan. Giksoslar M isrga kirib kelar ekanlar misrliklar madaniyati va xo'jaligida erishgan yutuqlaridan foydalanganlar. Giksoslar misrliklardan ko'p narsalarni o'rgangan. Ayni paytda ular Misrga otliq qo'shin va ot qo'shilgan ikki g'ildirakli jang aravalarini ham olib kelgan. Giksoslar kelgunicha misrliklar otni ham, ot qo'shilgan jang aravalarini ham bilmas edilar. Giksoslarning kirib kelishi munosabati bilan Misrda yilqichilikka katta e'tibor 25 berilgan. Misr yaylovlarida uyur-uyur yilqilar, qulunlar boqilib, parvarish qilingan. Keyinchalik esa misrliklar giksoslarning ot qo'shilgan jang aravalarini ham o'zlashtirganlar. Giksoslar Misrda m. av. 1710-yildan to 1584-yilgacha qariyb 130- yil hukmronlik qilgan. Shu yillar davomida 15-16-sulolaga mansub podsholar giksoslardan edi. Giksos podsholari Avarisdan turib mamlakatni boshqargan. Ammo Misr janubidagi Fiva nomi o 'z mustaqilligini saqlab qolgan. Giksos podshosi Xian davrida podsholik kuchayadi. Shu davrda Falastinning katta qismi, K rit oroli va boshqa joylar giksoslarga itoat etib boj to'lar edi. Xian davrida Misrda dehqonchilik, hunarm andchilik, chorvachilik sezilarli darajada rivojlanadi. Bu davrda savdo-sotiq ancha ravnaq topadi. M isr savdogarlari Krit oroli. Suriya, Falastin, O 'rtayer dengizining sharqiy sohilidagi shahar-davlatlar bilan qizg'in savdo ishlarini olib boradilar. Xian vafotidan so'ng giksoslar davlati zaiflasha boshlaydi va tushkunlikka yuz tutadi. Misrdan giksoslarning quvib ehiqarilishi. M. av. XVI asr boshlarida Misrda ozodlik, mustaqillik uchun kurash boshlanadi. Mustaqillik uchun kurashga 17- sulolaga mansub Fiva podsholari boshchilik qiladi. Bosqinchilarga qarshi ozodlik kurashi Fiva podshosi Kamesu davrida kuchayadi. Kamesu mamlakatdagi amaldorlami saroyiga chaqirib. ularga giksoslarni Misrdan haydash vaqti yetganligini tushuntiradi. U amaldorlar oldida nutq so'zlab, oxirida "Mening maqsadim Mismi bosqinchilardan qutqarish va osiyoliklarni yer bilan yakson qilishdir”, deb xitob qiladi. Kamesu boshlagan kurash ozodlik urushiga aylanadi. Og'ir janglardan so'ng Misr qo'shinlari giksoslar ustidan g'alaba qozonadi. Ozodlik uchun bo'lgan janglar vaqtida Kamesu juda ko'p tan jarohati oladi. O 'sha vaqtdagi solnomalarda Kamesu Misrni giksoslar zulmidan ozod qilish uchun kurash olib borgan qahramon sifatida madli etiladi. Kamesudan so'ng uning ukasi Yaxmos 1 qo'shinlari giksoslarni mamlakatdan butunlay uloqtirib tashlaydi. Yaxmos 1 qo'shinlari Falastin janubidagi Sharuxen qal’asiga kelib joylashgan giksoslarni uch yillik qamaldan so'ng bo'ysundiradi. Janglar davom etib. Misr qo'shinlari Falastin. Finikiya va Suriyaning ko'p joylarini 26 istilo qilgan. Misr qo'shinlarining g'olibona janglari natijasida Misr giksoslardan ozod qilingan. Shu bilan Misrdagi Giksoslar davlati yemirilib barham topib, Misr yana mahalliy sulola namoyandalari boshqaradigan mustaqil davlatga aylanadi13. Fir’avn Amenemxet IV vafoti bilan mamlakatda 12-sulolaning erkak vakillari qolmadi. Garchand uning o ‘gay singlisi Nefrusebek fir’avn sifatida taxtga ko‘tarilsada, M isrda ichki nizolar ortib bordi. Mil. avv. 1786-yilda 12- sulola o ‘rniga 13-sulola vakillari keldi. Ushbu sulola vakillaridan Sebekxotep II va Am enemxet V davrlarida siyosiy inqiroz avj ola boshladi. 0 ‘rta podsholik yana nomliklarga bo‘linib ketdi. “Turin papirusi” ma’lumotlariga ko‘ra mil. a w . 1675-yilda Quyi Misrga Osiyodan ko‘chmanchi giksos qabilalari kirib keladilar va Deltani egallaydilar. Giksoslar, M isrga Shimoliy Arabiston, Falastin va Suriya yerlaridan kirib kelganlar. Giksoslar sardori Xian fir’avn maqomini qabul qilib, 15-sulolaga asos soladi. Ular Quyi Misrni 100 yildan ko‘proq (ayrim manbalarda 108 yiI)boshqardilar. Ammo, Yuqori Misr nomligi Fiva shahri boshchiligida mustaqillikni saqlab qoldi. Giksoslar Avarisni poytaxt qilib, u yerdan Deltani boshqardilar. Ko‘chmanchilami g‘alabasini jangovar aravalar ta’minlab berdi. Misr qo‘shini piyoda jang qilishga ko‘nikkan edi. Yuqori Misrniing ayrim nomliklari giksoslarga o'lpon to ‘laydigan bo‘ldilar. Giksos fir’avnlaridan Xian va Apepilar (hukmronlik yillari munozarali) davrida Quyi Misr kuchaydi, ammo butun Yuqori M isr hududini butunlay egallay olmadilar. U lar Abidosga qadar o ‘z ta’sir doiralarini saqlab tura olishlari mumkin edi. Natijada bir oz vaqt o ‘tib, Yuqori Misrliklar Fivada 17-sulolaga asos soldilar. Fiva nomligi tez orada Yuqori M isr nomliklarini Kamos boshchiligida birlashtira oldi. Nil daiyosida harbiy flot tuzildi, q o ‘shin tartibga solindi. Avaris hukumati giksos fir’avni Apopi boshchiligida Kush podshosiga maktub yozadi va Fiva nomligini bo‘lib olishni taklif qilgan. Fiva nomarxi Kamosning 1-2 tosh bitiklarida keltirilishicha, elchi yo‘lda qo‘lga tushib qoladi va Kamos giksoslarga qarshi urushni 13 ABDUJABBOR KABIROV. QADIMGI SHARQ TARIXI. TOSHKENT – 2016. “Tafakkur” nashriyoti. 52-54-bet 27 boshlaydi. Keyinchalik urushda to ‘liq g‘alabaga Kamosning ukasi Yaxmos erisha oladi va giksoslami Misrdan quvib yuborishga muvaffaq bo‘lgan14. XULOSA O'nlab yillar davomida Ptolemey Misr tarixchisi Manetoning asarlari Giksosning mashhur va ilmiy talqinlariga ta'sir ko'rsatdi. Iosifning Contra Apionemi saqlangan, Manetho bir qo'pol O'rda sifatida Giksos taqdim, kuch bilan Misr zabt qorong'i irq bosqinchilari, vayron sabab va Misrliklarni o'ldirish yoki qul. Ushbu hisob Misr matnlarida davom etdi ikkinchi oraliq davr va yangi qirollik. Misrshunoslik rivojlanib borishi bilan "giksos xalqi" ning vayronagarchilik darajasi va etnik kelib chiqishi to'g'risida ko'p yillik munozaralar o'tdi. Faqat so'nggi o'n 14 D. J. URAKOV, R. N. TURSUNOV, A. A. BIYKUZIYEV, В. B. XAYNAZAROV “JAHON TARIXI Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi”. Toshkent “ Innovatsiya-Ziyo” 2020. 25-bet 28 yilliklarda giksoslar aholi yoki etnik guruh emas, balki kichik hukmdorlar guruhi (biz oltitasini bilamiz) sifatida namoyon bo'ldi. Ushbu yangi tasvirga olib kelgan tadqiqotlar 1966 yilda Avstriya Fanlar Akademiyasi Tell el Dab'ada (qadimgi Avaris yoki XVT-Varet) hali ham davom etayotgan qazishmalarni ochganida boshlangan va bu joyni Giksos poytaxti deb aniqlagan. Yaqin atrofdagi arxeologik tadqiqotlar bilan bir qatorda, bosqinchilik haqidagi ertakni hech qanday dalil qo'llab- quvvatlamaganligi aniq bo'ldi. Buning o'rniga, Tell al-Dab'a da qazishmalar namoyish Janubi-G'arbiy Osiyodan muhojirlar (Levant) asrlar davomida Sharqiy Nil deltasiga ko'chib edi, erta ikkinchi oraliq davr orqali o'rtalarida 12 sulolasi bu immigratsiya yig'ilish bilan. Diniy me'morchilik, xudolar, dafn marosimlari, oziq-ovqat va qurol- yarog' va almashtirish pinlari kabi artefaktlarni o'rganish G'arbiy Osiyolik shaxslarning katta aholisini ko'rsatdi. Aslini olib qaraganda, bu elementlar ko'p muhojirlar bilan Misr amaliyotini Birlashgan, taklif el Dab'a nikoh va tinch-totuv yashashni featuring bir madaniy aralashgan jamoa edi ayt. G'arbiy Osiyoning bir nechta shaxslari hatto amaldorlar edi O'rta Qirollik shohlar, yaqin Sharqdagi savdo- sotiqni nazorat qilish va foydali kon ekspeditsiyalari Sinay yarim oroli. "Bosqinchilik" o'rniga, Misr shohlarining markazlashgan hokimiyati pasayganligi sababli, el Dab'aga ayt elita mahalliy kuchini to'ntarish yoki shunchaki sekin, tinch jarayon bilan ular Heka Xasut unvonini olib, o'zlariga shoh bo'lishdi. Ularning hukmronligi davrida Hyksos shohlari doimiy ravishda o'zlarining shaxsiyatlarini kontekst talab qilganidek qayta ko'rib chiqdilar va Misr an'analarini yoki ularning G'arbiy Osiyo kelib chiqishini ta'kidladilar. Ular Misr Qirolligining elementlarini, shu jumladan Qirollik unvonlari, taxt nomlari, iyeroglif yozuvlari, yozuv faoliyati va Misr panteoniga sig'inish. Shunga qaramay, ular g'ayrioddiy narsalarni saqlab qolishdi Heka Xasut semit/amorit shaxsiy ismlari bilan unvon va ularning poytaxtining asosiy yodgorliklari me'moriy uslubda shubhasiz yaqin Sharq edi. Shuningdek, ular Misr ma'muriy tuzilmalarini amorit guruhlarining qabilaviy yondashuvlari bilan o'rta bronza davri saytlari Mari va Qatna. Yaqinda Avaris saroyida mixxat yozuvi planshetining bir bo'lagi topilganligi Giksosning eng yuqori 29 amorit tarmoqlari bilan diplomatik aloqada qolganligini, bu holda Hammurapining eski Bobil sulolasi edi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Rahbariy adabiyotlar 1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998. II. Asosiy adabiyotlar 2. Bader, B. 2011. "Tell el-Dab'a/Misr arxeologik yozuvlarida chet ellik ko'chmanchilarning izlari."Qadimgi O'rta er dengizidagi madaniyatlararo aloqalarda K. Duistermaat va I. Regulski tomonidan tahrirlangan, 127-48. 3. Orientalia Lovaniensia Analecta 202. Leuven. Bietak, M. 1996. Avaris, Hyksos poytaxti: Tell Al - dab Compatha da so'nggi qazishmalar. London: Britaniya Muzeyi Matbuoti. 4. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, 5. Греция, Рим. «Слово*, «Эксмо»-М.: 2004. 6. История древнего востока. М.: 1988. 30 7. Замаровский В. Их величества пирамиды. М.: 1980. 8. Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982. 9. Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978. 10. Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962 11. D. J. Urakov, R. N. Tursunov, A. A. Biykuziyev, В. B. Xaynazarov JAHON TARIXI Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent “ Innovatsiya-Ziyo” 2020. 25-bet 12. ABDUJABBOR KABIROV. QADIMGI SHARQ TARIXI. TOSHKENT – 2016. “Tafakkur” nashriyoti. 52-54-bet