1
KURS ISHI
GIKSOSLAR
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. GIKSOSLARNING MISRGA KIRIB KELISHI
1.1 Giksos qabilalarining kelib chiqishi
1.2 Qadimgi Misrga hujumlari
II BOB. GIKSOSLARNING TURMUSH TARZI VA IJTIMOIY HAYOTI
2.1 Giksos qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
2.2 Savdo-sotiqning rivojlanishi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2
KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Milliy
ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga
singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar
rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix
fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan
bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin
o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va
tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda.
Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh
bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni
tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy
tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix
fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishimiz vaqti-soati
keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy
muassasa etib belgilash kerak”, — dedi prezident Shavkat Mirziyoyev.
Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u
xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak.Xotirasiz barkamol kishi
bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan
fikrlarni aytib o’tgan1. Biz tanlagan mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi
hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali
xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni
haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi.
Darhaqiqat, giksoslar ko'proq diplomatik ta'sirga ega bo'lib, madaniyat, til,
harbiy ishlarda taraqqiyotga va hatto ramziy ot va aravani joriy etishga hissa
1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
3
qo'shdilar. Bu ikki raqobat tushuntirishlar hikoya qadimgi Misr va bu sirli guruh
haqida ko'p ochib beradi.
Bir so'z bilan aytganda, Giksos shunchaki Misr unvonining yunoncha
versiyasidir, Heka Xasut, chet el/tepalik mamlakatlari hukmdorlari. Ko'p narsa
noto'g'ri tushunilgan bo'lsa-da, biz Giksos ikkinchi oraliq davrda Shimoliy Misrni,
ayniqsa deltani boshqargan G'arbiy Osiyo shaxslarining kichik guruhidan iboratligini
bilamiz. Ushbu hukmdorlar Misrning 15-sulolasi sifatida qayd etilgan Turin Qirollik
kanoni, ularning mavjudligini hujjatlashtiradigan yagona taniqli qirol ro'yxati.
O'nlab yillar davomida Ptolemey Misr tarixchisi Manetoning asarlari
Giksosning mashhur va ilmiy talqinlariga ta'sir ko'rsatdi. Iosifning Contra Apionemi
saqlangan, Manetho bir qo'pol O'rda sifatida Giksos taqdim, kuch bilan Misr zabt
qorong'i irq bosqinchilari, vayron sabab va Misrliklarni o'ldirish yoki qul. Ushbu
hisob Misr matnlarida davom etdi ikkinchi oraliq davr va yangi qirollik.
Misrshunoslik rivojlanib borishi bilan "giksos xalqi" ning vayronagarchilik darajasi
va etnik kelib chiqishi to'g'risida ko'p yillik munozaralar o'tdi. Faqat so'nggi o'n
yilliklarda giksoslar aholi yoki etnik guruh emas, balki kichik hukmdorlar guruhi (biz
oltitasini bilamiz) sifatida namoyon bo'ldi. Ushbu yangi tasvirga olib kelgan
tadqiqotlar 1966 yilda Avstriya Fanlar Akademiyasi Tell el Dab'ada (qadimgi Avaris
yoki XVT-Varet) hali ham davom etayotgan qazishmalarni ochganida boshlangan va
bu joyni Giksos poytaxti deb aniqlagan. Yaqin atrofdagi arxeologik tadqiqotlar bilan
bir
qatorda,
bosqinchilik
haqidagi
ertakni
hech
qanday
dalil
qo'llab-
quvvatlamaganligi aniq bo'ldi. Buning o'rniga, Tell al-Dab'a da qazishmalar namoyish
Janubi-G'arbiy Osiyodan muhojirlar (Levant) asrlar davomida Sharqiy Nil deltasiga
ko'chib edi, erta ikkinchi oraliq davr orqali o'rtalarida 12 sulolasi bu immigratsiya
yig'ilish bilan. Diniy me'morchilik, xudolar, dafn marosimlari, oziq-ovqat va qurol-
yarog' va almashtirish pinlari kabi artefaktlarni o'rganish G'arbiy Osiyolik
shaxslarning katta aholisini ko'rsatdi. Aslini olib qaraganda, bu elementlar ko'p
muhojirlar bilan Misr amaliyotini Birlashgan, taklif el Dab'a nikoh va tinch-totuv
yashashni featuring bir madaniy aralashgan jamoa edi ayt. G'arbiy Osiyoning bir
4
nechta shaxslari hatto amaldorlar edi O'rta Qirollik shohlar, yaqin Sharqdagi savdo-
sotiqni nazorat qilish va foydali kon ekspeditsiyalari Sinay yarim oroli.
"Bosqinchilik" o'rniga, Misr shohlarining markazlashgan hokimiyati pasayganligi
sababli, el Dab'aga ayt elita mahalliy kuchini to'ntarish yoki shunchaki sekin, tinch
jarayon bilan ular Heka Xasut unvonini olib, o'zlariga shoh bo'lishdi.
Ularning hukmronligi davrida Hyksos shohlari doimiy ravishda o'zlarining
shaxsiyatlarini kontekst talab qilganidek qayta ko'rib chiqdilar va Misr an'analarini
yoki ularning G'arbiy Osiyo kelib chiqishini ta'kidladilar. Ular Misr Qirolligining
elementlarini, shu jumladan Qirollik unvonlari, taxt nomlari, iyeroglif yozuvlari,
yozuv faoliyati va Misr panteoniga sig'inish. Shunga qaramay, ular g'ayrioddiy
narsalarni saqlab qolishdi Heka Xasut semit/amorit shaxsiy ismlari bilan unvon va
ularning poytaxtining asosiy yodgorliklari me'moriy uslubda shubhasiz yaqin Sharq
edi. Shuningdek, ular Misr ma'muriy tuzilmalarini amorit guruhlarining qabilaviy
yondashuvlari bilan o'rta bronza davri saytlari Mari va Qatna. Yaqinda Avaris
saroyida mixxat yozuvi planshetining bir bo'lagi topilganligi Giksosning eng yuqori
amorit tarmoqlari bilan diplomatik aloqada qolganligini, bu holda Hammurapining
eski Bobil sulolasi edi.
Tadqiqotning ob’ekti. Giksos qabilalarining Misr hududiga bostirib kirishi va
ularning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti.
Tadqiqotning predmeti. Kurs ishini ilmiy asosli ya’ni tarixiy manba va arxiv
hujjatlari asosida o`rganish, ma’lum darajada, imkon qadar fanga yangi
ma’lumotlarni yangilik sifatida kiritish, o`z o`rnida tahlil (qiyosiy) etish tadqiqotning
predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqot ishining maqsadi Qadimgi Misrga XVIII
asrda bostirib kirgan giksos qabilalarini kelib chiqishini o’rganish va boshqa hududlar
bilan savdo aloqalarini ochib berish.
Tadqiqotning vazifasi. Qadimgi Misr tarixini oliy ta’lim muassasalarida
ta’lim olayotgan talaba yoshlar uchun xolisona yoritib berish, ayniqsa tarix
yo‘nalishida bilim olayotgan talaba yoshlarga yevropa davlatlari madaniyatining
5
jahon tarixida tutgan o‘rnining qanchalar muhim ekanligini va bu davlatlar o‘rta
asrlar tarixida chuqur iz qoldirgani haqida ma’lumot berish asosiy vazifa sifatida
qo’yilgan.
Tadqiqotning
usullari:
tarixiylik,
tizimlashtirish,
qiyosiy,
muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari
hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tarixshunoslik o’tmishda kechgan va bugungi
kunda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini,
tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish, jamiyat
tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarining o’sib borishi jarayonini
kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda ma’lum bosqich yoki davrda tarix
fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan bog’liqlikda
ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan markazlar tarixini,
unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning fan rivojiga qo’shgan
hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Muayyan ijtimoiy
hodisani haqiqat deb bilgan odam unga imon keltiradi, ya'ni ishonadi va bu ishonchi
(haqiqati) ro'yobga chiqishi uchun kurashadi, hatto hayotini ham unga bag'ishlaydi.
Biroq u qabul qilgan va to'g'riligiga qattiq ishongan, e'tiqod qilgan va ixlos ko'ygan
"haqiqat" ko'pincha sarob ekanligi ayon bo'lgach, pushaymon eydi, ammo keyingi
pushaymon o'ziga dushman bo'lib qoladi.
Giksoslar Misrda o'z o'rnini topgan semit xalqi edi V. miloddan avvalgi 1782-
yil Avaris shahrida quyi Misr, shunday qilib Misr tarixida ikkinchi oraliq davr sifatida
tanilgan davrni boshlash (V. 1782 - V. miloddan avvalgi 1570). Ularning ismi, Heqau-
xasut, deb tarjima qilingan 'chet ellarning hukmdorlari '(yunonlar tomonidan shunday
berilgan giksos), ba'zi olimlarga ular Avaris port shahrida boshpana topgan va
tanazzul paytida kuchli kuch bazasini yaratishga muvaffaq bo'lgan bosqinchilik bilan
o'z uylaridan haydalgan shohlar yoki zodagonlar ekanliklarini ko'rsatmoqda O'rta
shohlikning 13-sulolasidan (miloddan avvalgi 2040-1782). Ehtimol, ular dastlab
6
Avarisda kutib olingan, gullab-yashnagan va do'stlari va qo'shnilariga ularga
qo'shilish uchun xabar yuborgan savdogarlar edi, natijada aholi ko'p edi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Bietak.C,
Stiebing.C, Shnayder, Bader, Ладынин И. А, Замаровский В Их величества
пирамиды. М.: 1980, Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982, Берлов О. Д.
Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978,
Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962
kabi xorij adabiyotlari, hamda Rajabov va Boynazarovning adabiyotlaridan
foydalanildi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat boʻlib, tadqiqot
umumiy 35 betni tashkil etadi.
I BOB. GIKSOSLARNING MISRGA KIRIB KELISHI
1.1 Giksos qabilalarining kelib chiqishi
Yunon-Misr ruhoniysi va tarixchisi tomonidan yozilgan Misr tarixi Maneto
miloddan avvalgi 3-asrda Giksos atamasi etnik jihatdan g'arbiy semit, Levantin kelib
chiqishi bo'lgan odamlarni belgilash uchun ishlatiladi. Manetho bosqinchilari va
zolimlar sifatida Giksos tasvirlangan bo'lsa, bu talqin zamonaviy misrshunoslik so'roq
qilinadi. Buning o'rniga, Giksos qoida asta-sekin o'n ikkinchi sulolasi oxiridan
boshlab Nil deltasida joylashib Kan'on xalqlari guruhlar oldin bo'lishi mumkin va kim
o'n uchinchi sulolasi davrida bir nuqtada parchalanib ketganini va beqaror Misr
nazorat ajralgan bo'lishi mumkin.
Giksos davri Misrni chet el hukmdorlari boshqargan birinchi davrni belgilaydi.
Ularning hukmronligining ko'plab tafsilotlari, masalan, ularning shohligining haqiqiy
7
darajasi va hatto shohlarining ismlari va tartibi noaniq bo'lib qolmoqda. Giksoslar
ko'pchilikni mashq qildilar Levantin yoki Kan'on bojxona shuningdek, ko'plab Misr
urf-odatlari, ular Misrga ot va arava kabi bir nechta texnologik yangiliklarni,
shuningdek o'roq qilich va kompozit kamon, bahsli nazariya.
Giksoslar butun Misrni nazorat qila olmadilar. Buning o'rniga ular Fivada
joylashgan o'n oltinchi va o'n yettinchi sulolalar bilan birga yashadilar. Giksos va
XVII sulola fir'avnlar o'rtasida urush oxir-oqibat Ahmose I tomonidan Giksos mag'lub
bilan yakunlandi, kim Misr o'n sakkizinchi sulolasi tashkil. Keyingi asrlarda
misrliklar Giksosni qonxo'r va zolim xorijiy hukmdorlar sifatida tasvirlashadi.
Milodiy birinchi asr yahudiy tarixchisi Iosif bu nomni "cho'pon shohlari" yoki
"asir cho'ponlar" ma'nosida beradi qarama-qarshi Apion (Apionga qarshi), bu erda u
Giksosni yahudiylar sifatida ellinistik Misr tarixchisi Manetoda paydo bo'lganidek
tasvirlaydi.
Bu butun xalq hycsos, ya'ni cho'pon-shohlar uslubida edi: birinchi bo'g'in Hyc uchun,
muqaddas lahjaga ko'ra, SOS cho'pon kabi shohni bildiradi. Lekin bu oddiy lahjasida
ko'ra, va bu aralash Hycsos emas; lekin ba'zi bu odamlar arablar edi, deb aytish2.
Butun giksos davri haqidagi yagona qadimiy ma'lumot ellinistik Misr tarixchisi
Maneto, ammo u faqat boshqalar tomonidan keltirilganidek mavjud. Iosif tomonidan
qayd etilganidek, Maneto Giksos hukmronligining boshlanishini shunday tasvirlaydi:
Sharqdan kelib chiqishi noma'lum bo'lgan, kelishi kutilmagan bo'lgan xalq
mamlakatni bosib olishga jur'at etdi, ular asosiy kuch bilan qiyinchiliksiz va hatto
jangsiz o'zlashtirdilar. Boshliqlarni mag'lub qilib, ular vahshiyona shaharlarni
kuydirdilar, xudolarning ibodatxonalarini yer bilan yakson qildilar va butun mahalliy
aholiga shafqatsizlik bilan munosabatda bo'ldilar, ba'zilarini qirg'in qildilar va
boshqalarning xotinlari va bolalarini qullikka olib ketdilar3.
2 "Stipendiyada ham, "Hyksos" so'zi atrofida mashhur bo'lgan ikkita alohida noto'g'ri tushuncha mavjud."Birinchisi, bu
atama aniqlangan va nisbatan katta aholi guruhining nomi (pastga qarang), aslida bu faqat alohida hukmdorlar
tomonidan berilgan Qirollik unvonidir. Quyidagi maqolada "Hyksos" so'zining har qanday mustaqil ishlatilishi,
xususan, 15-sulolaning chet el shohlariga tegishli.
3 Shnayder menatodagi ismlarning har birini Fir'avn bilan aniqlasa-da, u Manetoning hukmronlik tartibiga rioya
qilmaydi. Masalan, u Sakir-Xarni Manetodagi oltinchi shoh Archles/Assis bilan aniqlaydi, lekin u birinchi bo'lib
hukmronlik qilishni taklif qiladi.
8
Manetoning bosqinchilik haqidagi rivoyati hozirgi kunda aksariyat olimlar
tomonidan rad etilgan. Ehtimol, unga Misrning so'nggi xorijiy bosqinlari ta'sir qilgan,
buning o'rniga, u Giksos qoida o'rnatish asosan tinch edi va butunlay xorijiy aholining
bir bostirib jalb qilmadi, Arxeologiya mobaynida Avarisda uzluksiz Osiyo
mavjudligini ko'rsatadi. O'rta Qirollik va ikkinchi oraliq davr Avaris aholisining
stronsiy izotop tahlili ham bosqinchilik modelini migratsiya foydasiga rad etdi. Chet
el istilosi modeli zid, o'rganish viloyati harakat ko'proq erkak topa olmadi, lekin
buning o'rniga bir topildi jins urg'ochining tomon qiyshiq, yuqori mutanosib bilan
77% urg'ochining bo'lmagan aholi bo'lish.
Manfred Bietakning ta'kidlashicha, Giksos " tarixdan oldingi davrlardan beri
mamlakatda, ayniqsa Deltada yashash uchun kelgan g'arbiy Osiyo aholisi guruhlari
uchun Misrni jalb qilishning takrorlanadigan namunasi doirasida tushunilishi kerak."4
U Misr uzoq kemasozlik va dengizchilik sohalarida ekspertiza uchun Levant bog'liq
edi, deb qayd, Osiyo kemasozlik mumkin tasvirlar oltinchi sulolasi hukmdori sahure
dan bo'rtma topilgan bilan. Misrning o'n ikkinchi sulolasi ko'plab Osiyolik
muhojirlarga askar, uy yoki Ma'bad serflari va boshqa turli xil ishlarda xizmat qilgani
ma'lum. Avaris ichida Nil deltasi xalqaro savdo va dengizchilik markazi sifatida
ko'plab Osiyolik muhojirlarni jalb qildi.
Giksoslar Misr va Levantin madaniy xususiyatlarining aralashmasini namoyish
etadi. Ularning hukmdorlari qadimgi Misr Qirollik titularini to'liq qabul qildilar va
Misr ulamolari va amaldorlarini ish bilan ta'minladilar shuningdek, ular kantslerni
ishga olish kabi yaqin Sharq boshqaruv shakllaridan foydalanganlar.
Giksosning uzoq masofali diplomatiya bilan aloqasi Avaris xarobalarida
topilgan mixxat xati bilan tasdiqlangan. Krit va qadimgi yaqin Sharq bilan Giksos
diplomatiyasi ham o'sha joylarda Giksos sudining sovg'alari mavjudligi bilan
tasdiqlanadi. Giksos hukmdorlaridan biri Xyan o'zining keng aloqalari bilan tanilgan,
chunki uning nomidagi narsalar Knossos va Xattushada Krit va Xettlar bilan
4 Bietak tomonidan Salit bilan aniqlangan.
9
diplomatik aloqalarni ko'rsatgan va uning nomi bilan sfenks Bag'doddagi san'at
bozorida sotib olingan va diplomatik aloqalarni namoyish qilishi mumkin.
XVII sulolaning Theban hukmdorlari o'zlarining me'morchiligida ham, regnal
nomlarida ham Giksosga taqlid qilganliklari ma'lum. Theban fir'avni Seqenenra Taa
hukmronligidan oldin Hyksos va Thebes o'rtasida do'stona munosabatlar, shu
jumladan nikoh Ittifoqi haqida dalillar mavjud.
O'rtasida ushlangan xat Apepi va Nubiya qiroli Kerma (shuningdek, deyiladi
Kush) Karnarvon planshetida yozilgan Misrning janubida Hyksos va Kermans
o'rtasidagi ittifoqning dalili sifatida talqin qilingan. Kerma va Hyksos o'rtasidagi
intensiv aloqalar Osiyo hukmdorlari nomlari yoki Kermadagi Avarisdan ma'lum
bo'lgan dizaynlar bilan muhrlar tomonidan tasdiqlanadi. Kerma qo'shinlari Sobeknaxt
II yozuviga ko'ra Elkab qadar shimolga bostirib kirgani ma'lum5.
Giksos davrining dastlabki davri Avaris kapitalini "deltaning tijorat poytaxti
sifatida"tashkil etdi. Giksosning savdo aloqalari asosan Kan'on va Kipr bilan bo'lgan.
Kan'on bilan savdo ayniqsa Kan'on mol ko'p import bilan, "intensiv" bo'lar aytiladi,
va sulolasi Kan'on kelib aks bo'lishi mumkin. Savdo asosan Shimoliy Levant
shaharlari bilan bo'lgan, ammo Janubiy Levant bilan aloqalar ham rivojlangan.
Bundan tashqari, Faiyum, Memfis, Misr, Nubiya va Mesopotamiyadagi vohalar bilan
savdo-sotiq olib borildi. Kipr bilan savdo aloqalari ham juda muhim edi, ayniqsa
giksos davri oxirida. Horun Burke ular bilan dafn odamlar karvon savdo jalb etildi,
deb dalil Avaris teng dafn talqin qildi. Anna-Latifa Mouradning ta'kidlashicha,
"Giksos, ayniqsa, savdoning yangi yo'llarini ochishdan, Sharqiy Deltada quruqlik va
dengizga asoslangan savdo yo'llariga kirish imkoniyatini beradigan strategik postlarni
ta'minlashdan manfaatdor edi."
Giksos "aravalar va otlar, kemalar, yog'och, oltin, lapis lazuli, kumush, Firuza,
bronza, sonsiz bolta, yog', tutatqi, yog 'va asal"ni import qilgan. Giksos shuningdek,
Janubiy Misrdan talon-taroj qilingan katta miqdordagi materiallarni, ayniqsa Misr
5 Bader, B. 2011. "Tell el-Dab'a/Misr arxeologik yozuvlarida chet ellik ko'chmanchilarning izlari."Qadimgi O'rta er
dengizidagi madaniyatlararo aloqalarda K. Duistermaat va I. Regulski tomonidan tahrirlangan, 127-48.
10
haykallarini Kan'on va Suriya hududlariga eksport qildi. Misr artefaktlarining yaqin
Sharqqa ko'chirilishi, ayniqsa, Qirol Apepiga tegishli bo'lishi mumkin. Giksos ham
mahalliy ishlab chiqarilgan, Levantine-ta'sir sanoat, bunday Al-Yahudiyeh idishlar
aytib sifatida6.
Giksos davrida yuqori va quyi Misr o'rtasidagi savdo-sotiq haqida ozgina
dalillar mavjud va Manfred Bietak "o'zaro savdo boykoti"mavjudligini taklif
qilmoqda. Bietak, bu giksosning o'rta er dengizi bilan savdo qilish qobiliyatini
pasaytirdi va ularning iqtisodiyotini zaiflashtirdi.
Giksos hukmronligi Xatshepsut kabi yangi Qirollik fir'avnlari tomonidan hukm
qilinishda davom etdi, ular mag'lubiyatlaridan 80 yil o'tgach, ular e'tiborsiz qoldirgan
ko'plab ziyoratgohlar va ibodatxonalarni tiklashni da'vo qildilar.
Ramses II Delta uchun Misr poytaxti ko'chib, Avaris saytida Pi-Ramesses
qurish, u majmui sig'inish 400 yilligini markirovka bir stela tashkil qaerda. Olimlar
bu Giksos o'z hukmronligini o'rnatganiga 400 yil bo'lgan deb taxmin qilishgan, ammo
Ramessesning ajdodlari ro'yxati Giksosni tark etishda davom etgan va ular uning
hukmronligi davrida sharaflanganligi haqida hech qanday dalil yo'q. Turin Shoh
ro'yxati, qaysi Giksos va Misr boshqa barcha bahsli yoki sharmanda sobiq
hukmdorlarni o'z ichiga oladi, Ramesses yoki uning vorislari biri hukmronligi kundan
ko'rinadi. Giksoslar o'zlarining ismlaridan keyin ilohiy determinativ emas, balki
uloqtiruvchi tayoq bilan aniqlovchi va unvondan foydalanish orqali chet el shohlari
sifatida belgilanadi. Kim Ryholt bu chora-tadbirlar Giksos hukmdorlari uchun noyob
ekanligini va shuning uchun mag'lubiyatdan keyin ularning Shohligi xotirasini yo'q
qilishga qasddan qilingan urinishning bevosita natijasi bo'lishi mumkinligini
ta'kidlaydi.
6 Orientalia Lovaniensia Analecta 202. Leuven. Bietak, M. 1996. Avaris, Hyksos poytaxti: Tell Al - dab Compatha da
so'nggi qazishmalar. London: Britaniya Muzeyi Matbuoti.
11
1.2 Qadimgi Misrga hujumlari
Er. avv. XVIII asr o‘rtalarida O’rta podsholikning zaiflashuv alomatlari ko‘rina
boshladi. Mamlakatda er. avv. 1750- yillar atrofida kuchli g‘alayonlar boshlandi. Bu
haqda «Ipuser so‘zlari», «Neferti so‘zlari» deb atalmish manbalar aniq ma’lumot
beradilar. Mamlakatda XIII sulola vakillari bilan bir vaqtda mustaqil hukmronlik
qiladigan bir necha markazlar vujudga keldi. Mismi yagona davlat sifatida
yemirilishini birinchi belgisi deltaning g'arbiy qismida markazi Ksois shahri bo‘lgan,
XIII sulola bilan bir vaqtda hukmronlik qilgan va unga bo‘ysunmagan XIV sulolani
paydo bo'lishi edi. Bu voqea er. aw 1700-yil atrofida yuz berib, bu O’rta podsholik
davrini tugashini bildiradi. Bu voqeadan yangi II o‘tish davri (er. aw. XVI asr
o'rtalarigacha) boshlanadi.
Bu vaqtda Misr chegaralarida ko‘chmanchi qabilalar mamlakat xavfsizligiga
tahdid sola boshladilar. Ayniqsa, janubiy Falastin va Sinay yarim orolida tashkil
topgan ko'chmanchi giksos qabilalari ittifoqining deltani sharqiy qismiga bostirib
kirishi halokatli boidi.
Er. avv. Ill asrda yashagan kohin Manefon «Misr tarixi» asarida giksoslarni,
«cho‘ponlar-podshosi» deb tilga oladi. Misrliklar ulami «shasu» («ko‘chmanchilar»|
keyinchalik arab mualliflari asarjarida omalikitlar) deb ataganlar. Giksoslar Mismi
bosib olib Avaris (Xat-Uart—misrcha) shahrini poytaxt qildilar. Ular o'zlari bilan
Misrga otlarni va jang aravalami olib keldilar. Ular Misr xudolaridan chet el
mamlakatlari homiysi hisoblangan Setiga alohida e’tiqod qildilar. Misr tarixida
giksoslar shartli XV—XVI (1710—1580-yillar) sulolalar sifatida belgilanadi. Ular
mamlakatni qariyb 100 yil boshqardilar.
12
Fiva hokimlari giksoslarni mamlakatdan haydab chiqarishga boshchilik
qildilar, er. aw. XVI asr o‘rtalarida podsho Yaxmos I giksoslarni tor-mor qildi. Avaris
shahri, janubiy Falastindagi giksoslar tayanchi Sharuxen qal’asi ishg‘ol qilind".
Giksoslarni haydalishi bilan Misr tarixida yangi podsholik (er. aw. 1584-yildan-1075-
yilgacha) davri boshlandi. Yaxmos yangidan Mismi birlashtirgan XVIII sulola
asoschisi bo'ldi7.
Yangi podsholik davrida Misr qo‘shinlari qayta tashkil qilindi. Giksoslar ta’siri
ostida qo‘shin tarkibiga jang aravalari kiritildi. Misrda ot zavodlari tashkil qilinib,
xo'jalikning yangi sohasi yilqichilik paydo bo'ldi. Ot zavodlari davlat hokimiyati
tomonidan taskil qilindi va ulami oliy mansabdor boshqaigan. Piyodalar asosiy
harbiy qo‘shinning asosiy qismi bo'lib qoldi. Ammo uning qurol turlari yangilandi.
Qilichning 2 turi: og‘ir, to‘gri va yengilroq o'roqsimon qilichlar paydo bo‘ldi.
Dushmanlardan yaxshiroq himoya uchun askarlar plastinkali sovut kiya boshladilar.
Qo'shin safini og‘ir qurollangan kamonchi va nayzachilar to'ldira boshladi.
Qo'shinning yangi turi haibiy dengiz floti paydo bo‘ldi. Mudofaa inshootlari
(fortifikatsiya) qurish san’ati takomillashdi. Misrliklar bosib olingan hududlarida
kuchli mustahkamlangan qal’alarni ko‘ra boshladilar. Qo'shinni to‘ldirish tartibi
o'zgardi. Askar olishning yangi qoidasiga ko‘ra, har 10 balog‘atga yetgan erkaklardan
biri harbiy xizmatga chaqiriladigan bo‘ldi. Ammo bu tartib qo‘shinni to‘liq to'ldirish
imkoniyatini bermadi. Shu sababli, XIX sulola davridan boshlab, yo'llanma chet el
askarlari qo'shinning yarmini tashkil qila boshladi.
XVIII sulola kuchli qo‘shinga tayanib, bosqinchilik siyosatini olib bordi.
Ayniqsa, Sharqiy O’rtayer dengizi qirg‘og‘iga nisbatan istilochilik hujumlari
kuchayib ketdi. Bu hududda er. aw. XV asrda Misrga qarshi faqat birgina Mitanni
davlati jiddiy qarshilik ko'rsata olar edi. Mitanni XVI asr oxiri XV asming birinchi
yarmida qudratli davlatga aylangan edi. U Mismmg Suriya va Falastinga
ekspansiyasini to'xtatish uchun Kadesh shahri boshchiligidagi Suriya va Falastinning
kichik davlatchalari koalitsiyasini har tomonlama qo‘llab-quwatladi. Natijada, bu
7 Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. «Слово*, «Эксмо»-М.: 2004.
13
ittifoq Misr ekspansiyasini vaqtinchalik to‘xtatdi. Misr janubda uchinchi Nil
ostonalaridagi hududlami bosib oldi.
Yaxmos I giksoslami Osiyodan haydab chiqarib Finikiyada Misming ta’sirini
qayta tikladi. Uning o‘g‘li Amenxotep I Osiyoda hech qanday urush olib bormadi,
keyingi fir’avn Tutmos I (er. avv. XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin Sharqning eng
katta davlatlaridan biriga aylandi. Nubiya (Kush)da katta yutuqlaiga erishilib Kamos
Misrning hududini Nilning ikkinchi ostonasigacha, Amenxotep I yana janubga tomon
kengaytirdi. Amenxotep Iga uning kuyovi harbiy boshliq Tutmos voris bo'ldi. U er.
avv. XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi Mitanni davlatiga qarshi urush
boshladi. Bu davlat shimoliy Suriyani nazorat qilar edi. Misr Mitannidan shimoliy
Suriyani tortib olib, o‘z nazorati ostiga oldi. Nubiyada misrliklar Nilning uchinchi
ostonasidagi ilgari mustaqil bo’lgan Kush davlatining poytaxti Kermani egalladilar.
Keyinchalik ikkinchi oraliq davrda Fivadan janubni boshqargan mahalliy Misr
shohlari (17-sulola) Giksosni quvib chiqarish kampaniyasini boshladi. Seqenenre Taa
mumya urush jarohatlarda bilan riddled kashf etildi, sud g'arbiy Osiyo uslubi bolta
pas peshonasiga bir halokatli bolta e'lon jumladan. Keyingi Theban qiroli Kamose
Karnak ibodatxonasida o'z kampaniyasini yozib, Hyksosni targ'ibotchi ritorika bilan
yanada yomonlashtirdi. Bu stelae bir necha shaharlar Misr fath murojaat, Avaris o'zi
cho'zilgan qamal, shu jumladan,. Kamozening yozuvlari uning uchinchi regnal
yilidan keyin to'xtaydi va uning ukasi (yoki o'g'li) Ahmose kampaniyani boshladi.
Axmose va keyinchalik shohlar boshchiligidagi askar Ibananing o'g'li Axmosening
avtobiografiyasida Avarisning yo'q qilinishi va Hyksosning quvib chiqarilishi qayd
etilgan. Ammo hech qanday ishonchli dalil bunday halokatni qo'llab-quvvatlamaydi.
Buning o'rniga, Tell el Dab'adagi arxeologik materiallar g'arbiy Osiyo aholisi u erda
yangi Qirollikda yashashni davom ettirganligini va aslida qancha odam haydab
chiqarilganligi haqida savollar tug'dirganligini ko'rsatadi. Keyinchalik Misr matnlari
(Xatshepsutning Speos Artemidos yozuvi) Hyksosni yomonlashda davom etdi. Ular
kabi adabiy ertaklarda ham masxara qilingan Apepi va Seqenenre haqidagi ertak.
14
Ushbu
ertaklarning
maqsadi
kamroq
xavfsiz
Misr
hukmronligini
qonuniylashtirishdir8.
Haqiqat va rasmiy yozuvlar o'rtasidagi ushbu to'qnashuvlarga qaramay,
giksoslar va ular paydo bo'lgan muhojirlar hukmronligi yangi Qirollik madaniyati,
tili, harbiy va hatto Misr qiroli bo'lish nimani anglatishini tushunchalariga ta'sir
ko'rsatdi. Ushbu diqqatga sazovor davr Misrga ot va aravadan shisha ishlab
chiqarishga qadar yangi texnologiyalarning kirib kelishi bilan ajralib turdi. Giksos
ta'siri, shuningdek, Amarna maktublarida kuzatilgan xalqaro diplomatiya uchun
namuna bo'ldi va ko'pchilik Giksos yangi Qirollik imperatorligining kengayishiga
turtki bo'ldi deb hisoblaydi. Giksos va ularning muhim hissalari bo'yicha keyingi
tadqiqotlar kengroq yoritiladi.
Giksoslar —osiyolik koʻchmanchi qabilalar; mil. av. taxminan 1700-yil Mil.
avv XVIII asr oxirida kõchmanchi giksoslar Misrga hujum qiladi. Quyi Misrni bosib
olishgan. Deltaga oʻrnashib olgan Giksoslar poytaxt shahar —Avarisga asos
solganlar. Mill. avv. 16-asr boshida Giksoslar hukmronligi misrliklar tomonidan
tugatilgan.
Mil.avv. XVIII asr o'rtalariga kelib Misr podsholigi zaiflashib, bir nechta
mayda nomlarga bo'linib ketadi. Misrning zaiflashib ketganligidan foydalanib gik-
sostar ham Quyi Misr yerlariga kirib keladi. Ular dastlab mayda podsholarga
xizmatga kirib, xizmatlari evaziga yer-mulklar oladilar va katta-katta viloyatlarni
boshqara boshlaydilar. Dastlab giksoslar mamlakatga tinchlik bilan kirib kelib
joylashgan. Keyinchalik esa Quyi Misrni butunlay bosib olganlar. Ular Quyi Misrda
o'rnashib olganlaridan keyin. Nil daryosi tarmog'ining sharqiy qismida Avaris
shahrini barpo etib, uni poytaxtga aylantirganlar. Ular shu sha- hardan turib
mamlakatni boshqarishgan. Giksoslar Misrga kirib kelar ekanlar misrliklar
madaniyati va xo'jaligida erishgan yutuqlaridan foydalanganlar. Giksoslar
misrliklardan ko'p narsalarni o'rgangan. Ayni paytda ular Misrga otliq qo'shin va ot
qo'shilgan ikki g'ildirakli jang aravalarini ham olib kelgan. Giksoslar kelgunicha
8 История древнего востока. М.: 1988.
15
misrliklar otni ham, ot qo'shilgan jang aravalarini ham bilmas edilar. Giksoslarning
kirib kelishi munosabati bilan Misrda yilqichilikka katta e'tibor berilgan. Misr
yaylovlarida uyur-uyur yilqilar, qulunlar boqilib, parvarish qilingan. Keyinchalik esa
misrliklar giksoslarning ot qo'shilgan jang aravalarini ham o'zlashtirganlar. Giksoslar
Misrda mil. avv. 1710-yildan to 1584-yilgacha qariyb 130-yil hukmronlik qilgan. Shu
yillar davomida 15-16-sulolaga mansub podsholar giksoslardan edi. Giksos
podsholari Avarisdan turib mamlakatni boshqargan. Ammo Misr janubidagi Fiva
nomi o'z mustaqilligini saqlab qolgan. Giksos podshosi Xian davrida podsholik
kuchayadi. Shu davrda Falastinning katta qismi, Krit oroli va boshqa joylar
giksoslarga itoat etib boj to'lar edi. Xian davrida Misrda dehqonchilik,
hunarmandchilik, chorvachilik sezilarli darajada rivojlanadi. Bu davrda savdo-sotiq
ancha ravnaq topadi. Misr savdogarlari Krit oroli. Suriya, Falastin,O'rtayer
dengizining sharqiy sohilidagi shahar-davlatlar bilan qizg'in savdo ishlarini olib
boradilar. Xian vafotidan so'ng giksoslar davlati zaiflasha boshlaydi va tushkunlikka
yuz tutadi. Misrdan giksoslarning quvib ehiqarilishi. M. av. XVI asr boshlarida
Misrda ozodlik, mustaqillik uchun kurash boshlanadi. Mustaqillik uchun kurashga
17-sulolaga mansub Fiva podsholari boshchilik qiladi. Bosqinchilarga qarshi ozodlik
kurashi Fiva podshosi Kamesu davrida kuchayadi. Kamesu mamlakatdagi amal-
dorlami saroyiga chaqirib. ularga giksoslarni Misrdan haydash vaqti yetganligini
tushuntiradi. U amaldorlar oldida nutq so'zlab, oxirida "Mening maqsadim Mismi
bosqinchilardan qutqarish va osiyoliklarni yer bilan yakson qilishdir”, deb xitob
qiladi. Kamesu boshlagan kurash ozodlik urushiga aylanadi. Og'ir janglardan so'ng
Misr qo'shinlari giksoslar ustidan g'alaba qo- zonadi. Ozodlik uchun bo'lgan janglar
vaqtida Kamesu juda ko'p tan jarohati oladi. O'sha vaqtdagi solnomalarda Kamesu
Misrni giksoslar zulmidan ozod qilish uchun kurash olib borgan qahramon sifatida
madh etiladi.
Yamxad davlati va Giksoslar birlashmasi Er. avv. XVIII asrda shimoliy
Suriyaga bostirib kirgan amoriy qabilalaridan biri bir necha shahar va davlatlarni
birlashtirgan yirik davlatni barpo qilishga urinadilar. Bu siyosiy birlashma Yamxad
16
nomini oldi. Dastlab bu birlashma qabilalar ittifoqi shaklida bo’lgan. Uning asoschisi
doimiy qarorgohga ega bo’lmagan. U shimolda Karxemishda janubda Oront
daryosigacha bo’lgan bepoyon hududga hukmronlik qilgan. (tax. er. avv. XVII
asrning II yarmida) Xalpa (hozirgi Aleppo) shahri poytaxt vazifasini o’tadi. Mari
shahri bilan serqatnov savdo aloqasi o`rnatiladi. Er. avv. XVII asrda Yamxad
zaiflashib tushkunlikka yuz tutadi. Er. avv. 1600-yillar atrofida Yamxad davlatini
xettlar bosib oladilar.
Er. avv. XIII-XVII asrda Yamxaddan janubroqda bir qancha shaharlarni
birlashtirgan qudratli giksoslar ittifoqi vujudga keladi. Zarbdor qism jang aravalari
bo’lgan qo’shinga ega bo’lgan giksoslar o’z hokimiyatlarini Misrda o’rnatdilar,
Falastin va Suriyada ham egalik qildilar. Giksoslar ittifoqiga Kadesh va Megiddo
shaharlari ham qiradi. Giksoslar davlati qurama bo’lib, unga semit qabilalari yetakchi
o’rin egallab, bu davlat birlashmasiga xurrit va xett qabilalari qo’shildilar.
Giksoslar Misrdan haydalgach, Falastin va Suriyaga chekinib bu yerda qariyib
yuz yil hukmronlik qildilar. Shimoliy Suriyada xettlar hokimiyatni qo’lga oldilar,
lekin tez orada Mitanni davlati bu hududni egallab oladi. Er. avv. XVI asr oxiriga
kelib, Sharqiy o’rtayer dengizi Misr va Mitanni tomonidan bo’linib olinadi. Bu ikki
davlat hududda to’la hukmronlikni qo’lga kiritish uchun to’xtovsiz urushlar olib
bordilar. Er. avv. XV asr oxiriga kelib raqobat Shimoliy Suriyani Mitanniga Janubiy
Suriya va Falastinni Misrga o’tishi bilan yakunlanadi. Er. avv. XV-XIV asrlarda
sharqiy o’rtayer dengizi siyosiy tarqoqlik, o’zaro urushlar girdobida qoldi. Bu
hududda halokatga uchragan Mitanni davlatining o’rniga xettlar keldilar. Er. avv.
XIII-XII asr boshlarida Suriya va Falastin o’rtayer dengizi qirg`ogi egey-anatoliya
xalqlari («dengiz xalqlari») bosqiniga uchraydi. Ular Kipr Karxemish va Ugarit flotini
tor-mor qildilar.
Er. avv. XII asr ular Ugaritni batamom vayron qiladilar, Livandagi Amurri
davlatini tugatadilar, Sidon va Tir shaharlarini talon-taroj qiladilar. Shundan so’ng
ular er. avv. 1180-yillar atrofida Misrga hujum qiladilar, lekin misrliklar hujumni
qaytaradilar. Misrdan uloqtirib tashlangan kelgindilar Falastin qirg’og’iga o’rnashib,
17
Filistim (“Peleset”) nomi bilan davlat tuzdilar. Tez orada ular bu yerdagi mahalliy
aholining tili va madaniyatini o’zlashtirdilar, ularning nomidan “Falastin” nomi kelib
chiqdi9.
Qadimgi podsholik davrida Sinay yarimoroli bosib olinadi, mahalliy qabilalar
Misrga soliq to‘lay boshlashdi. Fir’avnlar Nubiya va Liviyaga ham yurish qilib,
shaharlarni talaydilar, asirlar, chorva mollari va boshqa boyliklarni egallab oldi.
Misrga qo‘shib olishga muyassar bo‘ldilar. Miloddan avvalgi XVIII asr oxirida
ko‘chmanchi giksoslar qabilalari Misrga hujum qildi. Misrliklarning piyoda
qo‘shinlaridan farqli o‘laroq giksoslarning asosiy kuchi otlar qo‘shilgan jangovar
aravalari bo‘lgan. Bir askar otlarni boshqarib turgan, ikkinchisi esa kamondan
dushmanlarni nishonga olib Quyi Misrni bosib olgan giksoslar misrliklar shaharlari
va qishloqlariga hujum qildi va odamlarni asirlikka haydab ketdi.
Podsholik ko‘plab mayda «nom»larga bo‘linib ketgandi, ular giksoslarga soliq
to‘lar edi. Faqat Fiva shahri hukmdorlarigina giksoslarga itoat qilmadilar. Ko‘p
o‘tmasdan Yuqori Misrga birlashdilar. Bir qancha janglarda Yaxmos giksoslarni tor-
mor etib, bosqinchilarni Misrdan haydab chiqardi. Yangi podsholik davri boshlandi.
Yaxmos hukmdorligi davrida Misr yuksak kuch-qudrat cho‘qqisiga erishadi. Yangi
podsholik hukmdorlari qo‘shni davlatlar bilan kurashni endi bosqinchi sifatida davom
ettirishdi. Bir necha yurishlarda deyarli butun Nubiyani Misrga qo‘shib olishdi,
Liviya qabilalarini o‘lpon to‘lashga majbur qildilar. Mil. avv. 1500-yillar Tutmos II
katta yurishlar tashkillashtirishga muyassar bo‘ldi. Falastin va Suriyani istilo qilish
boshlandi.
Bo‘ysundirilgan xalqlar misrliklardan nafratlanib, bir necha yil mahalliy
qabilalar bilan urushdilar. Yangi podsholik ham alohida «nom»larga tarqalib ketdi.
Mil. avv. VII asrda Misr yana yagona davlatga birlashdi, mamlakat iqtisodiyoti
va madaniyatida yuksalish boshlandi. Ammo miloddan avvalgi VI asrda Misrga yangi
bir dushman bostirib kiradi. Forslardan ulkan lashkar to‘plagan shahanshoh Kir II
ning o‘g‘li Kambiz II miloddan avvalgi 525- yilda Misrni bosib oldi.
9 Замаровский В. Их величества пирамиды. М.: 1980.
18
Nil daryosi dalalarni suvga bostirib, keng-mo‘l oqqan yillarda misrlik
dehqonlarning hosili ham barakali bo‘lgan. Misrliklar sigir, qo‘y-echki, cho‘chqalarni
boqishgan. Misr dehqonlari yerga urug‘ sochish va hosilni yig‘ishtirib olish ishlarini
g‘ayriodatiy muddatda o’tkazishgan.
Qadimgi Misr hunarmandlarining 30 dan ziyod kasbkorlari bo‘lgan. Misgarlar
misni eritib, undan mehnat qurollari quyishardi. Kulollar loydan turli-tuman idish-
tovoqlar
yasab,
idishlarni
xumdonda
pishirishgan.
Quruvchilar
saroylar,
ibodatxonalar va uylar bunyod etgan. Oddiy misrliklarning uyi loy suvalgan papirus
poyalaridan, zodagonlarning uylari esa oftobda quritilgan xom g‘ishtdan qurilgan.
Fir’avnlarning saroylari va ibodatxonalar toshdan barpo etilgan. To‘quvchilar kiyim-
kechak uchun materiallar tayyorlashar, tikuvchilar esa liboslar tikishardi. Zargarlar
oltin va qimmatbaho toshlardan taqinchoqlar yasashgan.
Kohinlar diniy marosimlarni bajarishar, muhim ishlar oldidan xudolardan
madad so‘rab iltijo qilishgan. Misrda ikkita podsho hukmdorlik qilgan. Bittasi Quyi
(Shimoliy) Misrda, boshqasi esa Yuqori (Janubiy) Misrda davlatni boshqargan. Mil.
avv. 3000-yilda ikkala davlat o‘rtasida boshlangan urushda Yuqori Misr hukmdori
Menes g‘alaba qozondi. U birlashgan mamlakatning birinchi hukmdori – bo‘ldi.
Yagona va birlashgan davlat uchun yangi poytaxt bo‘lmish shahri barpo etildi.
Ko‘p yillar mobaynida «nom»lar hukmdorlari mol-mulkini ko‘paytirib oldi,
natijada Misr mustaqil davlatlarga aylangan alohida «nom»larga parchalanib ketdi.
Vaqt o‘tishi bilan mamlakatning qayta birlashuvi ro‘y berdi. Bu davlatning poytaxti
Fiva shahri bo‘lgan. Ilk, Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsholik davrlariga
ajratishgan. Misr janubdan Nubiya bilan chegaradosh bo‘lgan. Misr g‘arbida, Liviya
cho‘lida shu nomdagi mamlakat joylashgandi. Sahro aholisi ko‘chmanchi
chorvadorlar bo‘lgan. Sinay yarimorolidan shimolroqda Falastin, uning yonboshida
Suriya joylashgan. Misrliklar Falastin va Suriyadan hunarmandlar yasagan nodir
buyumlar va qimmatbaho toshlarni olib kelishgan10.
10 Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982.
19
II BOB. GIKSOSLARNING TURMUSH TARZI VA IJTIMOIY HAYOTI
2.1 Giksos qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
Qadimgi podsholikning Markaziy Memfis ham inqirozga uchragan va huvilab
qolgan. Unda hukmronlik qilayotgan 8-sulola vakilari mamlakatni birlashtirishning
udasidan chiqolmaganlar. Milodan avalgi XXI asr oxirirlariga kelib Misrni qaytadan
birlashtirish shimol bilan janubda bir vaqtda boshlandi. Shimoliy Misrdagi davlatlarni
birlashtirish
ishiga
Gerakleopol
shaxrining
hukumdorlari
boshchilik
qilganlar.Gerakleopol podsholari shimoldagi davlatlarni birlashtirib osiyolik va
liviyalik kuchmanchilarni mamlakatdagi haydab chiqarganlar. Ular ikki podsholikni
birlashtirib õzlarini Yuqori va Quyi Misr podshosi deb elon qilganlar. Ammo 9-10
sulola podsholari mamlakatdani õz qularida uzoq vaqt saqlab qola olmaganlar.
Shundan sõng Misr janubida mamlakatni birlashtirish ishiga Fiva Hukumdorlari
boshchilik qilganlar. 11-sulola hukumdori Mentuxatep Gerakleopol podsholariga
qarshi kurashib Yuqori va Quyi Misrni birlashtirib Markazlashgan Misr davlatini
20
qayta tiklagan Fiva yagona Misr davlatining poytaxti bulib qolgan. Bu davrda 11-13
sulola vakilari Misrda podsholik qilganlar . Bu Misr tarixida Urta podsholik nomi
bilan mashxur bulgan. Õrta Podsholik davri Misrda m.avv 2250-1750 yilarda davom
etgan. Bu davrda Misr qushinlari piyodalardan iborat bulgan. Õrta podsholik davrida
firavnlar qushni mamlakatlarga talonchilik va bosqinchilik qilganlar. Misr qushni
Nubiyo, Sinay, Falastin, Finikiya va xatto Frot daryosi sohilarigacha kirib borganlar.
Firavnlar buysindirilgan ulkalardan mis, oltin, yoğoch, kumush, qimmatbaho
buyumlar kup minglab asirlar va chorva molarini xaydab olib ketganlar. Misrda
Markazlashgan kuchli davlatning tashkil topishi natijasida xo’jalik ancha rivoj
topgan. Misr firavnlari yangi yerlar ochishga va suğorish insholtarini qurish ishiga
katta etibor berganlar. Fayum vohasidagi kul chuqurlashtirib suniy suv omboriga
aylantirilgan. Nil daryosidan suv ombori tomon kanal qazilib unga suv keltirilgan
Baland joylarga suv chiqarish uchun shoduf kashf etilib ulardan foydalangan.
Ma’lumki qadimgi sharq dunyosidagi Hndiston, Arabiston, Eron, O’rta Osiyo
havosi issiq mamlakatlar qatoriga kiradi. Bu mamlakatlarda ziroatchilik asosan suniy
suğorishga asoslangandir. Xususan qadimgi Misr saxro Saxroi Kabir va Suriya
Mesopatamiya shuningdek Arab saxrolari orasida joylashgan mamlakatdir. Garchi
Misr erlaridan dunyodagi eng buyuk daryo (Nil) 6500 oqib o’tishiga qaramay
dehqonchilik qilinadigan dalalarni suv bilan suğorish muamo bulib kelgan. Chunki
Nil daryosining o’zani ancha chuqur bo’lib ekin maydonlarga suv chiqarish ancha
mushkul bulgan. Kanalardagi suv sathi qushimcha dalalar sathidan ancha pastda
bulgan. Shu sababli Sharqda xususan Qadimgi Misrda suvni pastdan yuqoriga uzatish
chorasi kurilgan. Suvni yuqoriga uzatishning eng qadimgi usuli Misr tipi Shoduflar
bulib ular qadimiy Misrda Mesopatamiyada va Hindistonda shoduf keng tarqalgan
edi. Shoduf bir ustun ustunga boğlangan yoğoch dastak qovğa (Mesh,Faqir)dan
iborat. Shoduf daryo kanali bo’yiga yoki quduqa quriladi. Dastakning qovğa mesh
tomoni suvga botirilib dastakning tosh osilgan orqa tomoni bosiladi va qovğali suv
yuqoriga kutarilib tarnovli hovuzga quyiladi. Milodan avvalgi XIX asrining ikinchi
yarmidan boshlab O’rta Podsholik tushkunlika yuz tutadi. 13 sulola davridan Misrdan
21
o’zaro urushlar natijasida tushunlik yana kuchayadi. Mamlakatdagi ichki nizolar
soliqlar va firavnlarning bosqinlikchilik urushlari mehnatkash xalq va qularnning
ahvolini yanada yomonlashtirib yuboradi.Bu davrda firavnlar tez-tez almashib turgan.
Õrta podsholikning sõngi davrlarida tez-tez qõzğalonlar bulib turgan. Qõzğalonchilar
zodagonlarning uylariga bostirib kirib molmulklarini talaganlar qõzğalon bosilgani
bilan Misr avalgi xolatini qayta tiklay olmaydi.Shu bilan Õrta podsholik davri xam
uz nihoyasiga yetadi11.
Giksoslar Misrda o'z o'rnini topgan semit xalqi edi V. miloddan avvalgi 1782
yil Avaris shahrida quyi Misr, shunday qilib Misr tarixida ikkinchi oraliq davr sifatida
tanilgan davrni boshlash (V. 1782 - V. miloddan avvalgi 1570). Ularning ismi, Heqau-
xasut, deb tarjima qilingan 'chet ellarning hukmdorlari '(yunonlar tomonidan shunday
berilgan giksos), ba'zi olimlarga ular Avaris port shahrida boshpana topgan va
tanazzul paytida kuchli kuch bazasini yaratishga muvaffaq bo'lgan bosqinchilik bilan
o'z uylaridan haydalgan shohlar yoki zodagonlar ekanliklarini ko'rsatmoqda O'rta
shohlikning 13-sulolasidan (miloddan avvalgi 2040-1782). Ehtimol, ular dastlab
Avarisda kutib olingan, gullab-yashnagan va do'stlari va qo'shnilariga ularga
qo'shilish uchun xabar yuborgan savdogarlar edi, natijada aholi ko'p edi.
Giksoslar qaysi tilda gaplashishgan?
Giksos Levant mintaqasidan kelgan va shu tariqa semit tilining bir shaklida
gapirgan. Ularning tili qadimgi Misrda ham yozilgan, ham gapirilgan.
Nima uchun Misr Giksosga tushdi?
Texnik jihatdan Misr Giksosga tushmadi. Hyksos asta-sekin ijtimoiy o'zlarini
buklangan g'arbiy Osiyodan muhojirlar edi, iqtisodiy, va siyosiy quyi Misr
madaniyati kirib. Oxir-oqibat, ular mintaqaning hukmdorlariga aylanishdi. Ular
almashtirilgandan keyingina Hyksos bosqini hisobi mavjud edi12.
Giksoslar mamlakatdan quvilgach, Misrda Yangi podsholik davri boshiangan.
Bu podsholik m. av. 1584-yildan 1085-yilgacha davom etib, unda 18-20-suloladan
11 «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///\\\ Volume: 1, ISSUE: 5
12 Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978
