Global korrupsiya ijtimoiy madaniy inqiroz sifatida Reja: 1.Korrupsiya tushunchasining ma’nosi va shakllanish tarixi. 2.Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro qonunlar va ularning O‘zbekistonda ratifikatsiya qilishning ahamiyati. 3.O‘zbekistonda korrupsiyaga oid qonunlar va qarorlar tasnifi. 4.O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy - huquqiy mexanizmlari. Korrupsiya tushunchasining ma’nosi va shakllanish tarixi. Korrupsiya –– bu jamiyatni turli yo‘llar bilan iskanjaga oladigan dahshatli illatdir. Mazkur illat demokratiya va huquq ustuvorligi asoslariga putur etkazadi, inson huquqlari buzilishiga olib keladi, bozorlar faoliyatiga to‘sqinlik qiladi, hayot sifatini yomonlashtiradi va odamlar xavfsizligiga tahdid soladigan uyushgan jinoyatchilik, terrorizm va boshqa hodisalar ildiz otib, gullashi uchun sharoit yaratib beradi. Ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, ushbu zararli hodisa katta va kichik, badavlat va kambag‘al bo‘lishidan qat’iy nazar, barcha mamlakatlarda uchraydi. Ushbu zararli illatni bartaraf etish bo‘yicha jahon hamjamiyati tomonidan bir qator samarali ishlar amalga oshirilayotgan bo‘lsada, hanuzgacha u bartaraf etilmayapti. Biz quyida korrupsiyaning tarixiy ildizlariga va unga qarshi kurashish xususida fikr yuritmoqchimiz. PAGE \* MERGEFORMAT 26 Korrupsiya (lot. Corrumpere — buzmoq) termini odatda mansabdor shaxslar tomonidan unga berilgan mansab vakolatlari va huquqlardan o‘zlarining shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab qonunchilik va ahloq qoidalariga zid ravishda foydalanishini anglatadi. Ko‘p hollarda bu atama siyosiy elitadagi byurokratik apparatga qarata ishlatiladi. Korrupsiya ko‘plab davlatlarning jinoyat va ma’muriy qonunchiligi bilan huquqqa qarshi harakat sifatida ta’qib qilinadi. Makroiqtisodiy va siyosiy-iqtisodiy tadqiqotlar, korrupsiya — davlatlarning iqtisodiy o‘sishi va rivojlanishiga ulkan to‘siq ekanligini ko‘rsatdi. I.A.Karimov o‘zining “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida korrupsiyaning O‘zbekistonning o‘z taraqqiyoti yo‘lida rivojlanishiga ulkan to‘siq bo‘lishi mumkinligini bayon qilgan edi. Korrupsiyaning tarixiy o‘zaklari juda juda qadimga borib taqalib, bu hol qabilada ma’lum mavqega ega bo‘lish uchun qabila sardorlariga sovg‘alar berish odatidan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi. O‘sha davrlarda bu normal holat sifatida qabul qilingan. Biroq davlat apparatining murakkablashuvi va markaziylashuvi korrupsiyaning davlat rivojlanishiga katta to‘siq ekanligini ko‘rsatdi. Korrupsiyaga qarshi kurashgan birinchi davlat sifatida qadimgi SHumer davlati tan olinadi. Qadimgi davlatlarni ayniqsa huquqni muhofaza qiluvchi organlarning poraxo‘rligi qattiq tashvishga solganligi bizgacha saqlanib qolgan manbalardan ma’lum. CHunki bu holat davlatning obro‘siga juda qattiq putur etkazardi. Dunyoning etakchi dinlarida ham birinchi navbatda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning poraxo‘rligi qattiq qoralanadi. Jumaladan, Injilda “Sovg‘alarni qabul qilma, chunki sovg‘a ko‘rni ko‘radigan qiladi va haqiqatni o‘zgartiradi” deyilgan bo‘lsa, Qu’roni Karimda “Boshqalarning mulkini nohaq yo‘l bilan olmangiz va boshqalarga tegishli bo‘lgan narsalarni olish uchun o‘z mulkingizdan hokimlaringizga pora qilib uzatmangizlar” deyilgan. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib jamiyat davlat boshqaruv apparatining ish sifatiga toboro ko‘proq ta’sir ko‘rsata boshladi. Bu o‘sha davrda qabul qilingan PAGE \* MERGEFORMAT 26 bir qator qonun hujjatlarida o‘z aksini topgan. Jumladan, 1787 yilda qabul qilingan AQSH Konstitutsiyasida pora olish AQSH prezidentini impechmentga tortish mumkin bo‘lgan ikki jinoyatning biri sifatida ko‘rsatib o‘tilgan. Siyosiy partiyalarning vujudga kelishi va ularning mamlakat hayotidagi o‘rnining oshib borishi XIX-XX asrlarda rivojlangan davlatlarda korrupsiyaning dunyoning boshqa mamlakatlariga nisbatan ancha kamayishiga olib keldi. Ushbu illatni tadqiq qilgan bir qator yirik mutaxassislar quyidagi faktorlarni korrupsiyani yuzaga keltiruvchi omillar sifatida ko‘rsatadi. Ikki xil ma’noni anglatuvchi qonunlar — ushbu vaziyat huquqni qo‘llovchi mansabdor shaxs tomonidan qonunlarni turlicha qo‘llash imkonini yaratadi. SHuningdek, ayrim mutaxassislar jinoyat, ma’muriy qonunchilikdagi “vilka” sanksiyalarni ham korrupsiyaga qulay sharoit yaratishi mumkinligi haqida fikr yuritishgan. YA’ni, sanksiyaning aniq miqdori yo‘qligi sudyada uni o‘z hohishiga qarab qo‘llashga sharoit yaratib beradi. Aholi huquqiy savodxonligining pastligi — aholi tomonidan qonunlarni bilmaslik yoki tushunmaslik mansabdor shaxsga o‘zining shaxsiy manfaati yo‘lida qonunlardan foydanishga qulay sharoit yaratadi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyatning notinchligi — mamlakatdagi notinchlik birinchi navbatda aholi ongida hayotda yuksak turmush darajasiga erishishning asosiy usuli qonunga xilof faoliyat bilan bog‘liq, degan mutlaqo axloqqa zid nuqtai nazar shakllanishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida korrupsiyaga qulay sharoit yaratadi. Ijro hokimiyatining birligi tamoyilinining buzilishi — aynan bitta faoliyatning turli instansiyalar tomonidan tartibga solinishi: aholining davlatni nazorat qilishdagi sust ishtiroki; davlat sektoridagi xizmat qilayotgan xizmatchilar daromadlarining xususiy sektorda topish mumkin bo‘lgan daromadlardan kamligi; iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi; inflyasiyaning yuqori darajasi; mamlakat yuqori boshqaruv organlarining aholidan uzilib qolganligi; PAGE \* MERGEFORMAT 26 mamlakatdagi diniy va axloq qoidalari. Jahon mamlakatlarida korrupsiyaga qarshi kurashning quyidagi usullari mavjud. Ichki nazorat —bu usul boshqaruv apparatining o‘zida nazoratni kuchaytiruvchi tuzilmalar (har xil ichki inspeksiyalar va boshqa nazorat organlari tuzish orqali) yaratishni taqazo etadi. Bu tuzilmaning asosiy vazifasi xodimlarning ichki etiket qoidalariga rioya qilishini nazorat qilishdir. Hozirgi kunda bizning yurtimizda ham bir qator huquqni muhofaza qilish organlarida aynan shu vazifani bajaruvchi ichki tuzilmalar yaratilgan. Tashqi nazorat — bu usulda ijro apparatidan mustaqil tuzilmalarning mustaqilligini oshirish nazarda tutilib, aynan ushbu tuzilmalar orqali korrupsiyaga qarshi samarali kurash olib boriladi. YA’ni, sud hokimiyatining maksimal darajada mustaqilligiga erishish ommaviy axborot vositalariga ko‘proq erkinlik berish va h.k. Saylov tizimi orqali kurashish —demokratik davlatlarda saylangan vakillarni korrupsiya uchun jazolashning asosiy usullaridan biri keyingi saylovlarda unga ovoz bermaslik hisoblanadi. Korrupsiyaga saylovlar orqali ta’sir o‘tkazish eng samarali usul hisoblanadi. Korrupsiyaga qarshi kurashda yuqori natijalarga erishgan SHvetsiya, Singapur, Gonkong, Portugaliya kabi davlatlarning tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, korrupsiyani yuzaga keltiruvchi omillarni bartaraf etish korrupsiyaga qarshi kurashda muhim o‘rin egallaydi. Bunda Konstitutsiyaviy nazorat organlari, huquq-tartibot organlarining ahamiyati ortadi. YA’ni, korrupsiyaga olib kelishi mumkin bo‘lgan normalarni konstitutsiyaviy nazorat organi tomonidan konstitutsiyaga zid deb topish, aholining huquqiy savodxonligini oshirish kabi metodlardan unumli foydalanish ushbu davlatlarni korrupsiya darajasi juda past bo‘lgan davlatlar qatoriga olib chiqqan. Biz quyida Singapur davlatida korrupsiyaga qarshi kurashda qo‘llanilgan usullar haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. PAGE \* MERGEFORMAT 26 Singapur davlati 1965 yil mustaqillikka erishgach korrupsiya darajasi eng yuqori bo‘lgan davlatlar qatorida turar edi. Lekin bu illatga qarshi o‘tkazilgan bir qator tadbirlar bu davlatda korrupsiyaning minimal darajaga tushishiga olib keldi. Birinchi navbatda bu erda byurokratik jarayonlar engillashtirilib sud tizimining mustaqilligi oshirildi (sudyalarning daromadlari va imtiyozlarini oshirish evaziga). SHu bilan birga korrupsiya jinoyatlari uchun sanksiyalar og‘irlashtirilib, fuqarolarga korrupsiyaga qarshi jinoyatlarni tergov qilishda hamkorlik qilishda bosh tortganligi uchun juda katta moliyaviy sanksiyalar belgilandi. Bir qator davlat idoralarida ommaviy “tozalashlar” o‘tkazilib bu jarayonlar telekanallar orqali butun mamlakatga namoyish qilindi. YUqorida sanab o‘tilgan omillarning hammasi Singapurni qisqa muddatlarda korrupsiya darajasi eng past mamlakatlar ro‘yxatida ilg‘or davlatlar qatoriga olib chiqdi. SHuningdek, davlat xizmatchisining ahloq standartlariga rioya etishini qattiq nazorat ostiga olish ham Singapur davlatida korrupsiyaga qarshi kurashda muhim dastaklardan biri bo‘lib xizmat qiladi. jinoyatchilik, korrupsiya bizning o‘z xavfsizligimizga ham, xalqaro xavfsizlikka ham tahdid soluvchi real manbadir. Binobarin, mazkur hodisaga qarshi kurash masalalari birgina bizga taalluqli emas. SHuning uchun ham biz jinoyatchilik haqida butun jahon hamjamiyati qayg‘urmog‘i lozim. Suveren O‘zbekiston xalqi va rahbariyati esa ular bilan faol hamkorlik qilishga tayyor va buni dunyoni poklash, uning xavfsizligini ta’minlash ishiga qo‘shilgan hissa, deb biladi. Jinoyatchi unsurlarning xo‘jalik munosabatlari tizimini shakllantirish jarayonida faol va xufyona ishtirok etishi jamiyatda axloqsizlik vaziyatini tug‘dirishi, bu esa o‘z navbatida, mamlakat uchun ham, jahon hamjamiyati uchun ham nomaqbul jinoiy bozor iqtisodiyotining alohida turi shakllanishiga olib kelishini keyinchalik BMT tomonidan ham tan olinib, 2003 yil 9 dekabrda Meksikaning Merida shahrida korrupsiyaga qarshi kurashishda davlatlar o‘rtasidagi aloqalarni yanada kuchaytirish maqsadida 3 kun davom etgan konferensiya tashkil etildi. Bu konferensiya davomida 100 dan ortiq davlat PAGE \* MERGEFORMAT 26 tomonidan Korrupsiyaga qarshi haqaro konvensiya imzolandi. Konferensiyaning birinchi ish kuni (9 dekabr) BMT tomonidan butun dunyoda korrupsiyaga qarshi kurash kuni deb e’lon qilingan. Ushbu konvensiyaning qabul qilinishi va kuchga kirish (2003 yil 31 oktyabr) dunyo mamlakatlarining korrupsiyaga qarshi kurashdagi hamkorligini yangi pog‘onaga ko‘tardi. Konvensiyada korrupsiyaning rivojlanishi uyushgan jinoyatchilik, terrorizm va boshqa jamiyat uchun xavfli bo‘lgan salbiy omillarga qarshi kurashga ulkan to‘siq bo‘lishi mumkinligiga alohida urg‘u berilgan. Ushbu Konvensiyaning maqsadi quyidagilardan iborat: — korrupsiyaga qarshi qaratilgan yuqori samarali chora tadbirlarni qabul qilish va ularni mustahkamlash; — korrupsiyaga qarshi kurashda halqaro hamkorlikni kengaytirish, engillashtirish va qo‘llab quvvatlash. O‘zbekiston Respublikasi Birlashgan Millatlar tashkilotining Korrupsiyaga qarshi konvensiyasiga 2008 yil 7 iyuldagi O‘RQ-158-sonli Qonuni bilan qo‘shilgan bo‘lib, ushbu Qonunga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati va Adliya vazirligi korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda boshqa Ishtirokchi-davlatlarga yordam ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan organlar sifatida belgilab qo‘yilgan. Ushbu Konvensiyada nazarda tutilgan va korrupsiya sifatida e’tirof etilishi mumkin bo‘lgan qilmishlar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining bir qator moddalari bilan jinoiy qilmish sifatida ta’qib qilinadi. Korrupsiyaga qarshi kurashda jahon mamlakatlari tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki faqatgina jinoiy qonunchilikni og‘irlashtirish yo‘li bilan bu salbiy illatga qarshi kurashib bo‘lmaydi (XXR da juda ko‘p miqdorda pora olganlik uchun o‘lim jazosi mavjud). Bu illatni engish uchun birinchi navbatda aholining huquqiy savodxonligini oshirish, fuqarolik institutlari faoliyatini kuchaytirish lozim bo‘ladi. PAGE \* MERGEFORMAT 26 Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan 9 dekabr – “Korrupsiyaga qarshi kurash kuni” deb e’lon qilingan va har yili ushbu sana keng nishonlanadi. 2003 yilning ushbu sanasida BMTning Korrupsiyaga qarshi kurash konvensiyasi imzolangan. Mazkur hujjat uni imzolagan davlatlardan pora olish, byudjet mablag‘larini talon-taroj qilish va korrupsiya ortidan boylik orttirish kabilarni jinoyat deb belgilashni talab etadi. Ushbu Konvensiyada korrupsiyaga shunday ta’rif beriladi: “Korrupsiya — bu jamiyatni turli yo‘llar bilan iskanjaga oladigan dahshatli illatdir. U demokratiya va huquq ustuvorligi asoslariga putur etkazadi, inson huquqlari buzilishiga olib keladi, bozorlar faoliyatiga to‘sqinlik qiladi, hayot sifatini yomonlashtiradi va odamlar xavfsizligiga tahdid soladigan uyushgan jinoyatchilik, terrorizm va boshqa hodisalar ildiz otib, gullashi uchun sharoit yaratib beradi. Ushbu zararli hodisa katta va kichik, badavlat va kambag‘al bo‘lishidan qatiy nazar, barcha mamlakatlarda uchraydi. Korrupsiya past iqtisodiy ko‘rsatkichlarning asosiy sabablaridan biri bo‘lib, kambag‘allik darajasini kamaytirish va rivojlanishni ta’minlash uchun eng katta to‘siq hisoblanadi”. Mamlakatimizda “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni qonunchilik palatasi tomonidan 2016 yil 24 noyabrda qabul qilinib, Senat tomonidan 2016 yil 13 dekabrda ma’qullangan. Prezident tomonidan 2017 yil 3 yanvarda tasdiqlanib, 4 yanvardan kuchga kirdi. Qonun 34 moddadan iborat. Ushbu qonunning 4-moddasida korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiy prinsiplari, ya’ni:  Korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:  qonuniylik;  fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustuvorligi;  ochiqlik va shaffoflik;  tizimlilik;  davlat va fuqarolik jamiyatining hamkorligi;  korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar ustuvorligi;  javobgarlikning muqarrarligi. PAGE \* MERGEFORMAT 26 Qonunning 5-moddada esa korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari berilgan.  Korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:  aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish;  davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish;  korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularning oqibatlarini, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish, korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ta’minlash. BMTning Korrupsiyaga qarshi kurashish konvensiyasiga a’zo davlat sifatida mamlakatimizda korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha xalqaro majburiyatlarini bajarish maqsadida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Ta’kidlash joizki, so‘ngi yillarda bu borada milliy qonunchiligimizda mukammal huquqiy baza shakllantirildi. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlari Porkuratura, Milliy xavfsizlik xizmati, Adliya, Ichki ishlar, Dalvt bojxona xizmati hamda OAVlari va fuqarolik institutlari o‘rtasida hamkorlikni ta’minlash bu boradagi asosiy vazifalardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonuni davlat organlari faoliyatining ochiqligini va hisobdorligini ta’minlash, davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini oshirish, davlat organlari, mansabdor shaxslarning o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishi yuzasidan mas’uliyatini kuchaytirishga, korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida parlament va jamoatchilik nazoratini amalga oshirish maqsadlariga xizmat qilmoqda.  Qonunda korrupsiya, korrupsiyaga oid huquqbuzarlik, manfaatlar to‘qnashuvi kabi iboralarning mazmuni huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yildi.  PAGE \* MERGEFORMAT 26 Qonun asosida davlatimiz rahbari SHavkat Mirziyoevning«Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Mazkur hujjatlar o‘z mazmun mohiyati, maqsadi bilan mamlakatimizda korrupsiyaga qarshi kurashning yangi bosqichini boshlab berdi. Prezidentimizning 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yilida amalga oshirishga oid davlat dasturida ham korrupsiyaga qarshi kurashishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini takomillashtirish va korrupsiyaga qarshi kurashish samaradorligini oshirish bo‘yicha tadbirlar belgilanganligi alohida qayd etildi.  Qonun normalarini hayotga tatbiq etish maqsadida yuqorida ko‘rsatilgan Prezidentimiz qarori bilan 2017-2018 yillarga mo‘ljallangan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha davlat dasturi, Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika idoralararo komissiyasi tarkibi tasdiqlandi.  Davlat dasturi 51 banddan iborat chora-tadbirlarni qamrab olgan. Unda korrupsiyaga bevosita yoki bilvosita qarshi qaratilgan, uning tizimli sabablari va sharoitlarini oldini olishga yo‘naltirilgan 10 qonun, qator qonunosti hujjatlari, chora-tadbirlar rejalari loyihalarini ishlab chiqish va qabul qilish, turkum targ‘ibot tadbirlarini amalga oshirish ko‘zda tutilgan.  Huquqni muhofaza qiluvchi organlar va ularning hududiy boshqarmalarida davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish hamda korrupsiyaga oid xuquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularning oqibatlarini, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda.  PAGE \* MERGEFORMAT 26 Qonundan ko‘zlangan maqsad korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iboratdir. Hujjatda “korrupsiya”, “korrupsion huquqbuzarlik”, va “manfaatlar mojarosi” kabi tushunchalarga izoh berilgan. Qonun hujjatida korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiy tamoyillari sifatida: - qonuniylik; - fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ustuvorligi; - ochiqlik, shaffoflik va tizimlilik; - davlat va fuqarolik jamiyatining o‘zaro hamkorligi; - korrupsiyadan ogohlantirish va javobgarlikning muqarrarligi bo‘yicha choralar ustuvorligi keltirib o‘tilgan. SHu munosabat bilan Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha Respublika idoralararo komissiyasi tomonidan “Korrupsiyasiz ta’lim” deb nomlangan rangli, o‘quv ko‘rgazma nashr etilib, respublikamizdagi barcha ta’lim muassasalariga etkazildi. Jumladan, bizning viloyat o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari ham mazkur ko‘rgazma bilan ta’minlandi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad: - yosh avlodning huquqiy savodxonligi va huquqiy madaniyatini oshirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish; - davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyadan ogohlantirish bo‘yicha choralarni amalga oshirish; - korrupsion huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ular oqibatlari va keltirib chiqargan sharoitlarni bartaraf etish hamda korrupsion huquqbuzarliklar sodir etilgani uchun muqarrar jazolash tamoyilini tatbiq etishdan iboratdir. Ta’lim muassasalarida korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi huquqiy ta’lim va tarbiya masalalari Qonunning 16-, 17-, 18-moddalarida o‘z ifodasini topgan. Ta’kidlash joizki, huquqiy ong va huquqiy madaniyati yuksak bo‘lgan, huquqiy ta’lim va tarbiya jihatidan etuk bo‘lgan insonlar salbiy illat bo‘lmish korrupsiyaga yo‘l qo‘ymaydilar. Bas, shunday ekan, o‘zimizga xulosa qilishimiz, farzandlarimizni halollik, poklik kabi eng yuksak ideallar ruhida tarbiyalashimiz, korrupsiyaning har qanday PAGE \* MERGEFORMAT 26 ko‘rinishini bartaraf etish uchun birgalikda kurashishimiz bugunning eng dolzarb vazifasidir. KORRUPSIYA – jamiyat taraqqiyoti, barqarorligi va xavfsizligi uchun ulkan tahdiddir. Korrupsiya internatsional jinoyat bo‘lib, har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun ulkan tahdid, jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslarini emiruvchi jinoiy-illatdir. Xalqning davlat boshqaruv idoralariga ishonchini so‘ndiradigan, azaliy ezgu maqsadlar bilan yo‘g‘rilgan islohotlar g‘oyasini obro‘sizlantiruvchi, qolaversa jamiyat va davlat o‘rtasidagi uzviy aloqani butkul uzib qo‘yuvchi qora kuchdir. Davlatimiz tomonidan Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha ko‘plab normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan. 2008 yilda BMTning 2003 yil 13 oktyabrdagi «Korrupsiyaga qarshi» Konvensiyasini ratifikatsiya qilinishi va ushbu konvensiyaga O‘zbekiston Respublikasi qo‘shilishi to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilinishi katta ahamiyat kasb etmoqda. SHuningdek, 2010 yil mart oyida Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti doirasida Korrupsiyaga qarshi kurashning Istanbul rejasiga (2003 yil 10 sentyabr) qo‘shildik. Bundan tashqari, so‘nggi yillarda korrupsiyaga qarshi kurashning huquqiy mexanizmlarini takomillashtirishga qaratilgan Byudjet va Bojxona kodekslari (yangi tahrirda), «Huquqbuzarliklar profilaktikasi to‘g‘risida»gi, «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi, «Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida»gi, «Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida»gi, «Elektron hukumat to‘g‘risida»gi, «Ichki ishlar organlari to‘g‘risida»gi qonunlar qabul qilindi. Bularning bari tom ma’noda davlatimiz tinchligini va xalq farovonligining huquqiy garovidir. 2017 yil 4 yanvar kuni Prezidentimiz SH.Mirziyoev tashabbusi bilan qabul qilingan “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun keng jamoatchilik tomonidan katta quvonch bilan kutib olindi. Sababi, bundan oldin aynan Korrupsiya va unga qarshi kurash sohasidagi amaliy chora-tadbirlar mazmun- mohiyatini tubdan yoritib beruvchi va davlat organlarining umumiy holatda vazifa va majburiyatlarini uzviy holatda belgilovchi normativ-xuquqiy hujjat mavjud emas edi. Qonun ijtimoiy-adolat ruhida tuzilgan bo‘lib, islohotlar samaradorligi va PAGE \* MERGEFORMAT 26 natijadorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan omillarni o‘rganib, xalqaro amaliyot bilan taqqoslash va uni odamlarimiz, ayniqsa, joylardagi tadbirkorlar, jamoatchilik tashkilotlari bilan keng muhokama qilish asosida ishlab chiqildi. SHuningdek, jamiyatda korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha barcha huquqni muhofaza qiluvchi idoralar, davlat hokimiyati organlari qolaversa har bir fuqaro mas’ul ekanligini chuqur izohlaydi. Ahamiyatli tomoni, Qonun barcha davlat organlari va jamoat birlashmalari o‘zaro baahamjihatlikda faoliyat yuritishi lozimligini, shaxslarni birlashtirish, o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalarining davlat idoralari bilan birgalikda ish olib borishi va huquqiy targ‘ibot samaradorligini kuchaytirishni taqazo etmoqda. CHunki faqat kuchli fuqarolik jamiyati barpo qilib va astoydil kurashibgina korrupsiyaning oldini olishga erishishimiz mumkinligi yana bir karra eslatildi. Huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish Qonunda alohida bob bilan belgilandi va mazkur illatga qarshi kurashish  sohasida faqat ayrim davlat idoralari emas, balki har bir fuqaro faol ishtirok etishi lozimligi va o‘zini bu borada mas’ul ekanini his etib harakat qilishi darkorligi ko‘zda tutildi. Binobarin fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolarning korrupsiyaga qarshi kurashishda ishtirok etishi tartibga solingan. Unga ko‘ra, o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolar korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat dasturlarini va boshqa dasturlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishda ishtirok etadi,  aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishda, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirishda qatnashadi. SHuningdek, ular bu borada jamoatchilik nazoratini amalga oshirishi, korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar kiritishi hamda davlat organlari va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlik qilishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, Korrupsiya muammosiga qarshi kurashishda huquqiy savodxonlik, odamlarni halol mehnat qilishga undash, yoshlarda o‘z bilimi, kuch- g‘ayrati va ijodiy qobiliyati bilan yuksak marralarga erishish hissini tarbiyalash, PAGE \* MERGEFORMAT 26 barcha bo‘g‘indagi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari xodimlarida, fuqarolarda korrupsiyaga nisbatan toqatsizlik madaniyatini shakllantirishning ahamiyati juda katta. SHu jihatdan “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun fuqarolar huquq va erkinliklari himoya qilinishini ta’minlashning qo‘shimcha huquqiy kafolatlarini yaratadi, jamiyatdagi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy tizim salohiyatini yuksaltirib eng muhimi, xalqimizning davlatga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro qonunlar va ularning O‘zbekistonda ratifikatsiya qilishning ahamiyati. Xalqaro tajribadan ma’lumki, davlat xizmatchilari uchun standart taqiqlashlar, cheklashlar va nizomlar barcha rivojlangan mamlakatlar qonunlarida mavjud. Biz quyida bir necha davlatlarning korrupsiyaga qarshi kurashish borasidagi chora va uslublari haqida to‘xtalamiz. Avstraliyada korrupsiyaga qarshi maxsus kurslar kurashadi Avstraliyada federal tuzilma yoki korrupsiyaga qarshi kurash organlarining tizimi yo‘q. Hukumat tuzilmalari faoliyatini nazorat qilish Avstraliya milliy jamoat tashkilotlari, parlament va ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshiriladi. Har qanday fuqaro bunday komissiyaga shikoyat qilish yoki davlat mansabdor shaxsi tomonidan sodir etilgan korrupsiya harakati haqida xabar berish huquqiga ega. markazlashtirilgan Avstraliyada federal tuzilma yoki korrupsiyaga qarshi kurash organlarining Bu erda korrupsiyaga qarshi asosiy ta’lim dasturi Avstraliya Milliy universiteti (Kanberra) davlat siyosati fakultetida bo‘lib o‘tadigan “korrupsiya va unga qarshi kurash usullari” mavzuidagi maxsus kursdir. Trening davomida tinglovchilar korrupsiya hodisasiga turli yondashuvlar va uning namoyon bo‘lishiga qarshi kurash usullari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. PAGE \* MERGEFORMAT 26 Bundan tashqari, oliy o‘quv yurtlari o‘qituvchilari va maktablarning yuqori sinf o‘qituvchilari uchun maxsus kurslar ham mavjud. Ushbu ta’lim dasturi global ta’lim markazi tomonidan taklif etilgan. Avstriyada o‘qituvchi sifatida adliya va ichki ishlar vazirlari taklif etiladi Avstriyada ham korrupsiyaga qarshi kurash sohasida uch haftalik malaka oshirish kursi mavjud. O‘qituvchilar sifatida, qoida tariqasida, Ichki ishlar vazirligi, Adliya vazirligi, olimlar, psixologlar, iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish sohasidagi mutaxassislar taklif etiladi. Avstriya federal korrupsiyaga qarshi kurash byurosi xodimlari 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun “korrupsiyaga qarshi trening” loyihasini ishlab chiqdilar. Boshlang‘ich loyiha shakli talabalar va ekspert-psixologlar, sotsiologlar, advokatlar, kriminologlar va o‘qituvchilarning fikrlari bilan to‘ldirildi. Loyiha talabalarni korrupsiyaga qarshi kurashish va iqtisodiy jinoyatlar tushunchalari va korrupsiyaga qarshi kurashning huquqiy asoslari bilan tanishtirish uchun mo‘ljallangan. SHuningdek, talabalarga korrupsiya bilan to‘qnashuvda va fuqaroning ushbu hodisaga qarshi kurashishdagi roli to‘g‘risida xatti-harakatlar namoyish etiladi. Treningning boshqa qismida maktab o‘quvchilariga o‘yinlar taklif etiladi: har bir o‘yin o‘quvchi tomonidan kartani tanlash asosida amalga oshiriladi, unga roli tushuntiriladi. Asosiy mavzulardan biri sifatida maktabdagi sovg‘alar mavzusiga to‘xtalib o‘tiladi. Trening so‘nggida talabalar treningning nazariy qismida o‘rganilgan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan so‘rovnomalarni oladilar. Ishtirokchilar korrupsiyani aniqlab olishlari, uning sabablari va oqibatlarini, shu jumladan, huquqiy masalalarni tushuntirishlari va korrupsiyaga qarshi kurash byurosining faoliyati haqida gapirishlari kerak bo‘ladi. Ushbu treningning maqsadi yuqori sinfdagi maktab o‘quvchilarining fuqarolik javobgarligini oshirish, inson huquqlari va jamoat burchlarini PAGE \* MERGEFORMAT 26 tushuntirishdan iborat. O‘tkazilgan trening yosh tomoshabinlar, ya’ni 10 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun kengaytirilishi rejalashtirilgan. Buyuk Britaniyada korrupsiya faktlarini aniqlash bo‘yicha maxsus darslik bor Har yili Buyuk Britaniya Tashqi ishlar vazirligi elchixonalarida korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha seminarlar tashkil etadi (shu kabi tadbirlar so‘nggi yillarda Buyuk Britaniya, Xitoy, Rossiya, Argentina, Tailand, Singapur, Meksika, Ispaniya va Birlashgan Arab Amirliklarining diplomatik missiyalarida o‘tkazildi). Diplomatik lavozimlarga tayinlangan diplomatlar uchun ikki kunlik intensiv kurslar tashkil etiladi, ular doirasida korrupsiyaga qarshi kurash sohasidagi mutaxassislar TIV xodimlari bilan shaxsiy intervyular o‘tkazadilar va korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha yozma ishlarni tekshiradilar. Xalqaro taraqqiyot vazirligi va Buyuk Britaniya savdo va investitsiyalar agentligining qo‘shma loyihasi doirasida korrupsiya faktlarini aniqlash bo‘yicha maxsus darslik chop etildi, bu majburiy ravishda xorijiy mamlakatlardagi savdo vakolatxonalari va elchixonalarga yuboriladi. Buyuk Britaniyada korrupsiyaga qarshi kurashning bosh organi — katta miqdordagi firibgarlik bo‘yicha kurash boshqarmasi (SFO, Serious Fraud Office) hisoblanadi. Buyuk Britaniya korrupsiyaga qarshi kurash siyosatida davlat ta’limining yana bir xususiyati aholining e’tiborini ichki korrupsiya muammosidan qasddan chalg‘itishdir. Davlat korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida ta’lim dasturlarining tashqi yo‘nalishini so‘zsiz qo‘llab-quvvatlaydi. international”, “Qashshoqlikka qarshi muhandislar”, “Bosh infrastruktura korrupsiyaga qarshi kurash markazi” va boshqalar kabi “Transparency “Britaniya korrupsiyaga qarshi kurash forumi”, nodavlat tashkilotlari Londonning korrupsiyani global bartaraf etish g‘oyasining eng faol namoyondalari hisoblanadi. Ko‘pincha Britaniya nodavlat tashkilotlari davlat organlari, biznes va xorijiy davlatlarning fuqarolik jamiyati institutlari uchun korrupsiyaga qarshi ta’lim dasturlarini beg‘arazlik asosida amalga oshirmoqdalar. PAGE \* MERGEFORMAT 26 Hindistonda korrupsiyaga qarshi ta’lim dasturi yo‘q Hindistonda korrupsiya muammosi uzoq vaqt davomida o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Mutaxassislarning fikricha, korrupsiyaga qarshi kurashning kam samaradorligi sabablaridan biri aholining huquqiy savodxonligi etarli emas. Hindiston maktablarida korrupsiyaga qarshi ta’lim dasturlari mavjud emas. YUridik kollej va universitetlarda korrupsiyaga qarshi qonunlar, shuningdek, huquqni muhofaza qilish amaliyoti asosan ijtimoiy-iqtisodiy jinoyatlar bo‘yicha o‘quv kurslari doirasida yoki “oq yoqa” jinoyatlari yoki jinoyat-protsessual kodeksi doirasida, ya’ni alohida kurslar sifatida o‘qitilmaydi. va kollej  korrupsiyaga qarshi ta’lim dasturlari mavjud emas. YUridik maktablarida  Hindistonda korrupsiya muammosi uzoq vaqt davomida o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Mutaxassislarning fikricha, korrupsiyaga qarshi kurashning kam samaradorligi sabablaridan biri aholining huquqiy savodxonligi etarli emas. Muammoni hal etishning ta’sirchan mexanizmlarini yaratish maqsadida Markaziy komissiya tomonidan milliy korrupsiyaga qarshi kurash strategiyasi loyihasi tayyorlandi. Ushbu hujjatda korrupsiyaning oldini olish va aholi o‘rtasida poraxo‘rlikka nisbatan murosasizlik munosabatlarini shakllantirish uchun tegishli ta’limning o‘rni muhimligi ta’kidlanadi. Markaziy tergov byurosi Akademiyasida huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari uchun korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha maxsus kurslar o‘qitiladi. Indoneziya: korrupsiyaga qarshi 9 ta qadriyat Indoneziyada korrupsiyaga qarshi kurash 2002 yilda tashkil etilgan korrupsiyaga qarshi kurash komissiyasi (Komisi Pemberantasan Korupsi) yordamida davlat darajasida amalga oshirilmoqda. “Korrupsiyaga qarshi kurash komissiyasi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq ushbu organ faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri aholi o‘rtasida ma’rifiy tushuntirishlarni olib borish va fuqarolarning korrupsiyaga qarshi xatti-harakatlarini shakllantirishga qaratilgan ta’lim dasturlarini amalga oshirishdir. Mamlakat ta’lim muassasalarida korrupsiyaga qarshi dasturlar korrupsiyaga qarshi kurash komissiyasining Indoneziya Milliy ta’lim vazirligi bilan PAGE \* MERGEFORMAT 26 hamkorligida amalga oshiriladi. Tegishli kurslar ixtiyoriy ravishda maktablar va universitetlarning o‘quv dasturlariga kiritiladi va fakultativ ravishda olib boriladi. Ularning etakchi o‘qituvchilari va o‘rgatuvchilari (instruktorlari) Jakarta va boshqa bir qator shaharlardagi korrupsiyaga qarshi kurash komissiyasida oldindan o‘qitilmoqda. Hozirgi vaqtda korrupsiyaga qarshi ta’lim dasturlari mamlakatning 33 ta viloyatlaridan 11 tasida amalga oshirilmoqda. Ushbu dasturlar bolalar bog‘chasidan boshlab ta’limning barcha bosqichlarini qamrab oladi. Maktabgacha va boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar “korrupsiyaga qarshi to‘qqiz qadriyatlar” (halollik, mehnatsevarlik, jasorat, mas’uliyat, mustaqillik, adolat, intizom, kamtarlik, e’tibor) shakllanishini rag‘batlantiradigan tematik kitoblar (ertak va chiziq romanlari), stol va rol o‘yinlari orqali korrupsiyaga qarshi kurash ruhida tarbiyalanadi. O‘rta maktab o‘quvchilari va talabalar uchun darslar an’anaviy tarzda ma’ruzalar, seminarlar, munozaralar shaklida o‘tkaziladi. AQSHda bexosdan xatoga yo‘l qo‘ygan xodim jazolanmaydi Amerikaning boshlang‘ich va o‘rta maktablarida ijtimoiy etika bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borilmoqda. AQSH rasmiy axloqiy idorasi o‘z veb-saytida ijro etuvchi organlarda xodimlar uchun zarur axloqiy fazilatlarga ega bo‘lish haqida ma’lumot beradi. Deyarli barcha AQSH federal organlarida muntazam ravishda (odatda yiliga bir marta) korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha treninglar o‘tkaziladi. Ko‘pgina idoralarda suiiste’mollikni aniqlash uchun ichki nazorat xizmati (Internal Revenue Service) kabi maxsus bo‘linmalar tashkil etilgan bo‘lib, doimiy ravishda rasmiy muvofiqlik masalalari bo‘yicha mas’ul xodimlar ishlaydi, ularga yordam yoki maslahat uchun murojaat qilinadi. Agar rasmiy shaxs noto‘g‘ri ish qilgan bo‘lsa-da, buning uchun ichki nazorat xizmati xodimi tomonidan oldindan ko‘rsatma berilgan bo‘lsa, u jazolanmaydi. Ushbu qoida bexosdan xatoga yo‘l qo‘yadigan halol xodimlarni rag‘batlantirishga qaratilgan. 5 taklif va 5 tashabbus PAGE \* MERGEFORMAT 26 Xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganib, aytish mumkinki, korrupsiyaga qarshi kurashish jarayoni aholining huquqiy savodxonligini oshirish bilan bog‘liq. Birinchidan, odamlar ongida huquqiy tushuncha, tasavvur, baholash, fikr yuritish kabi jarayonlargina shakllanib qolmasdan, balki huquqiy tizimning turli sohalari (huquq ijodkorligi, huquqiy amaliyot, sud, sud jarayoni, jazo tayinlash, adliya organlari xizmati, prokuratura va boshqalar) haqida ham tushuncha bo‘lishi zarur. Ikkinchidan, shaxs huquqiy ongining rivojlanishi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq tizimidagi islohotlarning kelajagiga ta’sir etadi. SHu sabab amaldagi qonun hujjatlaridan oqilona foydalanish lozim. Uchinchidan, shaxs huquqiy ta’lim orqali huquq asoslarini, uning asosiy normalarini bilib oladi. SHundagina huquqiy bilimlarni hayotga tatbiq etish, qonunga rioya etishni shakllantirish, huquqbuzarlikka nisbatan murosasizlikka erishiladi. To‘rtinchidan, huquqiy talablar ongda aks etib, shaxs tomonidan anglanadi, tushuniladi va o‘zlashtiriladi, insonning huquqqa munosabatini belgilovchi taassurot va ishonchni paydo qiladi. Bu shaxs huquqiy ongini shakllantirishda yangi usul va vositalarni tadqiq etishni taqozo etmoqda. Beshinchidan, konstitutsiyaviy savodxonlik huquqiy ongni shakllantirishda muhim omil ekanligi sababli ushbu sohadagi mavjud muammolar va ularni hal etish yo‘llarini izlash kerak. Aynan shuning uchun ham shaxs huquqiy ongini shakllantirish orqali mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va islohotlarni to‘g‘ri anglaymiz, ularga moslashamiz. O‘zbekistonda korrupsiyaga oid qonunlar va qarorlar tasnifi. Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida Qonunchilik palatasi tomonidan 2016 yil 24 noyabrda qabul qilingan Senat tomonidan 2016 yil 13 dekabrda ma’qullangan PAGE \* MERGEFORMAT 26