GLOBALLASHUV SHAROITIDA SHAXS MA’NAVIY BEGONALASHUV MASALASI Mundarija КИРИШ ....................................................................................................................................................... 2 I БОБ. Globallashuv sharoitida shaxs ma’naviy begonalashuv masalasi ....................................................... 6 1.1. Globallashuv sharoitida shaxs ma’naviy begonalashuv masalasi ........................................... 6 1.2. Manaviy begonalashuv ................................................................................................................ 10 II bob Маънавий бегоналашув .................................................................................................................. 19 2.1. TADQIQOT DASTURI ................................................................................................................... 50 2.2. “Globallashuv sharoitida shaxs ma’naviy begonalashuv masalasi” hisoboti ........................... 58 XULOSA ........................................................................................................................................................ 85 Adabiyotlar ro’yhati .................................................................................................................................... 87 КИРИШ Курс иши мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашув масаласи ҳозирги куннинг энг долзарб масалаларидан ҳисобланади. Икки қутбли жамият барбод бўлиб, кўп қутблиликка асосланган мустақил давлатларнинг шаклланиши билан бир қаторда, глобаллашув жараёни ҳам шиддат билан ривожланаётган пайтда сиёсий – ҳуқуқий, маданий ва маърифий масалалар билан ҳамоҳанг тарзда маънавият борасида ҳам кўплаб ўзгаришлар содир бўлмоқда. Маънавий бегоналашувнинг кенг кўламда ёйилиши ҳаётдаги ўзгаришлар, ҳамда глобаллашувнинг авж олиши билан боғлиқ. Шу ўринда глобаллашув масаласига тўхталадиган бўлсак, юртбошимиз бу борада шундай фикр билдирган: “Глобаллашув жараёнининг ҳаётимизга тобора тез ва чуқур кириб келаётганининг асосий омили ва сабаби хусусида гапирганда шуни объектив тан олиш керакки – бугунги кунда ҳар қайси давлатнинг тараққиёти ва равнақи нафақат яқин ва узоқ қўшнилар, балки жаҳон миқёсида бошқа минтақа ва ҳудудлар билан шундай чамбарчас боғланиб боряптики, бирон мамлакатнинг бу жараёнда четда туриши ижобий натижаларга олиб келмаслигини тушуниш, англаш қийин эмас. Шу маънода глобаллашув – бу аввало ҳаёт суръатларининг беқиёс даражада тезлашуви демакдир”1 Мустақиллик йилларида Ўзбекистон жамиятида шахс маънавиятини юксалтириш ва комил инсонни тарбиялаб вояга етказиш, глобаллашув шароитида маънавиятнинг ривожланишига ўтказиши мумкин бўлган салбий жиҳатларга алоҳида эътибор берилиб, бу масалада маънавий бегоналашув ҳодисаси содир бўлишини олдини олиш ҳаракатларнинг асосида давлатимиз раҳбари чиқарган қатор қарор, фармонлари ўз аксини топган.2 1 Каримов И.А: Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: “Маънавият”; 2008,-111-б. 2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Республика «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик марказини ташкил этиш тўғрисида»ги 1994 йил 23 апрель Фармони; Айнан, шахс маънавий бегоналашуви ҳодисасига тўхталиб, бу масалага алоҳида қаралмаган бўлсада, жамиятда шахсни маънавий жиҳатдан юксалтириш, уни ҳар томонлама камол топтириш, бунга эришишда эса миллий – маънавий қадриятлар ва маънавиятни юксалтирувчи кўплаб омил ва воситалар мавжудлиги ҳақидаги илмий асосланган хулосалар биринчи президент И. А. Каримовнинг асарлари, маъруза ва нутқларида ўз аксини топганлигини алоҳида таъкидлаш лозим.3 Курс ишининг мақсади курс ишидан кўзланган мақсад – глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви жараёнини ижтимоий-фалсафий таҳлил қилишдан иборат. Мазкур мақсад амалга оширилиши учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинди. Курс ишининг вазифалари: - Муаммога доир адабиётларни таҳлил қилиш; - Жамиятда содир бўлаётган жараёнларни маънавиятга таъсирини ўрганиш; - Маънавий бегоналашув тушунчасининг ижтимоий – фалсафий моҳиятини, маънавий бегоналашувнинг шаклланиш тарихи ҳамда глобаллашув ва шахс маънавий бегоналашув диалектикасини таҳлил этиш; - Ўзбекистонда глобаллашув шароитида маънавий бегоналашув ва унинг шахс маънавий қиёфасига таъсирини ўрганиш; - Оммавий ахборот воситаларнинг шахс маънавий бегоналашувга таъсирини ўрганиш; - Глобаллашув даврида шахс маънавий бегоналашувни бартараф этишнинг ижтимоий – фалсафий омиллари асосида маънавий бегоналашувнинг олдини олиш борасида тавсиялар ишлаб чиқиш; - Шахс маънавий бегоналашувга қарши курашда ОАВларининг ўрни ва ролини ошириш юзасидан таклиф-тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. 3 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон: миллимй истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд.-Тошкент, Ўзбекистон. 1996; Курс ишининг объектини глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви ҳолатини келтириб чиқарувчи ва унга таъсир этувчи омилларни ўрганиш, тадқиқ ва таҳлил этиш. Курс ишининг предмети глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашувининг шахс маънавиятига, жамиятнинг маънавий соҳасига ва келажак истиқболга таъсирини, шу билан бирга уни келтириб чиқарувчи омиллар ҳамда уларни бартараф этиш йўлларини ўрганишдан иборат. Курс ишининг усуллари: Курс ишида объективлик, тизимлилик, ворисийлик, қиёсий таҳлил, анализ ва синтез, умумлаштириш, тарихийлик ва мантиқийлик, диалектика каби методлардан фойдаланилди. Курс ишининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: - “Глобаллашув”, “Бегоналашув”, “Маънавий бегоналашув” тушунча- ларининг алоқадорлиги, уларнинг умумий ва хусусий жиҳатларини ёритиш; - Глобаллашув жараёнида маънавият борасида содир бўлаётган ижобий жараёнлар билан бирга салбий жараёнлар сифатидаги шахс маънавий бегоналашувини бартараф этиш омилларини аниқлаш; - Маънавий бегоналашув маънавий йўқотишларга олиб келишлигини, глобаллашув шароитида маънавий бегоналашувнинг хавфи катта эканлиги ва унинг кўлами кенглигини асослаб бериш; - Маънавий бегоналашув ҳолати ҳозирги кунда глобал муаммо эканлигини назарий асослаш; - Ҳозирги ривожланиш жараёнида шахс маънавиятини юксалтириш юзасидан илмий хулосалар ва аниқ амалий таклифлар ишлаб чиқишдан иборат. Курс иши натижаларининг ишончлилиги илмий изланишнинг назарий ва амалий курс иши методлари ҳамда мавзу юзасидан фактографик ва статистик маълумотларнинг таҳлил этилганлиги билан белгиланади. Бундан ташқари, республика ва халқаро миқёсдаги илмий-услубий ва илмий-амалий конференция материаллари тўпламлари, ОАК рўйхатидаги махсус ҳамда хорижий илмий журналларда чоп этилган мақолалар, хулоса, амалий таклиф ва тавсияларнинг амалиётга жорий этилгани, олинган натижаларнинг ваколатли ташкилотлар томонидан тасдиқланганлиги билан изоҳланади. Курс иши натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти: Глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви масаласини олдини олиш шахс маънавиятини ривожлантиришнинг асосий омилларидан бири сифатида тадқиқ этилар экан, миллий маънавиятни ривожлантириш давлатлар ва жамиятни юксалишига олиб келади. Шахс маънавиятини юксалтириш бугунги кунда давлат ва жамиятнинг барча соҳаларида фуқароларнинг фаоллигини оширишга хизмат қилади. Шуларни инобатга олган ҳолда, курс иши натижаларидан глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви кенг ёйилиб кетмаслиги учун бу масалани олдини олишга доир илмий-назарий ҳамда амалий таклифлар ишлаб чиқиш режалаштирилган. Курс иши натижалари мамлакатимизда комил инсон, баркамол шахсни тарбиялаб вояга етказишда анъана, қадрият, урф-одатларнинг ўрни ва аҳамиятини ошириш билан биргаликда, маънавий-маърифий соҳадаги ислоҳотларни янада такомиллаштириш, давлат ва нодавлат ташкилотлари, сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари фаолиятида тарғибот ва ташвиқот ишларини олиб боришда, шунингдек, “Ижтимоий фалсафа”, “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар”, “Мафкуравий жараёнларнинг геосиёсий ва глобал муаммолари”, “Фалсафа асослари”, “Ўзбекистонда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти”, “Маънавият асослари”, “Маданиятшунослик” каби фанлардан тегишли мавзулар бўйича маъруза ва амалий машғулотлар ўтказишда фойдаланиш мумкин. I БОБ. Globallashuv sharoitida shaxs ma’naviy begonalashuv masalasi 1.1. Globallashuv sharoitida shaxs ma’naviy begonalashuv masalasi Бугун инсоният тез суръатлар билан ўзгариб бораётган, ўтган даврлардан тубдан фарқ қиладиган ўта шиддатли ва мураккаб бир замонда яшамоқда. Шу сабабли ҳам энг аввало, инсонларнинг маънавияти масаласига кенг эътибор қаратиш, уни юксалтириш долзарб ва муҳим ҳисобланади. Маънавий хуружлар мисли кўрилмаган авж олиб кетаётган бир даврда жамиятимиз маънавий хавфсизлигини таъминлаш, шахс маънавияти ва дунёқарашини юксак даражада шакллантириш, мамлакатимиз фуқароларининг онги ва маънавиятини ҳозирги давр талаблари даражасида ривожлантириш, миллий маънавиятимизга бўлган ишонч ва ҳурматни сақлаб қолиш вазифалари асосий ўринни эгаллайди. Замонавий цивилизация бошдан кечираётган дунёқарашга доир кризис ўзини яққол намоён қилди. Илмий техникавий инқилоб коммуникациянинг глобаллашувини мисли кўрилмаган интенсивлигини келтириб чиқарди. Бироқ аслини олганда у одамни-одамдан бегоналашувини чуқурлаштириб, маънавий бегоналашув ҳодисасини юзага келтириб, ҳақиқий шахслараро суҳбатни электрон квазидиоликка алмаштирди. Ижтимоий муносабатларнинг шакл ўзгаришида жуда юксак поғонага эришилиб, яқинда мустаҳкам кўринган анъанавий қадриятларни қайта баҳолаш содир бўлмоқда. Бугун одам ҳар қачонгидан ҳам ўз мавжудлигини аниқлашга ички ва ташқи дунёсини солиштиришга «эга бўлмоқ» ва «бор бўлмоқ» орасидаги танловга муҳтож бўлиб қолди. Буларни аниқлаб олишди одамни иккита қарама-қаршилик кутиб туради. Биринчи навбатда бу, ўзининг «Мен» доирасидан ташқарида ётувчи эгоцентризм, индивидуализм мавжудликнинг билишдан ажралиш. Иккинчидан эса, қарама-қаршиликка тушиб қолган индивид ўзининг «Мен»ини йўқотиб, бошқасида ном нишонсиз йўқ бўлиб кетиши. Бу иккала ҳолатнинг содир бўлиши ҳам маънавий бегоналашувни юзага келишида асосий сабаблардан ҳисобланади. Турли хил адабиётларда одамнинг «Мен» турмуш мавқе муаммоси кўп вақтдан буён ўрганиб келинади. Бу масалани XIX-XX асрлар Ғарбий Европа ноклассик фаласафаси ўрганиш бошлаган деб эътироф қилишади. Лекин Шарқда бу бўйича аллақачон тасаввуф намоёндалари ўзларининг фикрларини айтиб ўтишган. Иккинчи минг йилликнинг тугаши ва учинчи минг йилликнинг бошланиши бир томондан глобал бўҳронлар, иккинчи томондан эса маҳаллий тўқнашувлар ва зиддиятлар жуда кўпчилик этносиёсий жамоаларнинг ўзаро муносабатларида миллий онгни ва турли хил миллатларни ривожланиши билан тавсифланади. Маънавий бегоналашув индустриал ва постиндустриал жамиятда яшовчи миллатларнинг миллий ривожланиш доирасида рўй бераётган турли хил жараёнларга бўлган қизиқишларида, уларни замонавий технологияларнинг ҳали англаб етилмаган таъсирига қаршилигини англаш, ҳаёт тарзини интернационаллашуви, маданий анъаналарнинг ва миллий ўзликнинг сақланишига ҳуруж қилувчи ҳаёт тарзи билан боғлиқ. Инсониятнинг турли хил хусусиятларини ўрганишга бўлган қизиқишнинг ошиши, шахс маънавий бегоналашув ҳодисасининг содир бўлиши урбанизациянинг кенг тарқалиши ва оммавий маданиятнинг кучайтирувчи шакллари давлатлараро ва шахслараро алоқаларни кенг ёйилиши одамларнинг планетар жамиятидаги этномаданий хилма - хилликни сақлаб қолишида қийинчиликларни келтириб чиқаради. Шунинг учун замонавий миллий муносабатларнинг ривожланишидаги баъзи бир ғайри оддий вазиятларни таъкидлаб ўтиш зарур. Объектив дунёвий интеграцион жараёнларнинг ўсиши бир томондан одамнинг ижтимоий фаолият соҳаларидаги ўзаро таъсирига олиб келади. Бу ижтимоий фаолият соҳаларига иқтисодий, сиёсий, маданий ва ҳуқуқий соҳалар киради. Шу билан бирга дунёвий интеграллашувнинг қарама – қаршилиги кузатилади (иқтисоднинг интерналлашуви ва глобаллашуви). Маънавий соҳада турли хил ҳудуд ва мамлакатларда яшовчи айрим миллатларнинг қаршилиги бўлиб, улар ўзлигини ва миллий ғурурини йўқотиб қўйишдан қўрқишади. Цивилизациянинг вужудга келаётган зиддиятлари бизларни бегона маданиятлар билан зич алоқада бўлишга ва уларни англашга олиб келади. Глобаллашув рационализмнинг олдинги қадриятларини кўриб чиқишни тақазо этади. Шахс маънавий бегоналашув муаммоси бугунги кунда ўрганилиши муҳим масалалардан ҳисобланади, чунки шахс маънавий бегоналашуви фалсафада ҳали кўриб чиқилмаган. Инсоннинг қайтадан очилиши ХХI аср онг жараёнининг асосий ғоясидир. Бегоналашув муаммосининг ўзи экзистенциализм, персанализм ва постструктурализм фалсафий йўналишларда ўз аксини топган. Юқорида таъкидлаб ўтилган йўналишларнинг ҳаммаси Янги даврда яшаётган одам образини савол остига қўйди. Улар қарама-қарши йўлдан бораётганлигига қарамасдан бу оқимлар одамни бир бутун динамик образдан, маданиятдан ва тарихдан, кундалик ҳаётдан айри ҳолда тасаввур қилолмайди. Классик рационалликнинг танқидга учрашининг сабаби у дунёга одамнинг очиқлигини, одам бутунлигининг ягона субстанцияга ёки объектга нисбатан муносабатини инкор қилади. Файласуфлар бегоналашувни ҳамма вақт тушунчавий аниқлаб беришга уринишган. Бироқ бу амалга ошиши учун бу ерга одам тушунчасини киритиш керак. Дунёвий қадр – қимматни ташувчиси ҳисобланган одамнинг синфгача, ишлаб чиқариш бирлигигача кичрайтирилиши унинг реал бирлашувига олиб келади. Одамнинг бир бутунлиги ва хилма хиллигини тан олиш, бизни ўраб турган дунёни бир бутунлиги ва хилма хиллигини тан олишга олиб келади. Дарҳақиқат, ҳаёт суръатлари тез ўзгариб, янгиланиб бормоқда. Кечага нисбатан бугун, бугунга нисбатан эртага ҳаёт суръатларининг тезлашаётганлигини кўришимиз мумкин. Бу жараёнда мавжуд бўлган моддий, маънавий имкониятлар, энг замонавий оммавий информацион воситалар- компьютер, интернет, уяли алоқа воситалари ва бошқа техника воситалари эса бу омилларнинг шиддат билан жамиятимиз ижтимоий ҳаётимизга кириб келишига сабаб бўлмоқда. Бир тарафдан олганда ана шу воситалар бутун инсоният турмуш тарзининг ривожланишига айниқса, энди тараққиёт йўлига кирган мамлакатлар ва халқларнинг моддий шароитини яхшилашга, умуминсоний демократик қадриятлар тизимига кириб боришга ва уларнинг маънавий-маърифий даражаларининг ўсиб боришига ўзининг ижобий таъсирини ўтказгандай кўринмоқда. Замонавий информацион воситалар ва улар орқали барча мамлакатларга фан, техника ва технология соҳасида қўлга киритилган ютуқлар бир зумда оммавийлашиб бормоқда. Бошқа тарафдан эса энди ривожланаётган давлатларнинг миллий маданияти ва қадриятларига глаболлашув жараёни жиддий хавф солмоқда. Чунки, буни четдан кириб келаётган “оммавий маданият” ёшларимиз онги шуурига жиддий таъсир кўрсатаётганлигида кўриш мумкин. Шундай экан, глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашув муаммосини чуқур ўрганиш зарур. Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиқиб мавзунинг долзарблиги қуйидагиларда намоён бўлади: биринчидан, глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви масаласини ижтимоий-фалсафий таҳлил этиш зарурият ҳисобланиб, келгуси истиқболни аниқлаш имкониятини ёритиб беради. Шу жиҳатдан мавзуни илмий тадқиқ этиш бугунги кунда энг долзарб бўлиб ҳисобланади. иккинчидан, ижтимоий фалсафада шахс маънавий бегоналашуви индивидуал характерга эга бўлиб, глобаллашув жараёнининг ижобий ва салбий томонларини ҳамда маънавий бегоналашувининг объекти, субъекти, мақсади, шароити, фаолият натижалари қамраб олинади. учинчидан, Ўзбекистон ҳудудида, умуман Марказий Осиё минтақасида глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви масаласи илгари махсус ўрганилмаган. Бу ҳолнинг бир қанча объектив сабаблари бўлиб, улар муаммонинг олдини олишда нафақат янгича фалсафий тафаккур, балки ҳамкорликдаги фаолият устувор аҳамият касб этишини тақазо этади. тўртинчидан, маънавиятни юксалтириш ҳамда комил инсонни тарбиялашда амалий таклиф – тавсиялар ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга. Шу нуқтаи назардан қараганда курс ишининг долзарблиги глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашувини тадқиқ этиш зарурияти билан ҳам белгиланади. 1.2. Manaviy begonalashuv Globallashuvning turli mamlakatlarga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha. Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, axborot, ma’naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bog`liq. Bu hodisani chuqur o`rganmay turib unga moslashish, kerak bo`lganda, uning yo`nalishini tegishli tarzda o`zgartirish mumkin emas. Yangicha ijtimoiy munosabatlar paydo bo`layotgan bugungi davrda axborotlashuv jarayoni, begonalashuv jarayonlari ham qanot yoyishiga xizmat qiluvchi ko`plab omillar kelib chiqmoqda. Ayonki, texnik taraqqiyotni to`xtatish mumkin emas: biz buni xohlaymizmi-yo`qmi, kompyuter texnologiyalari hayotimizda mustahkam o`ringa ega, media va information savodxonlik ko`rsatkichi esa ko`p hollarda insonning yuqori saviyasini belgilab beruvchi omilga aylanib ulgurdi. Bugun information savodxonlik talabiga javob bermaydigan xodimni yaxshi mutaxassis deyish qiyin. Agar o`tgan asrning 90-yillari o`rtalarida yoshlarning eng sevimli mashg`ulotlari musiqa tinglash va teleko`rsatuvlar ko`rish bo`lsa, ayni kunda esa kompyuter va internet avvalgi qiziqishlarni yosh avlod hayotidan siqib chiqardi. Nielsen/net Ratings kompaniyasi o`tkazgan so`nggi ilmiy tekshiruvlar natijalariga ko`ra, butun dunyo tarmog`iga ulanayotgan yosh bolalarning soni kun emas, soat sayin oshmoqda. Fikrimizcha, bu – tabiiy va ayni damda ijobiy holat. Ulkan imkoniyatlar jamiyat taraqqiyoti tezlashuviga ta’sir etadi, albatta. Darhaqiqat, XXI asr – postindustrial jamiyat zamonaviy yoshlar hayotiga sezilarli chizgilarni kiritdi. Yosh avlodning ota- onalariga nisbatan informatsion savodxonligi baland o`smir bolalarning aksariyati Wifi, Skipe, odnoklasniki, instagramm, telegram, facebook, twitter, WeChat, Tam- tam, Moy mir, chat va boshqa turli ijtimoiy tarmoq va onlayn o`yinlar “qoida- shartlari”ni kattalarga nisbatan “yaxshi biladi”. Bir qator ijtimoiy tarmoqlar bugungi kunda “gegemon” bo`lishga intilib, foydalanuvchilarni o`z domiga tortishga xizmat qiluvchi yangidan-yangi “xizmat”larni taklif etmoqdalar. Ular orasida ayniqsa facebook ijtimoiy tarmog`i foydalanuvchilarining soni va keng qamrovliligi bilan ajralib turadi. Rasmiy ma’lumotlarga ko`ra, AQShda Facebook 18—24 yoshli foydalanuvchilari soni 41 million, Buyuk Britaniya va Fransiyada 7,8 million kishini tashkil qiladi[4]. Yoshlar ongini egallash uchun bu ijtimoiy tarmoqlar juda qo`l kelmoqda. Masalan, Avg`onistonda Tolibon harakati o`z safiga yangi a’zolarni jalb etish, erishilgan “yutuqlarni” ovoza qilish va zarur ma`lumotlarni e’lon qilish maqsadida 2011-yilning may boyidan boshlab dunyo bo`ylab ommalashgan “Twitter” ijtimoiy tarmog`idan foydalana boshlagan[5]. Vaholanki, Tolibonlar televizor, radio singari zamonaviy texnologiyalarni mutlaqo inkor etib, o`z a’zolarini bulardan ehtiyot bo`lishga qattiq buyurar edi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan biri Kanadada o`n yetti yoshgacha bo`lgan 6 ming bola o`rtasida o`tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko`ra, ular sodda ota-onalari o`ylaganidek, internetdan aksariyat, hollarda axborot olish maqsadida foydalanmas ekan. So`rovda ishtirok etganlarning 99 foizi internetdan foydalanishini, ularning har o`n nafaridan sakkiz nafari uyda ulanish imkoniyatiga ega ekanini bildirdi. Kanada yoshlarining yarmidan ko`pi internet va kompyuter texnologiyalarni ota- onalaridan yaxshiroq bilishini aytgan. Ularning 80 foizi mustaqil ravishda internetga ulanishini, ota-onalari kompyuterga himoya vositasi bo`lgan “filtrlash” dasturini o`rnatib qo`ymaganliklari va farzandlari qanday saytlarga kirishini nazorat qilmasligini tan olishdi. Bu holat barcha mamlakatlarda ham deyarli shunday. Masalaning yana bir jihati shuki, u internet orqali ta’qib deb nomlanadi. Ijtimoiy tarmoqlarda ko`p “sayohat” qiluvchi foydalanuvchilarning mas’uliyat hissi qolganlarga nisbatan sustroq bo`lishligi kundalik tajribalardan barchamizga ayon. Ijtimoiy tarmoqlar shaxsni, ayniqsa, yoshlarni yashab turgan davri hayotiy masalalaridan uzoqlashtiradi. Sekin-asta bu shaxsda atrofdagilardan uzoqlashish hissini–begonalashuv jaryonini keltirib chiqaradi. Internet tarmog`ida o`tirgan kishi ko`pincha yolg`iz bo`ladi. Internet – bu shunday bir katta bozorki, bu yerda xaridor o`ziga kerakli narsani topadi. Ushbu bozorda “savdosi chaqqon”, ko`p xaridorlarni jalb qilayotgan o`yinlar, kliplar, fotosuratlar va videolavhalar juda ko`p. Bularning ta’sirida yoshlarda har tomonlama begonalashish jarayoniga moyilligi ortib boradi va axloqdan uzoqlashib boradi. Abdulla Avloniy yosh avlodni go`zal qilib tarbiyalashga chaqirib: “Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz bo`lib o`sdimi, bunday kishilardan yaxshilik kutmak, yerdan turib yulduzlarga qo`l uzatmak kabidir. Din va e`tiqodi salomat bo`lmagan kishilar haqni botildan, foydani zarardan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ayira olmas, bunday kishilardan na o`ziga va na boshqa kishilarga va na millatiga tariqcha foyda yo`qdir”[6] - deb ta’kidlaydilar. Bugun ijtimoiy tarmoqlarga bog`lanib, o`zining kurakda turmas haqoratlari, amalga oshirilayotgan islohotlarga noxolis bahosi, yon-atrofdagilarga nisbatan salbiy munosabatini aytishga urinayotgan shaxslar, ayniqsa yoshlar Vatanimiz ertasi, millatimiz taqdiri uchun jon kuydirayotganiga ishonish qiyin. Bundan tashqari, birovning hayotiga, yon-atrofida sodir bo`layotgan voqea-hodisalarga betaraf va beparvo qarab, shunchaki kuzatuvchi bo`lib yashayotgan, o`z xalqi va Vatani taqdiriga ham bamisoli begona odamdek qarayotganlarni ham uchratayotganimiz nafaqat shu inson, uning oilasi uchun, qolaversa butun jamiyat va kelajak uchun achinarlidir. Mavjud yangiliklar, yangi texnik munosabatlar oqibatida kishilar mentalitetida muayyan tranfarmatsion jarayonlar kuzatiladi. Axborot markazlari o`rtasida dunyoda mafkuraviy yetakchilik qilish va shu orqali gegemon bo`lishga intilish tobora keng avj olmoqda. Shunday masala borasida XIX asr oxirida mustamlakachilik avj olgan vaqtda rus mustamlakachi vakillaridan biri general Skobelevning: “Millatni yo`q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san`atini, tilini yo`q qilsang bas, tez orada o`zi tanazzulga uchraydi”[7], deb aytgan behayo so`zlari bekorga aytilmagan, albatta. Bu g`oyani buyuk davlatlar faqat o`sha davrda amal qilgan, ayni damda biz insonparvar, tinchlik zamonida yashayabmiz desak, o`z-o`zimizni aldagan bo`lamiz. Shu o`rinda S.Yusupovning ijtimoiy tarmoqlarda ko`plab shov-shuvlarga sabab bo`lgan “FFF” nazariyasi ko`plab shaxslarni ko`zini ochdi[8]. Mafkuraviy xurujlar axborotlashgan jamiyatda global axborot tarmoqlari vositasida insoniyatning katta qismini qamrab olish imkonini berdi. Keng ko`lamli va tezkor ijtimoiy o`zgarishlar sharoitida bunday ta’sirning kuchayishi aniq, albatta. Yangilanib kelayotgan sotsiumda, yangilanishni eskilik bilan kurashidagi ittifoqdoshi bo`lib, aynan yoshlar turadi va mushkul, ziddiyotli ijtimoiy jarayonning markazida bo`lib, o`z davrining birinchi jabrlanuvchisi va oxirgi qahramoniga aylanadi. Boshqa ijtimoiy qatlamlar va guruhlarga qaraganda, o`zgarishlar davridagi bosim ostiga tushgan yosh avlod o`zini himoya qilishning xususiy shakl va uslublarini ishlab chiqaradi. Tubdan ijtimoiy o`zgarishlar davrida yangilanayotgan jamiyatni jahon rivojlanishining magistral liniyasidan chetlanish va hattoki, uning harakatini orqaga - “taraqqiyotning berk ko`chasiga” olib kelishi havfi tug`iladi. Tezkor o`zgarayotgan, global tahlikalarga uchrayotgan zamonaviy dunyoda bunday xavf anchaga kuchaydi. Shu sabab, bunday xavf tug`diruvchi salbiy yo`nalishlarga samarali qarshilik ko`rsatish bugungi kun barcha soha vakillari, ayniqsa faylasuflar, ma’naviyat sohasi vakillari uchun dolzarb masaladir. Bu masala barcha progressiv (taraqqiyparvar) kuchlarning, jumladan alternativ yoshlar harakat va majmualarning birlashuvi asosida amalga oshiriladi. Yuqorida ko`rsatilgan yo`nalish tomon harakat qilinishiga zamonaviy madaniy- tarixiy vaziyat sabab bo`lib, “begonalashuv” tushunchasi bilan ta’riflanadi. Hozirgi kunda aynan yoshlar muhiti, begonalashgan va o`zgargan ijtimoiy tuzilmalar doirasida yashashga nisbatan gumanistik muqobillikni izlashga majburlaydigan muhim manba hisoblanadi. Ijtimoiy muhitni begonalashuvi sababiga ko`ra insonparvarlikdan chetlangan sharoitlarda yoshlarni erkin rivojlanishi va muvaffaqiyatli o`sishiga imkon bermasligidadir. Ushbu negizda mavjud bo`layotgan ijtimoiy ziddiyotlar va xavfning ko`payishi hollari, begonalashuvning salbiy asoratlarini minimallashtirish muammosini dolzarbligidan dalolat beradi, bunda zamonaviy yoshlar jamoalarining himoya va ijodiy potentsialidan foydalaniladi. Zamonaviy dunyoda hukm qilayotgan ijtimoiy begonalashishni yoki uni alohida tomonlarini anglash ayniqsa bugungi global miqyosda ijtimoiy tarmoqlar kengaygan, ularning o`rni va roli har qachongidan-da muhim ahamiyat kasb etayotgan davrda juda dolzarbdir. Ma’lumotlilik ko`p darajada insonning xohish- irodasiga bog`liq bo`lib qoladi. Shu bilan birga keng axborot oqimi, qulay imkoniyatlar yovuz niyatlar quroliga ham aylanib, kishilar ongiga manipulyatsion ta’sir etmoqda. Kuchli axborotlashuv jarayonida insonlar ongini egallash jarayonida kishilarda mafkuraviy immunitet, mediasavodxonlikning yetishmasligi “begonalashish” jarayoninini keltirib chiqarmoqda. Bugungi kunda begonalashish tuyg`usi ayrim etnik guruh doirasidan tashqari chiqib, o`z ta’sir ko`lamini kengaytirmoqda. Fan-texnikaning yutuqlari insoniyat foydasiga, ezgu maqsadlarga xizmat qilishi ijobiy holat. Ammo, virtual olamdan ayrim kuchlar g`arazli niyatlarini amalga oshirish uchun foydalanayotganligi ham haqiqatdir. Bunga qarshi har bir mamlakat o`z kelajagi haqida qayg`urib munosib kurash olib bormog`i bugungi kunning zaruratidir. Internet madaniyat hodisasi sifatida o`zini ikki yo`nalishda namoyon qiladi. Birinchisi, madaniyatning milliy sarhadlarining yuvilib ketishi, til to`siqlarini yengib o`tish, madaniyatning fan, san’at, ta’lim, bo`sh vaqt va hokazo shakllari o`rtasidagi to`siqlarni buzib yuborish bilan bog`liq. Ikkinchi yo`nalish, internetning madaniyat mohiyatini nafaqat passiv ravishda qabul qilinishiga imkoniyat yaratishida, balki internetning unga ta’sir ko`rsatishida ham namoyon bo`ladi. Internetning o`zi madaniyatlarning kommunikatori sifatida namoyon bo`lgan holda nafaqat madaniyatlararo muloqotning ajoyib vositasi hisoblanadi, balki tarmoq ishtirokchilarining har biri teng huquqli, o`z ovoziga ega bo`lgan, umumiy “ovozga” ta’sir ko`rsatgan holda o`z ovozini boshqalarning ovozlariga qo`shishi mumkin bo`lgan global dialog madaniyatining tug`ilishi haqida xabar beradi. Har bir shaxsning individual hissasiga va shu bilan birga global ijodga yo`naltirilganlik – yangi kibernetik madaniyatning asosiy jihati mana shundan iborat. Internet global tarmog`i qismlari turli milliy sohalarga bo`lingan qandaydir “umummadaniy muhit” sifatida ta’riflash mumkin. Masalan, AQShning – us, Buyuk Britaniyaning – uk, Qozog`istonning – kz, Rossiyaning – ru, O`zbekistonning– uz deb nomlanuvchi internet muhitlari bo`lgan milliy zonalarga bo`linadi. Internet tarmog`ida ularning barchasi doimiy virtual o`zaro munosabatlarda bo`ladilar. Hozirgi vaqtda ko`plab tadqiqotchilar tomonidan mazkur global madaniyatlararo dialogda Runet zonasi begona madaniyatlar siquvi ostida qator qiyinchiliklarga duch kelayotganligi tan olinayotgan[9] bo`lsada, bunday xavfdan hech qaysi tarmoq zonasi yiroqda deya olmaymiz. Internet buzg`unchilar makoniga aylanishining asosiy sabablari quyidagilar: Internetning tartibga solinmaganligi; Internetdagi faoliyatning maxfiyligi; Axborot joylashning qulayligi; Cheksiz auditoriya; Axborotlarni yetkazish tezligi. Jamiyat hayotida begonalashuvning quyidagi turlarini ajratib ko`rsatish mumkin: 1. Iqtisodiy. 2. Siyosiy. 3. Madaniy. 4. Ijtimoiy. 5. Ruhiy. Axborotlashgan jamiyat imkoniyatlaridan ko`plab kuchlar o`z manfaatlari yo`lida foydalanishlari natijasida zo`ravonlikka, milliy qadriyatlarimizga zid bo`lgan “ommaviy madaniyat” na`munalarini targ`ib qilish vositasida ma’naviy qadriyatlarning devalvatsiyasi, kishilar, ayniqsa yoshlar ma’naviy, axloqiy va ijodiy imkoniyatlarining pasayib ketishi kuzatilmoqda, bu esa o`z navbatida yangi texnologiyalarning, jumladan, axborot texnologiyalarining joriy qilinishi va qo`llanilishi uchun mehnat manbalarini tayyorlashni ahamiyatli ravishda murakkablashtirmoqda. Bu jarayonlar erkinlikni yo`qotishdan qo`rqish, ortib borayotgan yakkalanib qolish, odamlarning begonalashuvi va zamonaviy insonning global kommunikatsiyalarga bog`lanib qolishi natijasida vujudga kelayotgan yolg`izlik hissi faol ravishda namoyon bo`lmoqdaki, bunga ayniqsa internet tarmog`ining “virtual shaxs” va “internet-tobelik” kabi hodisalari ham ta`sir ko`rsatmoqda. Mazkur hodisalar oqibatida barcha ijtimoiy aloqalar ham shuningdek, virtual tabiatga ega bo`lmoqda. Begonalashish - zamonaviy axborotlashgan jamiyatga xos bo`lgan, inson faoliyati va uning natijalarining ular ustidan hukmron bo`lgan va u bilan raqobatlashuvchi mustaqil kuchga aylanishi bilan ifodalanuvchi obyektiv ijtimoiy jarayondir. Shaxsning internetdagi begonalashishi foydalanuvchi o`zi uchun virtual shaxsni yaratganida va u kibermaydon ichida yashay boshlaganida sodir bo`ladi, u to`laqonli ravishda laqab (Nik) yordamida o`z qiyofasini yashirishi, yoki ko`plab qiyofalarga ega bo`lishi mumkin, shu bilan birga hech bir qiyofa o`zining haqiqiy “xo`jayini”ga mos bo`lmasligi ham mumkin. Shaxs kibermaydonda tarmoqning o`ziga xos xususiyatlari tufayli - bu virtual, barcha yerda mavjud bo`lgan, nisbatan ko`proq ijodiy va yashirin shaxsdir va virtual shaxslarni ne’mat yoki buzg`unchi kuch sifatida qanday qilib o`rganish mumkin, degan savolga bir turli javob mavjud emas. Biroq shaxsning begonalashuvi uning barcha atributlarining virtuallashtirilishi yordamida sodir bo`ladi, iroda, erkinlik, qadr- qimmat kabilar ko`pincha virtual shaklga kirgan holda o`zgarishi mumkin, ko`proq bu kabi o`zgarishlar shaxsning o`zi kabi boshqa foydalanuvchilar uchun ham o`ta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, anonimlik tufayli va internetda mas’uliyatning mavjud emasligi sababli foydalanuvchida barcha narsa mumkinligi hissi vujudga keladi, birovning erkinligi, qadr-qimmatini buzgan holda nafaqat ruhiy zarar keltiruvchi, balki shaxsga moddiy ziyon ham yetkazishi mumkin bo`lgan buzg`unchi virtual shaxslar paydo bo`ladi (masalan, hakerlar va boshqalar). Turli ruhiy og`ishlarga ega bo`lgan foydalanuvchilar boshqalarning shaxs sifatidagi erkinliklarini cheklagan holda ularning hayotiga aralashish imkoniga ega bo`ladilar. Ruhiy jihatdan sog`lom bo`lgan shaxs ham ko`pincha internetda buzg`unchi ta’sirlarga duch keladi, chunki tarmoqda zo`ravonlik aks ettirilgan video va foto ma`lumotlarni tarqatuvchi (nasilietv.com, hard.ru.net/fetish), nome`yoriy leksikani targ`ib qiluvchi (udaff.com), o`z joniga qasd qilishga bag`ishlangan (www.deadhouse.ru) ko`plab saytlarni qamrab olgan manbalar mavjud. Xo`sh, bunday mafkuralar ta’siriga moyillik ko`proq qanday kishilarda, qanday holatlarda paydo bo`ladi? Begonalashish jarayoni qanday insonlarni o`ziga torta oladi? Kuzatishlarga qaraganda, begonalashish tuyg`usi bir necha yillarning mahsuli sifatida namoyon bo`ladi va uni keltirib chiqaruvchi omillar, turtkilar xilma-xildir. Bizningcha, bu omillarga turli hayot va faoliyat vaziyatlaridan shakllangan pessimistik, optimistik, sentimentalistik tuyg`ular, eydetik obrazlar (lotincha “o`chmas iz”), muvaffaqiyatsizliklar, armon, qo`msash (ma`lum muddatdan so`ng), tanholik tuyg`ulari va boshqalar misol bo`ladi. Ana shu ijtimoiy muhit jamiyatning bugungi axborotlashuv jarayonida yaqqol ko`zga tashlanmoqda. XX asrning o`rtalaridan boshlab sodir bo`lgan o`zgarishlar (militarizatsiya, globallashuv jarayonlari, informatika, biotexnologiya va boshqalarning rivojlanishi) natijasida postmodern konsepsiyasi doirasida axborot, texnika va ularning insonlar turmushiga ta’sirini dolzarb masalaga ko`tardi. Bundan yarim asr muqaddam amerikalik sotsiolog U.Ogbyorn madaniyatning rivojlanishi va faoliyatida texnika hal qiluvchi rol o`ynashini ko`rsatib, “moddiy” va “nomoddiy” madaniyatlarning rivojlanishidagi qarama-qarshilikni qayd etib o`tgan edi[10]. Uning fikricha, texnik rivojlanish ma’naviy rivojlanishdan o`zib ketadi va ma’naviy rivojlanishni yangi sharoitga moslashishga majbur qiladi, nomoddiy madaniyatni yangi izlanishlarga va shu orqali rivojlanishga da’vat etadi. Uning “madaniy qoloqlik nazariyasi”ga asoslanib, Ch.Chou “ikki madaniyat”ning qat’iy chegaralanishi to`g`risidagi g`oyani ilgari suradi[11]”. D.Bell hozirgi jamiyatning uch sohasi – ijtimoiy tuzilmalar, siyosiy tashkilotlar va madaniy qadriyatlar sohalarini ajratib, texnokratik yo`l bilan tartibga solinuvchi ijtimoiy tuzilmalar ta’sir ko`rsatuvchi iqtisodiyot bilan jamiyat madaniy sektorining o`zaro munosabatlari tobora keskinlashib borishini qayd etadi. Madaniyat o`z holicha mavjud ijtimoiy institutlar va amaldagi qonunlarga nisbatan dushmanona kayfiyatda bo`ladi, u yakkahokimlikka hamda ijtimoiy rivojlanishning siyosiy va texnik iqtisodiy tendensiyalari standartlashuviga qarshi harakat qiladi. “Texnika, bir tomondan, insonga muayyan, mohiyat e’tibori bilan cheksiz qobiliyat ato etgani holda, boshqa tomondan, inson hayotida juda katta bo`shliq paydo bo`lishiga olib keladi, har bir odamni faqat va faqat texnikaga suyanib yashashga majbur etadi. Shu bois bizning hozirgi o`ta texnikaviy hayotimiz o`ta zerikarli bo`lib qoldi[12]”. Axborot jamiyati paradigmalari D.Bellning “Besh bo`g`im”, A.Tofflerning “Uchta to`lqin nomlari ostida mashhur[13]. Postmodern konsepsiyasi jamiyat hayotida ahamiyati ortib borayotgan voqelikning o`z o`rnini egallab borayotgan voqelik na’munalarining ortib ketayotganligi bilan muvaffaqiyatli ravishda bog`lanmoqda. Unda zamonaviy jamiyatda mahsulotlarning to`xtovsiz iste`mol qilinishi, brendlarning, reklama va turli submadaniyatlarning paydo bo`lishi kabi jarayonlar o`z aksini topgan. Bugungi kunda kommunikatsion texnologiyalardan jamoatchilik tafakkurini boshqarish, shuningdek, umumiy (total) ravishda kuzatish va odamlarni nazorat qilish maqsadida qo`llanilishi xavfi ham ortib bormoqda. Dunyo hamjamiyati uchun bugungi kunda dolzarb bo`lgan muammolardan biri globallashuv jarayonida milliy axborot maydonini saqlab qolish muammosi bo`lib qolmoqda. II bob Маънавий бегоналашув 2.1. “Globallashuv sharoitida shaxs ma’naviy begonalashuv masalasi” hisoboti soni ulushi Erkak 295 46% Ayol 305 54% 1-RASM. Respondentlarning jins kesimi bo’yicha taqsimoti. Yuqorida aytib o’tganimizdek tadqiqotda jami 600 nafar respondent ishtirok etdi va shulardan erkaklar 295 ta ya’ni 46% ni, ayollar esa 305 ta ya’ni 54% ni tashkil etdi. Umuman olganda respondentlarning jins kesimidagi tahlili reprezentativlik qoidalariga to’liq mos kelgan holda o’tkazilganligini qayd etish lozim. Erkak; 295; 49% Ayol; 305; 51% soni ulushi 18-24 yosh 97 16% 25-30 yosh 90 15% 31-35 yosh 105 18% 36-40 yosh 114 19% 41-45 yosh 73 12% 46-50 yosh 68 12% 50 yoshdan yuqori 53 8% 2-RASM. Respondentlarning yosh kesimida taqsimoti Tadqiqotimizda jami 18-50 yosh va undan yuqori oralig’idagi 600 nafar respondent ishtirok etdi. Ularni ma’lum bir yosh kesimi bo’yicha taqsimlab oldik va natija quyidagicha chiqdi: - 18-24 yoshlilar- 97 nafar ya’ni 16% - 25-30 yoshlilar- 90 nafar ya’ni 15% - 31-35 yoshlilar- 105 nafar ya’ni 18% - 36-40 yoshlilar 114 nafar ya’ni 19% - 41-45 yoshlilar 73 nafar ya’ni 12% - 46-50 yoshlilar 68 nafar ya’ni 12% 16% 15% 18% 19% 12% 12% 8% 18-24 yosh 25-30 yosh 31-35 yosh 36-40 yosh 41-45 yosh 46-50 yosh 50 yoshdan yuqori - 50 yosh va undan yuqorilar 53 nafar ya’ni 10% ni tashkil etdi soni ulushi Men kollejda, kasb-hunar maktabida o’qiyman 48 8% Men OTM talabasiman 200 33% Men davlat tashkilotida ishlayman 100 17% Men xususiy sektorda ishlayman 70 12% Men vaqtinchalik ishsizman 100 17% Men ishsizman, uyda o’tiraman 80 13% 3-RASM. Respondentlarning bandlik darajasi So’rovnomamizda ishtirok etgan respondentlarimizning bandlik darajasi quyidagicha: Men kollejda, kasb-hunar maktabida o’qiyman 8%; Men OTM talabasiman 33%; Men davlat tashkilotida ishlayman 17%; Men xususiy sektorda 8% 33% 17% 12% 17% 13% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Men kollejda, kasb-hunar maktabida o’qiyman Men OTM talabasiman Men davlat tashkilotida ishlayman Men xususiy sektorda ishlayman Men vaqtinchalik ishsizman Men ishsizman, uyda o’tiraman ishlayman 12%; Men vaqtinchalik ishsizman 17%; Men ishsizman, uyda o’tiraman 13% ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin. soni ulushi o`rta 98 17% o`rta maxsus 115 19% tugallanmagan oliy 130 21% oliy 157 26% oliy ta`limdan keyingi talim 100 17% 4-RASM. Respondentlarning ma’lumotlilik darajasi 0% 10% 20% 30% 17% 19% 21% 26% 17% Название диаграммы So’rovnomamizda ishtirok etgan respondentlarimizning ma’lumotlilik darajasi quyidagicha: o`rta 17%; o`rta maxsus 19%; tugallanmagan oliy 21%; oliy 26%; oliy ta`limdan keyingi talim 17% ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin. soni ulushi shahar 275 46% qishloq 325 54% 5-RASM. Respondentlarning hudud bo’yicha taqsimoti. Tadqiqotimizda ishtirok etgan respondentlarimizning 46% qismi ya’ni 275 nafari shahar hududida, 54% qismi ya’ni 325 nafari qishloq hududida istiqomat qilishlarini aytib o’tishgan. shahar 46% qishloq 54% soni ulushi Tumushga chiqgan / Uylanmagan 210 35% Turmush qurmagan / Uylanmagan 200 33% Beva 90 15% Ajrashgan 100 17% 6-RASM. Respondentlarning Oilaviy axvoli bo’yicha taqsimoti. So’rovnomamizda ishtirok etgan respondentlarimizning Oilaviy axvoli bo’yicha savol bin yuzlandik va ulardan quydagicha javoblarni oldik: Tumushga chiqgan / Uylanmagan 35%; Turmush qurmagan / Uylanmagan 33%; Beva 15%; Ajrashgan 17% ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Tumushga chiqgan / Uylanmagan Turmush qurmagan / Uylanmagan Beva Ajrashgan 35% 33% 15% 17% soni ulushi O`zbek 250 41% Tojik 118 20% Qozoq 40 7% Qoraqalpoq 80 13% Rus 82 14% Koreys 30 5% 7-RASM. Respondentlarning Millati bo’yicha taqsimoti. Tadqiqotimizda ishtirok etgan respondentlarimizning 41% O`zbek; 20% Tojik; 7% Qozoq; 13% Qoraqalpoq; 14% Rus; 5% Koreys millatiga mansub ekanliklarini aytib o`tishgan. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% O`zbek Tojik Qozoq Qoraqalpoq Rus Koreys 41% 20% 7% 13% 14% 5% soni ulushi farovonlik 43 7% sog‘lik 108 18% tinchlik 132 22% ma’naviyat 32 5% tabiiy qadriyatlar 95 16% adolat 111 19% axloqiy qadriyatlar 79 15% 8-RASM. Respondentlarning Quyida keltirilgan qadriyatlar qay bir jamiyat va davlat taraqqiyoti uchun muhim deb hisoblaysiz? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarimizga Quyida keltirilgan qadriyatlar qay bir jamiyat va davlat taraqqiyoti uchun muhim deb hisoblaysiz? qabilidagi ilk savol bilan yuzlandik natija quyidagicha bo’ldi: - Farovonlik 7% - sog‘lik 18% - Tinchlik 22% 7% 18% 22% 5% 16% 19% 15% 0% 5% 10% 15% 20% 25% farovonlik sog‘lik tinchlik ma’naviyat tabiiy qadriyatlar adolat axloqiy qadriyatlar - ma’naviyat 5% - tabiiy qadriyatlar 16% - adolat 19% - axloqiy qadriyatlar 15% ni tashkil edi. soni ulushi Insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon – e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezoni; 219 36% Milliylik va zamonaviylik uyg‘un bo‘lgan jarayon; 133 22% Milliy urf-odat va qadriyatlar – bu ma’naviyat; 196 33% Bu haqda bilmayman. 52 9% 36% 22% 33% 9% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon – e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini … Milliylik va zamonaviylik uyg‘un bo‘lgan jarayon; Milliy urf-odat va qadriyatlar – bu ma’naviyat; Bu haqda bilmayman. 9-RASM. Respondentlarning Ma’naviyat deganda nimani tushunasiz? bo’yicha taqsimoti. So’rovnomamizda ishtirok etayotgan respondentlarimizga “Ma’naviyat deganda nimani tushunasiz?” degan yopiq savol bilan murojat qildik va ulardan quyidagicha javob va natijalarni oldik: Insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon – e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezoni 36%; Milliylik va zamonaviylik uyg‘un bo‘lgan jarayon 22%; Milliy urf-odat va qadriyatlar – bu ma’naviyat 33%; Bu haqda bilmayman 9% ni tashkil etdi. 0% 10% 20% 30% O‘ZIMNING EHTIYOJLARIM VA MANFAATLARIMGA MOS KELISHI KERAK . OILAM, YAQINLARIMNING MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. YOSHLARNING EHTIYOJLARI VA MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. BUTUN JAMIYATNING EHTIYOJLARIGA VA MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. DAVLATNING MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. BUTUN INSONIYATNING EHTIYOJLARI VA MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. 12% 23% 18% 20% 16% 11% soni ulushi O‘zimning ehtiyojlarim va manfaatlarimga mos kelishi kerak . 68 12% Oilam, yaqinlarimning manfaatlariga mos kelishi kerak. 140 23% Yoshlarning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak. 110 18% Butun jamiyatning ehtiyojlariga va manfaatlariga mos kelishi kerak. 120 20% Davlatning manfaatlariga mos kelishi kerak. 98 16% Butun insoniyatning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak. 64 11% 10-RASM. Respondentlarning Qadriyatlarni xususan ma’naviy qadriyatlarni baholashda qanday mezonlarga tayanasiz? (3tagacha variant tanlash mumkin) bo’yicha taqsimoti. Respondentlarimiz Qadriyatlarni xususan ma’naviy qadriyatlarni baholashda qanday mezonlarga tayanasiz? (3tagacha variant tanlash mumkin) savolimizga 12% O‘zimning ehtiyojlarim va manfaatlarimga mos kelishi kerak; 23% Oilam, yaqinlarimning manfaatlariga mos kelishi kerak; 18% Yoshlarning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak; 20% Butun jamiyatning ehtiyojlariga va manfaatlariga mos kelishi kerak; 16% Davlatning manfaatlariga mos kelishi kerak; 11% Butun insoniyatning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerakligini aytishgan. soni ulushi Ko‘proq kitob o‘qish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatuv va eshittirishlarni muntazam kuzatib borish kerak; 219 36% Oilada, maktabda bolalarning tarbiyasiga jiddiyroq e’tibor berish kerak; 196 33% Internetdan o‘zlari hohlagancha keng foydalanishlari kerak; 133 22% Aniq aytolmayman. 52 9% 11-RASM. Respondentlarning Inson ma’naviyatini yuksaltirish uchun nimalarga ko‘proq e’tibor qaratish kerak deb o‘ylaysiz? bo’yicha taqsimoti. So’rovnomamizda ishtirok etayotgan respondentlarimizga “Inson ma’naviyatini yuksaltirish uchun nimalarga ko‘proq e’tibor qaratish kerak deb o‘ylaysiz?” degan yopiq savol bilan murojat qildik va ulardan quyidagicha javob va natijalarni oldik: 36% 33% 22% 9% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ko‘proq kitob o‘qish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatuv va eshittirishlarni muntazam kuzatib borish kerak; Oilada, maktabda bolalarning tarbiyasiga jiddiyroq e’tibor berish kerak; Internetdan o‘zlari hohlagancha keng foydalanishlari kerak; Aniq aytolmayman. - Ko‘proq kitob o‘qish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatuv va eshittirishlarni muntazam kuzatib borish kerak 36%; - Oilada, maktabda bolalarning tarbiyasiga jiddiyroq e’tibor berish kerak 33%; - Internetdan o‘zlari hohlagancha keng foydalanishlari kerak 22%; - Aniq aytolmayman 9% ni tashkil etganligini ko`rishimiz mumkin. soni ulushi Ijobiy 270 45% Salbiy 120 20% Ta’sir kursatmayapdi 210 35% 12-RASM. Respondentlarning Sizningcha, G‘arb turmush tarzining o‘zbek jamiyatiga ta’siri qay darajada? bo’yicha taqsimoti. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% IJOBIY SALBIY TA’SIR KURSATMAYAPDI 45% 20% 35% Tadqiqotimiz davomida ishtirokchilarga Sizningcha, G‘arb turmush tarzining o‘zbek jamiyatiga ta’siri qay darajasini so’radik. Ular esa quyidagicha javob berishdi: o Ijobiy 45% o Salbiy 20% o Ta’sir kursatmayapdi 35% ni tashkil edi. soni ulusi Ijobiy 288 48% Salbiy 210 35% Hech qanday ta’siri yo‘q. 102 17% 13-RASM. Respondentlarning Globallashuv jarayonining shaxs ma’naviyatiga qanday ta’siri mavjud? bo’yicha taqsimoti. So’rovnoma ishtirokchilari Globallashuv jarayonining shaxs ma’naviyatiga qanday ta’siri mavjud? savolimizga quyidagicha javob berishgan: 48% Ijobiy; 35% Salbiy; 17% hech qanday ta`siri yo`q javobini belgilashgan. 48% 35% 17% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ijobiy Salbiy Hech qanday ta’siri yo‘q. soni ulushi Farq mavjud, yuqori darajada; 210 35% Farq mavjud, lekin kata emas; 240 40% Farq mavjud emas. 150 25% 14-RASM. Respondentlarning G‘arb va Sharq xalklarining ma’naviyatidagi farq mavjudmi, agar bo‘lsa ularni qay darajada deb o‘ylaysiz? bo’yicha taqsimoti. So’rovnoma ishtirokchilari G‘arb va Sharq xalklarining ma’naviyatidagi farq mavjudmi, agar bo‘lsa ularni qay darajada deb o‘ylaysiz? savolimizga quyidagicha javob berishgan: Farq mavjud, yuqori darajada 35%; Farq mavjud, lekin kata emas; 40%; Farq mavjud emas 25% ni tashkil etdi. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Farq mavjud, yuqori darajada; Farq mavjud, lekin kata emas; Farq mavjud emas. 35% 40% 25% soni ulushi O‘zbek oilasi barqarorligiga putur yetadi; 90 15% Erkak va ayol o‘rtasida uyat bo‘lmaydi; 120 20% Qo‘shnichilik va qarindoshchilik aloqalarida mehr – oqibat yo‘qoladi; 60 10% Televideniya va OAVlarda behayo lavhalar ildiz otadi. 150 25% Yoshlarning kattalar nasihatiga quloq solmasligi kuchayadi. 72 12% Odamlarning hayot tarzida jamoaviylikdan ko‘ra individualizm, shaxsiy manfaatlar tamoyillari ustunlik qiladi. 108 18% 15-RASM. Respondentlarning G‘arb turmush tarzi elementlarini bizning turmush tarzimizga singib ketishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? bo’yicha taqsimoti. So’rovnoma ishtirokchilariga G‘arb turmush tarzi elementlarini bizning turmush tarzimizga singib ketishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? savoli 0% 5% 10% 15% 20% 25% 15% 20% 10% 25% 12% 18% bilan murojat qildik va ulardan quyidagi javoblarni oldik: O‘zbek oilasi barqarorligiga putur yetadi 15%; Erkak va ayol o‘rtasida uyat bo‘lmaydi 20%; Qo‘shnichilik va qarindoshchilik aloqalarida mehr – oqibat yo‘qoladi 10%; Televideniya va OAVlarda behayo lavhalar ildiz otadi 25%; Yoshlarning kattalar nasihatiga quloq solmasligi kuchayadi 12%; Odamlarning hayot tarzida jamoaviylikdan ko‘ra individualizm, shaxsiy manfaatlar tamoyillari ustunlik qiladi 18% ni tashkil etishi mumkin. soni ulushi Ha; 354 59% Yo‘q. (17 savolga o‘ting) 246 41% 16-RASM. Respondentlarning Yurtimiz yoshlarining milliy ma’naviyatdan uzoqlashish holatlari kuzatilmoqda deb o‘ylaysizmi? bo’yicha taqsimoti. Ha; 59% Yo‘q. (15 savolga o‘ting) 41% So’rovnoma ishtirokchilariga Yurtimiz yoshlarining milliy ma’naviyatdan uzoqlashish holatlari kuzatilmoqda deb o‘ylaysizmi? savoli bilan murojat qildik va ularni 59% Ha javobini 41% esa Yo`q javobini belgilashgan. soni ulushi Bolalar bilan kattalar orasida samimiy muloqotni kuchaytirish zarur; 166 28% O‘quv dargohlarini tom ma’noda tarbiya o‘chog‘iga aylantirish zarur; 276 46% Kattalar yoshlarni qat’iy tarzda tartib – intizomga chaqirishlari kerak. 158 26% 17-RASM. Respondentlarning Agar javobingiz «Ha» bo‘lsa, bunday holat jamiyatda ommaviy tus olmasligi uchun qanday choralar ko‘rilishini tavsiya qilasiz? bo’yicha taqsimoti. 28% 46% 26% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Bolalar bilan kattalar orasida samimiy muloqotni kuchaytirish zarur; O‘quv dargohlarini tom ma’noda tarbiya o‘chog‘iga aylantirish zarur; Kattalar yoshlarni qat’iy tarzda tartib – intizomga chaqirishlari kerak. Tadqiqotimiz davomida ishtirokchilarga Agar javobingiz «Ha» bo‘lsa, bunday holat jamiyatda ommaviy tus olmasligi uchun qanday choralar ko‘rilishini tavsiya qilasiz? Savoli bilan murojat qildik. Ular esa quyidagicha javob berishdi:  Bolalar bilan kattalar orasida samimiy muloqotni kuchaytirish zarur 28%  O‘quv dargohlarini tom ma’noda tarbiya o‘chog‘iga aylantirish zarur 46%  Kattalar yoshlarni qat’iy tarzda tartib – intizomga chaqirishlari kerak 26% ni tashkil etadi. soni ulushi Milliy qadriyatlarimizga mos ravishda; 120 20% E’tiqodim talab qilgan ko‘rinishda; 112 19% Estradamiz xonandalarining kiyinish tarziga qarab; 102 17% Horijiy serial va filmlardagi bosh qahramonlarning kiyinish tarziga qarab; 168 28% Hech kimga taqlid qilmayman, har bir faslga monand keladigan rangdagi. 98 16% 20% 19% 17% 28% 16% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Milliy qadriyatlarimizga mos ravishda; E’tiqodim talab qilgan ko‘rinishda; Estradamiz xonandalarining kiyinish tarziga qarab; Horijiy serial va filmlardagi bosh qahramonlarning kiyinish tarziga qarab; Hech kimga taqlid qilmayman, har bir faslga monand keladigan rangdagi. 18-RASM. Respondentlarning Siz kiyinish borasidagi uslubingizni nimaga qarab belgilaysiz? bo’yicha taqsimoti. Tadqiqotimiz davomida so’rovnoma ishtirokchilariga axborotning eng muhim jihati sizlar uchun nima deya murojat qildik. 20% Milliy qadriyatlarimizga mos ravishda; 19% E’tiqodim talab qilgan ko‘rinishda; 17% Estradamiz xonandalarining kiyinish tarziga qarab; 28% Horijiy serial va filmlardagi bosh qahramonlarning kiyinish tarziga qarab; qolgan 98 nafar ya`ni 16% respondent esa Hech kimga taqlid qilmayman, har bir faslga mos keladigan rangda kiyinishni aytib o`tishgan. soni ulushi Shaxsning o‘z – o‘zidan,o‘zligidan, yashash tarzi va dunyoqarashlaridan ajralishi; 186 31% Shaxsning ixtiyoriy tarzda qaram bo‘lib qolishi; 204 34% 29% 30% 31% 32% 33% 34% 35% Shaxsning o‘z – o‘zidan,o‘zligidan, yashash tarzi va dunyoqarashlaridan ajralishi; Shaxsning ixtiyoriy tarzda qaram bo‘lib qolishi; Hech narsani bilmayman. 31% 34% 35% Hech narsani bilmayman. 210 35% 19-RASM. Respondentlarning Shaxs ma’naviy begonalashuvi deganda nimani tushunasiz? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarning ma’naviy begonalashuvi deganda nimani tushunishlarini bilmoqchi bo’ldik va ularga Shaxs ma’naviy begonalashuvi deganda nimani tushunasiz? savol bilan murojat qildik. Natija esa quyidagicha:  Shaxsning o‘z – o‘zidan,o‘zligidan, yashash tarzi va dunyoqarashlaridan ajralishi 31%;  Shaxsning ixtiyoriy tarzda qaram bo‘lib qolishi 34%;  Hech narsani bilmayman 35% ni tashkil etdi. 0% 5% 10% 15% 20% 25% «OMMAVIY MADANIYAT» TAHDIDLARINING KUCHAYISHI; EGOIZM VA AHLOQSIZLIKNING KENG YOYILISHI; TA’LIM VA TARBIYA SOHASIDAGI KAMCHILIKLAR; OILADA MA’NAVIY TARBIYANING PASTLIGI; BARCHA JAVOBLAR TO‘G‘RI. 15% 18% 19% 23% 25% soni ulushi «Ommaviy madaniyat» tahdidlarining kuchayishi; 90 15% Egoizm va ahloqsizlikning keng yoyilishi; 108 18% Ta’lim va tarbiya sohasidagi kamchiliklar; 114 19% Oilada ma’naviy tarbiyaning pastligi; 138 23% Barcha javoblar to‘g‘ri. 150 25% 20-RASM. Respondentlarning Ma’naviy begonalashuv holatlari sodir bo‘lishiga turtki bo‘luvchi omillar deb nimalarni bilasiz? bo’yicha taqsimoti. Respondentlar Ma’naviy begonalashuv holatlari sodir bo‘lishiga turtki bo‘luvchi omillar deb nimalarni bilasiz qabilidagi savolga quyidagicha javob berishdi: - «Ommaviy madaniyat» tahdidlarining kuchayishi 15%; - Egoizm va ahloqsizlikning keng yoyilishi 18%; - Ta’lim va tarbiya sohasidagi kamchiliklar 19%; - Oilada ma’naviy tarbiyaning pastligi 23%; - Barcha javoblar to‘g‘ri 25% ni tashkil etadi. soni ulushi Zamonaviy madaniyat ko‘rinishlari; 120 20% Yevropa madaniyatini tarqalishi; 150 25% Milliy madaniyatga zid bo‘lgan ahloqsizlik belgilari; 168 28% Bu haqda bilmayman. 162 27% 21-RASM. Respondentlarning “Ommaviy madaniyat” tahdidlari aslida nima? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarga Ommaviy madaniyat» tahdidlari aslida nima? savoli bilan yuzlandik va ular quyidagicha javob berishdi: 20% Zamonaviy madaniyat ko‘rinishlari; 25% Yevropa madaniyatini tarqalishi; 28% Milliy madaniyatga zid bo‘lgan ahloqsizlik belgilari; 27% Bu haqda bilmayman deya javob berishdi. 20% 25% 28% 27% Zamonaviy madaniyat ko‘rinishlari; Yevropa madaniyatini tarqalishi; Milliy madaniyatga zid bo‘lgan ahloqsizlik belgilari; Bu haqda bilmayman. soni ulushi Ta’siri kuchli; 240 40% Ta’siri yo‘q; 210 35% Javob berishga qiynalaman. 150 25% 22-RASM. Respondentlarning Ma’naviy begonalashuvga «ommaviy madaniyat»ning qanday ta’siri mavjud? bo’yicha taqsimoti. Ishtirokchilarimizga Ma’naviy begonalashuvga «ommaviy madaniyat»ning qanday ta’siri mavjud savoli bilan yuzlandik va ular o’zlarining fikrlarini bildirishdi. 240 nafar respondent ya’ni 40% qismi ta’siri kuchli deya belgilashgan; 35%i esa ta’siri yo‘q deyishgan; 25% i esa bu savolimizga javob berishga qiynalisini aytgan. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ta’siri kuchli; Ta’siri yo‘q; Javob berishga qiynalaman. 40% 35% 25% soni ulushi E’tibor yuqori darajada; 210 35% Bu haqda qiziqmaganman; 150 25% Yetarli darajada; 180 30% E’tibor past. 60 10% 23-RASM. Respondentlarning Mamlakatimizda milliylikka e’tibor qay darajada deb o‘ylaysiz? bo’yicha taqsimoti. Ishtirokchilarimizga Mamlakatimizda milliylikka e’tibor qay darajada deb o‘ylaysiz? savoli bilan yuzlandik va ular o’zlarining fikrlarini bildirishdi. 210 nafar respondent ya’ni 35% qismi E’tibor yuqori darajada deya belgilashgan; 25%i esa Bu haqda qiziqmaganman deyishgan; 30% i esa Yetarli darajada deyishgan; 10% i esa bu savolimizga E’tibor pastligini aytishgan. 35% 25% 30% 10% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% E’tibor yuqori darajada; Bu haqda qiziqmaganman; Yetarli darajada; E’tibor past. soni ulushi Ta’siri kuchli; 240 40% Ta’siri yo‘q; 228 38% Javob berishga qiynalaman 60 10% Hech qanday o‘rni yo‘q. 72 12% 24-RASM. Respondentlarning Shaxs ma’naviy begonalashuvini oldini olishda milliy va ma’naviy qadriyatlarning ta’siri qay darajada? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarimiz shaxs ma’naviy begonalashuvini oldini olishda milliy va ma’naviy qadriyatlarning ta’siri qay darajada savolimizga 40% Ta’siri kuchli; 38% Ta’siri yo‘q; 10% Javob berishga qiynalaman; 12% Hech qanday o‘rni yo‘q deya belgilashgan. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ta’siri kuchli; Ta’siri yo‘q; Javob berishga qiynalaman Hech qanday o‘rni yo‘q. 40% 38% 10% 12% soni ulushi Ilmiy kitoblar. 102 17% Diniy kitoblar. 264 44% Fantastik yo`nalishdagi kitoblarni. 84 14% Jaxon adabiyatlarini. 150 25% 25-RASM. Respondentlarning Sizningcha shaxs o`zida yusak ma`naviyat darajasini shakillantirish uchun ko`proq qanday kitoblarni o`qish kerak? bo’yicha taqsimoti. So’rovimizni sizningcha shaxs o`zida yusak ma`naviyat darajasini shakillantirish uchun ko`proq qanday kitoblarni o`qish kerak? savoli bilan yakunladik va respondentlrdan quyidagi natijani oldik: 17% Ilmiy kitoblar; 44% Diniy kitoblar; 14% Fantastik yo`nalishdagi kitoblarni; 25% Jaxon adabiyatlarini javoblarni belgilashgan. Bundan ko`rinib tutibdiki aholimiz o`zida yuksak 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% Ilmiy kitoblar. Diniy kitoblar. Fantastik yo`nalishdagi kitoblarni. Jaxon adabiyatlarini. 17% 44% 14% 25% ma`naviyatni shakllantirish uchun ko`proq diniy kitoblarni va jahon adabiyotlarini o`qishlarini aytib o`tishgan. Muammoning dolzarbligi. Глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашув масаласи ҳозирги куннинг энг долзарб масалаларидан ҳисобланади. Икки қутбли жамият барбод бўлиб, кўп қутблиликка асосланган мустақил давлатларнинг шаклланиши билан бир қаторда, глобаллашув жараёни ҳам шиддат билан ривожланаётган пайтда сиёсий – ҳуқуқий, маданий ва маърифий масалалар билан ҳамоҳанг тарзда маънавият борасида ҳам кўплаб ўзгаришлар содир бўлмоқда. Маънавий бегоналашувнинг кенг кўламда ёйилиши ҳаётдаги ўзгаришлар, ҳамда глобаллашувнинг авж олиши билан боғлиқ. Шу ўринда глобаллашув масаласига тўхталадиган бўлсак, юртбошимиз бу борада шундай фикр билдирган: “Глобаллашув жараёнининг ҳаётимизга тобора тез ва чуқур кириб келаётганининг асосий омили ва сабаби хусусида гапирганда шуни объектив тан олиш керакки – бугунги кунда ҳар қайси давлатнинг тараққиёти ва равнақи нафақат яқин ва узоқ қўшнилар, балки жаҳон миқёсида бошқа минтақа ва ҳудудлар билан шундай чамбарчас боғланиб боряптики, бирон мамлакатнинг бу жараёнда четда туриши ижобий натижаларга олиб келмаслигини тушуниш, англаш қийин эмас. Цивилизациянинг вужудга келаётган зиддиятлари бизларни бегона маданиятлар билан зич алоқада бўлишга ва уларни англашга олиб келади. Глобаллашув рационализмнинг олдинги қадриятларини кўриб чиқишни тақазо этади. Шахс маънавий бегоналашув муаммоси бугунги кунда ўрганилиши муҳим масалалардан ҳисобланади, чунки шахс маънавий бегоналашуви фалсафада ҳали кўриб чиқилмаган. Инсоннинг қайтадан очилиши ХХI аср онг жараёнининг асосий ғоясидир. Бегоналашув муаммосининг ўзи экзистенциализм, персанализм ва постструктурализм фалсафий йўналишларда ўз аксини топган. Юқорида таъкидлаб ўтилган йўналишларнинг ҳаммаси Янги даврда яшаётган одам образини савол остига қўйди. Улар қарама-қарши йўлдан бораётганлигига қарамасдан бу оқимлар одамни бир бутун динамик образдан, маданиятдан ва тарихдан, кундалик ҳаётдан айри ҳолда тасаввур қилолмайди. Классик рационалликнинг танқидга учрашининг сабаби у дунёга одамнинг очиқлигини, одам бутунлигининг ягона субстанцияга ёки объектга нисбатан муносабатини инкор қилади. Тадқиқотнинг мақсади диссертациядан кўзланган мақсад – глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви жараёнини ижтимоий- фалсафий таҳлил қилишдан иборат. Мазкур мақсад амалга оширилиши учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинди. Тадқиқотнинг вазифалари:  Жамиятда содир бўлаётган жараёнларни маънавиятга таъсирини ўрганиш;  Маънавий бегоналашув тушунчасининг ижтимоий – фалсафий моҳиятини, маънавий бегоналашувнинг шаклланиш тарихи ҳамда глобаллашув ва шахс маънавий бегоналашув диалектикасини таҳлил этиш;  Ўзбекистонда глобаллашув шароитида маънавий бегоналашув ва унинг шахс маънавий қиёфасига таъсирини ўрганиш;  Оммавий ахборот воситаларнинг шахс маънавий бегоналашувга таъсирини ўрганиш;  Глобаллашув даврида шахс маънавий бегоналашувни бартараф этишнинг ижтимоий – фалсафий омиллари асосида маънавий бегоналашувнинг олдини олиш борасида тавсиялар ишлаб чиқиш;  Шахс маънавий бегоналашувга қарши курашда ОАВларининг ўрни ва ролини ошириш юзасидан таклиф-тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Тадқиқотнинг объектини глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашуви ҳолатини келтириб чиқарувчи ва унга таъсир этувчи омилларни ўрганиш, тадқиқ ва таҳлил этиш. Тадқиқотнинг предмети глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашувининг шахс маънавиятига, жамиятнинг маънавий соҳасига ва келажак истиқболга таъсирини, шу билан бирга уни келтириб чиқарувчи омиллар ҳамда уларни бартараф этиш йўлларини ўрганишдан иборат. Тадқиқотнинг усуллари: Тадқиқотда объективлик, тизимлилик, ворисийлик, қиёсий таҳлил, анализ ва синтез, умумлаштириш, тарихийлик ва мантиқийлик, диалектика каби методлардан фойдаланилди. Tadqiqotning asosiy metodlari. Anketali so‘rov hamda ekspert so‘rovi, kuzatish, qiyosiy tahlil, tizimli yondashuv, mantiqiylik, umumlashtirish metodlaridan foydalanildi. Tadqiqot obyektining tanlanishi. Tadqiqot metodlaridan kelib chiqib anketali so‘rov uchun stixiyali-tasodifiy tanlash metodidan foydalaniladi. Geografik joylashuv: Tadqiqotda jami 600 dan ortiq respondent ishtiroki kutilmoqda. Respondentlar 18 yoshdan 30 yoshli O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tanlab olinadi. Bajarish muddati: 3 oy. Xizmat mahsuli: Xizmat mahsulini yuqorida ko‘rsatiladigan rejaga asosan o‘tkaziladigan 20 betdan oshmagan o‘zbek tilidagi tahliliy hisobot tashkil etadi. Ushbu tadqiqot natijalaridan olinadigan aniq sotsiologik ma’lumotlar yoshlar tashkilotlari, siyosiy partiyalar va ommaviy axborot vositalarida qo‘llanilishi mumkin. Asosiy tushunchalar interpretatsiyasi:  Begonalashuv — inson faoliyati va uning natijalari mustaqil kuchga aylanib, inson ustidan hukmronlik va unga yovuzlik qiladigan holatga kirishishini ifodalaydigan ijtimoiy jarayon.  Begonalashuv - inson uning jamiyatdagi o'rni, mavqei va u bajaradigan vazifasi o'rtasidagi azaliy bog'liqliklarning buzilishi. Inson va jamiyat munosabatlaridagi me'yorning buzilishi, insonning o'z mohiyatini belgilovchi xususiyatlardan mahrum bo'lib, jamiyatda o'z o'rnini topolmasligi begonalashuvning tub ildizini, ham sababini, ham oqibatini tashkil etadi.  Sivilizatsiya — u insoniyat jamiyatining turmush tarzini tashkil etadigan urf- odatlar, bilimlar, san'at va muassasalar majmuasi deb nomlanadi. Shu ma'noda, sivilizatsiyalar - bu tashkil etish shakllari, institutlari, ijtimoiy tuzilishi va iqtisodiy aloqalarida yuqori darajada murakkablikka erishgan jamiyatlar; siyosiy, ma'muriy va huquqiy tizim bilan ta'minlangan va ilmiy va texnologik bilimlarni, shuningdek, san'at va madaniyatni rivojlantirganlar.  Globallashuv — bu butun dunyo boʻylab iqtisodiy, siyosiy, madaniy va diniy integratsiya va birlashish jarayonidir.  Globallashuv — bu xalqaro mehnat taqsimoti, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar tizimi orqali bir-biri bilan bogʻlangan milliy iqtisodiyotlar majmui sifatida tushuniladigan, jahon iqtisodiyoti tarkibini oʻzgartirish jarayonlarining oʻziga xos xususiyatlaridan biridir.Transmilliylashtirish va mintaqaviylashtirish asosida iqtisodiyotning chambarchas bogʻliqligi hisoblanadi. Shu asosida yagona jahon tarmogʻi, bozor iqtisodiyoti, geoiqtisodiyot va uning infratuzilmalari shakllanmoqda, koʻp asrlar davomida xalqaro munosabatlarning asosiy xarakteri boʻlib kelgan davlat suvereniteti taʼsirining pasayishi sodir boʻlmoqda. Globallashuv jarayoni bu davlat tomonidan shakllantirilgan bozor tizimlari evolyutsiyasining natijasidir. Tadqiqot o‘tkazish strategiyasi: Dastur va anketa so‘rovnomasini ishlab chiqish va ekspertiza qilish – yil; So‘rovnomani respondentlar orasida Respublika kesimida o‘tkazish – yil; So‘rovnoma tahlil qilish – -yil; Tegishli muassasalarga tadqiqot natijalarini tarqatish – yil. Yig‘ib olingan ma’lumotlarni umumlashtirish, kodlash va elektron ma’lumotlar bazalariga kiritish, ijtimoiy tadqiqotlar natijalarining birlamchi jadvallarini tayyorlash. Empirik ma’lumotlarni tahlil qilish SPSS statistik dasturi asosida amalga oshiriladi. Ushbu ma’lumotlar bazasi mijoz bilan kelishilgan bo‘ladi. Shundan so‘ng, SPSS formatidagi ma’lumotlar bazasi Excel elektron jadvallariga eksport qilinadi. Xalqaro ekspertlar bilan kelishilgan barcha kerakli ma’lumotlar bo‘limlarini o‘z ichiga olgan jadvallar, diagrammalar tayyorlash. Asosiy natijalar - qayta ishlangan so‘rovnomalar, SPSS ma’lumotlar bazasi, so‘rovlarga javob jadvallari, ma’lumotlar bazasi diagrammasi. 2.1. TADQIQOT DASTURI "Globallashuv sharoitida shaxs ma'naviy begonalashuv masalasi" mavzusida sotsiologik tadqiqot SO'ROVNOMASI Mamlakat yoshlarining mamlakatimizda sodir bo'layotgan jaryonlarga bo'lgan munosabati ularning faollik darajasini o'rganish, hamda turli ma'naviy jarayonldarga bo'lgan munosabatlarini o'rganish maqsadida sotsiologik tadqiqot o'tkazmoqda. Ushbu so'rovnomamiz anonim ravishda o'tkazilib, unda Sizning ism-familiyangiz ko'rsatilmaydi va uning natijalari ilmiy maqsadlarda foydalaniladi. Sizga tadqiqotimizdagi ishtirokingiz uchun avvaldan minnatdorchilik bildiramiz. Hamkorligingiz uchun oldindan rahmat! 1. Jinsingiz. 1. Erkak 2. Ayol 2. Yoshingiz. 1. 18-25 2. 26-33 3. 34-41 4. 42-49 5. 50 yosh va undan kata 3. O'zingizga mos variantni tanlang: 1. Men kollejda, kasb-hunar maktabida o'qiyman 2. Men OTM talabasiman 3. Men davlat tashkilotida ishlayman 4. Men xususiy sektorda ishlayman 5. Men vaqtinchalik ishsizman 6. Men ishsizman, uyda o'tiraman 4. Ma`lumotingiz. 1. o'rta 2. o'rta maxsus 3. oliy 4. Oliydan ta'limdan keyingi ta'lim 5. Doimiy turar joyingiz: 1. Qishloq 2. Shahar 6. Oilaviy axvolingiz. 1. Tumushga chiqgan / Uylanmagan 2. Turmush qurmagan / Uylanmagan 3. Beva 4. Ajrashgan 7. Millatingiz. 1. O`zbek 2. c 3. Qozoq 4. Qoraqalpoq 5. Rus 6. Koreys 7. Boshqa:___________________________________________ 8. Quyida keltirilgan qadriyatlar qay bir jamiyat va davlat taraqqiyoti uchun muhim deb hisoblaysiz? 1. farovonlik 2. sog'lik 3. tinchlik 4. ma'naviyat 5. tabiiy qadriyatlar 6. adolat 7. axloqiy qadriyatlar 8. boshqa ___________________ 9. Ma'naviyat deganda nimani tushunasiz? 1. Insonni ruhan poklanish, qalban ulg'ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon - e'tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg'otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezoni; 2. Milliylik va zamonaviylik uyg'un bo'lgan jarayon; 3. Milliy urf-odat va qadriyatlar - bu ma'naviyat; 4. Bu haqida bilmayman. 10. Qadriyatlarni xususan ma'naviy qadriyatlarni baholashda qanday mezonlarga tayanasiz? (3tagacha variant tanlash mumkin) 1. O'zimning ehtiyojlarim va manfaatlarimga mos kelishi kerak . 2. Oilam, yaqinlarimning manfaatlariga mos kelishi kerak. 3. Yoshlarning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak. 4. Butun jamiyatning ehtiyojlariga va manfaatlariga mos kelishi kerak. 5. Davlatning manfaatlariga mos kelishi kerak. 6. Butun insoniyatning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak. 7. boshqa ___________________ 11. Inson ma'naviyatini yuksaltirish uchun nimalarga ko'proq e'tibor qaratish kerak deb o'ylaysiz? 1. Ko'proq kitob o'qish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan ko'rsatuv va eshittirishlarni muntazam kuzatib borish kerak; 2. Oilada, maktabda bolalarning tarbiyasiga jiddiyroq e'tibor berish kerak; 3. Internetdan o'zlari hohlagancha keng foydalanishlari kerak; 4. Aniq aytolmayman. 5. boshqa _______________________________ 12. Sizningcha, G'arb turmush tarzining o'zbek jamiyatiga ta'siri qay darajada? 1. Ijobiy 2. Salbiy 3. Ta'sir kursatmayapdi 13. Globallashuv jarayonining shaxs ma'naviyatiga qanday ta'siri mavjud? 1. Ijobiy 2. Salbiy 3. Hech qanday ta'siri yo'q. 14. G'arb va Sharq xalklarining ma'naviyatidagi farq mavjudmi, agar bo'lsa ularni qay darajada deb o'ylaysiz? 1. Farq mavjud, yuqori darajada; 2. Farq mavjud, lekin kata emas; 3. Farq mavjud emas. 15. G'arb turmush tarzi elementlarini bizning turmush tarzimizga singib ketishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? 1. O'zbek oilasi barqarorligiga putur yetadi; 2. Erkak va ayol o'rtasida uyat bo'lmaydi; 3. Qo'shnichilik va qarindoshchilik aloqalarida mehr - oqibat yo'qoladi; 4. Televideniya va OAVlarda behayo lavhalar ildiz otadi. 5. Yoshlarning kattalar nasihatiga quloq solmasligi kuchayadi. 6. Odamlarning hayot tarzida jamoaviylikdan ko'ra individualizm, shaxsiy manfaatlar tamoyillari ustunlik qiladi. 7. boshqa _______________________________ 16. Yurtimiz yoshlarining milliy ma'naviyatdan uzoqlashish holatlari kuzatilmoqda deb o'ylaysizmi? 1. Ha; 2. Yo'q. (17 savolga o'ting) 17. Agar javobingiz "Ha" bo'lsa, bunday holat jamiyatda ommaviy tus olmasligi uchun qanday choralar ko'rilishini tavsiya qilasiz? 1. Bolalar bilan kattalar orasida samimiy muloqotni kuchaytirish zarur; 2. O'quv dargohlarini tom ma'noda tarbiya o'chog'iga aylantirish zarur; 3. Kattalar yoshlarni qat'iy tarzda tartib - intizomga chaqirishlari kerak. 18. Siz kiyinish borasidagi uslubingizni nimaga qarab belgilaysiz? 1. Milliy qadriyatlarimizga mos ravishda; 2. E'tiqodim talab qilgan ko'rinishda; 3. Estradamiz xonandalarining kiyinish tarziga qarab; 4. Horijiy serial va filmlardagi bosh qahramonlarning kiyinish tarziga qarab; 5. Hech kimga taqlid qilmayman, har bir faslga monand keladigan rangdagi. 19. Shaxs ma'naviy begonalashuvi deganda nimani tushunasiz? 1. Shaxsning o'z - o'zidan,o'zligidan, yashash tarzi va dunyoqarashlaridan ajralishi; 2. Shaxsning ixtiyoriy tarzda qaram bo'lib qolishi; 3. c 20. Ma'naviy begonalashuv holatlari sodir bo'lishiga turtki bo'luvchi omillar deb nimalarni bilasiz? 1. "Ommaviy madaniyat" tahdidlarining kuchayishi; 2. Egoizm va ahloqsizlikning keng yoyilishi; 3. Ta'lim va tarbiya sohasidagi kamchiliklar; 4. Oilada ma'naviy tarbiyaning pastligi; 5. Barcha javoblar to'g'ri. 21. "Ommaviy madaniyat" tahdidlari aslida nima? 1. Zamonaviy madaniyat ko'rinishlari; 2. Yevropa madaniyatini tarqalishi; 3. Milliy madaniyatga zid bo'lgan ahloqsizlik belgilari; 4. Bu haqda bilmayman. 22. Ma'naviy begonalashuvga "ommaviy madaniyat"ning qanday ta'siri mavjud? 1. Ta'siri kuchli; 2. Ta'siri yo'q; 3. Javob berishga qiynalaman. 23. Mamlakatimizda milliylikka e'tibor qay darajada deb o'ylaysiz? 1. E'tibor yuqori darajada; 2. Bu haqda qiziqmaganman; 3. Yetarli darajada; 4. E'tibor past. 24. Shaxs ma'naviy begonalashuvini oldini olishda milliy va ma'naviy qadriyatlarning ta'siri qay darajada? 1. Ta'siri kuchli; 2. Ta'siri yo'q; 3. Javob berishga qiynalaman 4. Hech qanday o'rni yo'q. 25. Sizningcha shaxs o`zida yusak ma`naviyat darajasini shakillantirish uchun ko`proq qanday kitoblarni o`qish kerak? 1. Ilmiy kitoblar. 2. Diniy kitoblar. 3. Fantastik yo`nalishdagi kitoblarni. 4. Jaxon adabiyatlarini. 2.2. “Globallashuv sharoitida shaxs ma’naviy begonalashuv masalasi” hisoboti soni ulushi Erkak 295 46% Ayol 305 54% 1-RASM. Respondentlarning jins kesimi bo’yicha taqsimoti. Yuqorida aytib o’tganimizdek tadqiqotda jami 600 nafar respondent ishtirok etdi va shulardan erkaklar 295 ta ya’ni 46% ni, ayollar esa 305 ta ya’ni 54% ni tashkil etdi. Umuman olganda respondentlarning jins kesimidagi tahlili reprezentativlik qoidalariga to’liq mos kelgan holda o’tkazilganligini qayd etish lozim. Erkak; 295; 49% Ayol; 305; 51% soni ulushi 18-24 yosh 97 16% 25-30 yosh 90 15% 31-35 yosh 105 18% 36-40 yosh 114 19% 41-45 yosh 73 12% 46-50 yosh 68 12% 50 yoshdan yuqori 53 8% 2-RASM. Respondentlarning yosh kesimida taqsimoti Tadqiqotimizda jami 18-50 yosh va undan yuqori oralig’idagi 600 nafar respondent ishtirok etdi. Ularni ma’lum bir yosh kesimi bo’yicha taqsimlab oldik va natija quyidagicha chiqdi: - 18-24 yoshlilar- 97 nafar ya’ni 16% - 25-30 yoshlilar- 90 nafar ya’ni 15% - 31-35 yoshlilar- 105 nafar ya’ni 18% - 36-40 yoshlilar 114 nafar ya’ni 19% - 41-45 yoshlilar 73 nafar ya’ni 12% - 46-50 yoshlilar 68 nafar ya’ni 12% 16% 15% 18% 19% 12% 12% 8% 18-24 yosh 25-30 yosh 31-35 yosh 36-40 yosh 41-45 yosh 46-50 yosh 50 yoshdan yuqori - 50 yosh va undan yuqorilar 53 nafar ya’ni 10% ni tashkil etdi soni ulushi Men kollejda, kasb-hunar maktabida o’qiyman 48 8% Men OTM talabasiman 200 33% Men davlat tashkilotida ishlayman 100 17% Men xususiy sektorda ishlayman 70 12% Men vaqtinchalik ishsizman 100 17% Men ishsizman, uyda o’tiraman 80 13% 3-RASM. Respondentlarning bandlik darajasi So’rovnomamizda ishtirok etgan respondentlarimizning bandlik darajasi quyidagicha: Men kollejda, kasb-hunar maktabida o’qiyman 8%; Men OTM talabasiman 33%; Men davlat tashkilotida ishlayman 17%; Men xususiy sektorda 8% 33% 17% 12% 17% 13% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Men kollejda, kasb-hunar maktabida o’qiyman Men OTM talabasiman Men davlat tashkilotida ishlayman Men xususiy sektorda ishlayman Men vaqtinchalik ishsizman Men ishsizman, uyda o’tiraman ishlayman 12%; Men vaqtinchalik ishsizman 17%; Men ishsizman, uyda o’tiraman 13% ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin. soni ulushi o`rta 98 17% o`rta maxsus 115 19% tugallanmagan oliy 130 21% oliy 157 26% oliy ta`limdan keyingi talim 100 17% 4-RASM. Respondentlarning ma’lumotlilik darajasi 0% 10% 20% 30% 17% 19% 21% 26% 17% Название диаграммы So’rovnomamizda ishtirok etgan respondentlarimizning ma’lumotlilik darajasi quyidagicha: o`rta 17%; o`rta maxsus 19%; tugallanmagan oliy 21%; oliy 26%; oliy ta`limdan keyingi talim 17% ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin. soni ulushi shahar 275 46% qishloq 325 54% 5-RASM. Respondentlarning hudud bo’yicha taqsimoti. Tadqiqotimizda ishtirok etgan respondentlarimizning 46% qismi ya’ni 275 nafari shahar hududida, 54% qismi ya’ni 325 nafari qishloq hududida istiqomat qilishlarini aytib o’tishgan. shahar 46% qishloq 54% soni ulushi Tumushga chiqgan / Uylanmagan 210 35% Turmush qurmagan / Uylanmagan 200 33% Beva 90 15% Ajrashgan 100 17% 6-RASM. Respondentlarning Oilaviy axvoli bo’yicha taqsimoti. So’rovnomamizda ishtirok etgan respondentlarimizning Oilaviy axvoli bo’yicha savol bin yuzlandik va ulardan quydagicha javoblarni oldik: Tumushga chiqgan / Uylanmagan 35%; Turmush qurmagan / Uylanmagan 33%; Beva 15%; Ajrashgan 17% ni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Tumushga chiqgan / Uylanmagan Turmush qurmagan / Uylanmagan Beva Ajrashgan 35% 33% 15% 17% soni ulushi O`zbek 250 41% Tojik 118 20% Qozoq 40 7% Qoraqalpoq 80 13% Rus 82 14% Koreys 30 5% 7-RASM. Respondentlarning Millati bo’yicha taqsimoti. Tadqiqotimizda ishtirok etgan respondentlarimizning 41% O`zbek; 20% Tojik; 7% Qozoq; 13% Qoraqalpoq; 14% Rus; 5% Koreys millatiga mansub ekanliklarini aytib o`tishgan. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% O`zbek Tojik Qozoq Qoraqalpoq Rus Koreys 41% 20% 7% 13% 14% 5% soni ulushi farovonlik 43 7% sog‘lik 108 18% tinchlik 132 22% ma’naviyat 32 5% tabiiy qadriyatlar 95 16% adolat 111 19% axloqiy qadriyatlar 79 15% 8-RASM. Respondentlarning Quyida keltirilgan qadriyatlar qay bir jamiyat va davlat taraqqiyoti uchun muhim deb hisoblaysiz? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarimizga Quyida keltirilgan qadriyatlar qay bir jamiyat va davlat taraqqiyoti uchun muhim deb hisoblaysiz? qabilidagi ilk savol bilan yuzlandik natija quyidagicha bo’ldi: - Farovonlik 7% - sog‘lik 18% - Tinchlik 22% 7% 18% 22% 5% 16% 19% 15% 0% 5% 10% 15% 20% 25% farovonlik sog‘lik tinchlik ma’naviyat tabiiy qadriyatlar adolat axloqiy qadriyatlar - ma’naviyat 5% - tabiiy qadriyatlar 16% - adolat 19% - axloqiy qadriyatlar 15% ni tashkil edi. soni ulushi Insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon – e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezoni; 219 36% Milliylik va zamonaviylik uyg‘un bo‘lgan jarayon; 133 22% Milliy urf-odat va qadriyatlar – bu ma’naviyat; 196 33% Bu haqda bilmayman. 52 9% 36% 22% 33% 9% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon – e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini … Milliylik va zamonaviylik uyg‘un bo‘lgan jarayon; Milliy urf-odat va qadriyatlar – bu ma’naviyat; Bu haqda bilmayman. 9-RASM. Respondentlarning Ma’naviyat deganda nimani tushunasiz? bo’yicha taqsimoti. So’rovnomamizda ishtirok etayotgan respondentlarimizga “Ma’naviyat deganda nimani tushunasiz?” degan yopiq savol bilan murojat qildik va ulardan quyidagicha javob va natijalarni oldik: Insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon – e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezoni 36%; Milliylik va zamonaviylik uyg‘un bo‘lgan jarayon 22%; Milliy urf-odat va qadriyatlar – bu ma’naviyat 33%; Bu haqda bilmayman 9% ni tashkil etdi. soni ulushi O‘zimning ehtiyojlarim va manfaatlarimga mos kelishi kerak . 68 12% Oilam, yaqinlarimning manfaatlariga mos kelishi kerak. 140 23% Yoshlarning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak. 110 18% 0% 10% 20% 30% O‘ZIMNING EHTIYOJLARIM VA MANFAATLARIMGA MOS KELISHI KERAK . OILAM, YAQINLARIMNING MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. YOSHLARNING EHTIYOJLARI VA MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. BUTUN JAMIYATNING EHTIYOJLARIGA VA MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. DAVLATNING MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. BUTUN INSONIYATNING EHTIYOJLARI VA MANFAATLARIGA MOS KELISHI KERAK. 12% 23% 18% 20% 16% 11% Butun jamiyatning ehtiyojlariga va manfaatlariga mos kelishi kerak. 120 20% Davlatning manfaatlariga mos kelishi kerak. 98 16% Butun insoniyatning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak. 64 11% 10-RASM. Respondentlarning Qadriyatlarni xususan ma’naviy qadriyatlarni baholashda qanday mezonlarga tayanasiz? (3tagacha variant tanlash mumkin) bo’yicha taqsimoti. Respondentlarimiz Qadriyatlarni xususan ma’naviy qadriyatlarni baholashda qanday mezonlarga tayanasiz? (3tagacha variant tanlash mumkin) savolimizga 12% O‘zimning ehtiyojlarim va manfaatlarimga mos kelishi kerak; 23% Oilam, yaqinlarimning manfaatlariga mos kelishi kerak; 18% Yoshlarning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerak; 20% Butun jamiyatning ehtiyojlariga va manfaatlariga mos kelishi kerak; 16% Davlatning manfaatlariga mos kelishi kerak; 11% Butun insoniyatning ehtiyojlari va manfaatlariga mos kelishi kerakligini aytishgan. 36% 33% 22% 9% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ko‘proq kitob o‘qish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatuv va eshittirishlarni muntazam kuzatib borish kerak; Oilada, maktabda bolalarning tarbiyasiga jiddiyroq e’tibor berish kerak; Internetdan o‘zlari hohlagancha keng foydalanishlari kerak; Aniq aytolmayman. soni ulushi Ko‘proq kitob o‘qish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatuv va eshittirishlarni muntazam kuzatib borish kerak; 219 36% Oilada, maktabda bolalarning tarbiyasiga jiddiyroq e’tibor berish kerak; 196 33% Internetdan o‘zlari hohlagancha keng foydalanishlari kerak; 133 22% Aniq aytolmayman. 52 9% 11-RASM. Respondentlarning Inson ma’naviyatini yuksaltirish uchun nimalarga ko‘proq e’tibor qaratish kerak deb o‘ylaysiz? bo’yicha taqsimoti. So’rovnomamizda ishtirok etayotgan respondentlarimizga “Inson ma’naviyatini yuksaltirish uchun nimalarga ko‘proq e’tibor qaratish kerak deb o‘ylaysiz?” degan yopiq savol bilan murojat qildik va ulardan quyidagicha javob va natijalarni oldik: - Ko‘proq kitob o‘qish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatuv va eshittirishlarni muntazam kuzatib borish kerak 36%; - Oilada, maktabda bolalarning tarbiyasiga jiddiyroq e’tibor berish kerak 33%; - Internetdan o‘zlari hohlagancha keng foydalanishlari kerak 22%; - Aniq aytolmayman 9% ni tashkil etganligini ko`rishimiz mumkin. soni ulushi Ijobiy 270 45% Salbiy 120 20% Ta’sir kursatmayapdi 210 35% 12-RASM. Respondentlarning Sizningcha, G‘arb turmush tarzining o‘zbek jamiyatiga ta’siri qay darajada? bo’yicha taqsimoti. Tadqiqotimiz davomida ishtirokchilarga Sizningcha, G‘arb turmush tarzining o‘zbek jamiyatiga ta’siri qay darajasini so’radik. Ular esa quyidagicha javob berishdi: o Ijobiy 45% o Salbiy 20% o Ta’sir kursatmayapdi 35% ni tashkil edi. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% IJOBIY SALBIY TA’SIR KURSATMAYAPDI 45% 20% 35% soni ulusi Ijobiy 288 48% Salbiy 210 35% Hech qanday ta’siri yo‘q. 102 17% 13-RASM. Respondentlarning Globallashuv jarayonining shaxs ma’naviyatiga qanday ta’siri mavjud? bo’yicha taqsimoti. So’rovnoma ishtirokchilari Globallashuv jarayonining shaxs ma’naviyatiga qanday ta’siri mavjud? savolimizga quyidagicha javob berishgan: 48% Ijobiy; 35% Salbiy; 17% hech qanday ta`siri yo`q javobini belgilashgan. 48% 35% 17% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ijobiy Salbiy Hech qanday ta’siri yo‘q. soni ulushi Farq mavjud, yuqori darajada; 210 35% Farq mavjud, lekin kata emas; 240 40% Farq mavjud emas. 150 25% 14-RASM. Respondentlarning G‘arb va Sharq xalklarining ma’naviyatidagi farq mavjudmi, agar bo‘lsa ularni qay darajada deb o‘ylaysiz? bo’yicha taqsimoti. So’rovnoma ishtirokchilari G‘arb va Sharq xalklarining ma’naviyatidagi farq mavjudmi, agar bo‘lsa ularni qay darajada deb o‘ylaysiz? savolimizga quyidagicha javob berishgan: Farq mavjud, yuqori darajada 35%; Farq mavjud, lekin kata emas; 40%; Farq mavjud emas 25% ni tashkil etdi. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Farq mavjud, yuqori darajada; Farq mavjud, lekin kata emas; Farq mavjud emas. 35% 40% 25% soni ulushi O‘zbek oilasi barqarorligiga putur yetadi; 90 15% Erkak va ayol o‘rtasida uyat bo‘lmaydi; 120 20% Qo‘shnichilik va qarindoshchilik aloqalarida mehr – oqibat yo‘qoladi; 60 10% Televideniya va OAVlarda behayo lavhalar ildiz otadi. 150 25% Yoshlarning kattalar nasihatiga quloq solmasligi kuchayadi. 72 12% Odamlarning hayot tarzida jamoaviylikdan ko‘ra individualizm, shaxsiy manfaatlar tamoyillari ustunlik qiladi. 108 18% 15-RASM. Respondentlarning G‘arb turmush tarzi elementlarini bizning turmush tarzimizga singib ketishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? bo’yicha taqsimoti. So’rovnoma ishtirokchilariga G‘arb turmush tarzi elementlarini bizning turmush tarzimizga singib ketishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? savoli 0% 5% 10% 15% 20% 25% 15% 20% 10% 25% 12% 18% bilan murojat qildik va ulardan quyidagi javoblarni oldik: O‘zbek oilasi barqarorligiga putur yetadi 15%; Erkak va ayol o‘rtasida uyat bo‘lmaydi 20%; Qo‘shnichilik va qarindoshchilik aloqalarida mehr – oqibat yo‘qoladi 10%; Televideniya va OAVlarda behayo lavhalar ildiz otadi 25%; Yoshlarning kattalar nasihatiga quloq solmasligi kuchayadi 12%; Odamlarning hayot tarzida jamoaviylikdan ko‘ra individualizm, shaxsiy manfaatlar tamoyillari ustunlik qiladi 18% ni tashkil etishi mumkin. soni ulushi Ha; 354 59% Yo‘q. (17 savolga o‘ting) 246 41% 16-RASM. Respondentlarning Yurtimiz yoshlarining milliy ma’naviyatdan uzoqlashish holatlari kuzatilmoqda deb o‘ylaysizmi? bo’yicha taqsimoti. Ha; 59% Yo‘q. (15 savolga o‘ting) 41% So’rovnoma ishtirokchilariga Yurtimiz yoshlarining milliy ma’naviyatdan uzoqlashish holatlari kuzatilmoqda deb o‘ylaysizmi? savoli bilan murojat qildik va ularni 59% Ha javobini 41% esa Yo`q javobini belgilashgan. soni ulushi Bolalar bilan kattalar orasida samimiy muloqotni kuchaytirish zarur; 166 28% O‘quv dargohlarini tom ma’noda tarbiya o‘chog‘iga aylantirish zarur; 276 46% Kattalar yoshlarni qat’iy tarzda tartib – intizomga chaqirishlari kerak. 158 26% 17-RASM. Respondentlarning Agar javobingiz «Ha» bo‘lsa, bunday holat jamiyatda ommaviy tus olmasligi uchun qanday choralar ko‘rilishini tavsiya qilasiz? bo’yicha taqsimoti. 28% 46% 26% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Bolalar bilan kattalar orasida samimiy muloqotni kuchaytirish zarur; O‘quv dargohlarini tom ma’noda tarbiya o‘chog‘iga aylantirish zarur; Kattalar yoshlarni qat’iy tarzda tartib – intizomga chaqirishlari kerak. Tadqiqotimiz davomida ishtirokchilarga Agar javobingiz «Ha» bo‘lsa, bunday holat jamiyatda ommaviy tus olmasligi uchun qanday choralar ko‘rilishini tavsiya qilasiz? Savoli bilan murojat qildik. Ular esa quyidagicha javob berishdi:  Bolalar bilan kattalar orasida samimiy muloqotni kuchaytirish zarur 28%  O‘quv dargohlarini tom ma’noda tarbiya o‘chog‘iga aylantirish zarur 46%  Kattalar yoshlarni qat’iy tarzda tartib – intizomga chaqirishlari kerak 26% ni tashkil etadi. soni ulushi Milliy qadriyatlarimizga mos ravishda; 120 20% E’tiqodim talab qilgan ko‘rinishda; 112 19% Estradamiz xonandalarining kiyinish tarziga qarab; 102 17% Horijiy serial va filmlardagi bosh qahramonlarning kiyinish tarziga qarab; 168 28% Hech kimga taqlid qilmayman, har bir faslga monand keladigan rangdagi. 98 16% 20% 19% 17% 28% 16% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Milliy qadriyatlarimizga mos ravishda; E’tiqodim talab qilgan ko‘rinishda; Estradamiz xonandalarining kiyinish tarziga qarab; Horijiy serial va filmlardagi bosh qahramonlarning kiyinish tarziga qarab; Hech kimga taqlid qilmayman, har bir faslga monand keladigan rangdagi. 18-RASM. Respondentlarning Siz kiyinish borasidagi uslubingizni nimaga qarab belgilaysiz? bo’yicha taqsimoti. Tadqiqotimiz davomida so’rovnoma ishtirokchilariga axborotning eng muhim jihati sizlar uchun nima deya murojat qildik. 20% Milliy qadriyatlarimizga mos ravishda; 19% E’tiqodim talab qilgan ko‘rinishda; 17% Estradamiz xonandalarining kiyinish tarziga qarab; 28% Horijiy serial va filmlardagi bosh qahramonlarning kiyinish tarziga qarab; qolgan 98 nafar ya`ni 16% respondent esa Hech kimga taqlid qilmayman, har bir faslga mos keladigan rangda kiyinishni aytib o`tishgan. soni ulushi Shaxsning o‘z – o‘zidan,o‘zligidan, yashash tarzi va dunyoqarashlaridan ajralishi; 186 31% Shaxsning ixtiyoriy tarzda qaram bo‘lib qolishi; 204 34% 29% 30% 31% 32% 33% 34% 35% Shaxsning o‘z – o‘zidan,o‘zligidan, yashash tarzi va dunyoqarashlaridan ajralishi; Shaxsning ixtiyoriy tarzda qaram bo‘lib qolishi; Hech narsani bilmayman. 31% 34% 35% Hech narsani bilmayman. 210 35% 19-RASM. Respondentlarning Shaxs ma’naviy begonalashuvi deganda nimani tushunasiz? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarning ma’naviy begonalashuvi deganda nimani tushunishlarini bilmoqchi bo’ldik va ularga Shaxs ma’naviy begonalashuvi deganda nimani tushunasiz? savol bilan murojat qildik. Natija esa quyidagicha:  Shaxsning o‘z – o‘zidan,o‘zligidan, yashash tarzi va dunyoqarashlaridan ajralishi 31%;  Shaxsning ixtiyoriy tarzda qaram bo‘lib qolishi 34%;  Hech narsani bilmayman 35% ni tashkil etdi. soni ulushi «Ommaviy madaniyat» tahdidlarining kuchayishi; 90 15% 0% 5% 10% 15% 20% 25% «OMMAVIY MADANIYAT» TAHDIDLARINING KUCHAYISHI; EGOIZM VA AHLOQSIZLIKNING KENG YOYILISHI; TA’LIM VA TARBIYA SOHASIDAGI KAMCHILIKLAR; OILADA MA’NAVIY TARBIYANING PASTLIGI; BARCHA JAVOBLAR TO‘G‘RI. 15% 18% 19% 23% 25% Egoizm va ahloqsizlikning keng yoyilishi; 108 18% Ta’lim va tarbiya sohasidagi kamchiliklar; 114 19% Oilada ma’naviy tarbiyaning pastligi; 138 23% Barcha javoblar to‘g‘ri. 150 25% 20-RASM. Respondentlarning Ma’naviy begonalashuv holatlari sodir bo‘lishiga turtki bo‘luvchi omillar deb nimalarni bilasiz? bo’yicha taqsimoti. Respondentlar Ma’naviy begonalashuv holatlari sodir bo‘lishiga turtki bo‘luvchi omillar deb nimalarni bilasiz qabilidagi savolga quyidagicha javob berishdi: - «Ommaviy madaniyat» tahdidlarining kuchayishi 15%; - Egoizm va ahloqsizlikning keng yoyilishi 18%; - Ta’lim va tarbiya sohasidagi kamchiliklar 19%; - Oilada ma’naviy tarbiyaning pastligi 23%; - Barcha javoblar to‘g‘ri 25% ni tashkil etadi. 20% 25% 28% 27% Zamonaviy madaniyat ko‘rinishlari; Yevropa madaniyatini tarqalishi; Milliy madaniyatga zid bo‘lgan ahloqsizlik belgilari; Bu haqda bilmayman. soni ulushi Zamonaviy madaniyat ko‘rinishlari; 120 20% Yevropa madaniyatini tarqalishi; 150 25% Milliy madaniyatga zid bo‘lgan ahloqsizlik belgilari; 168 28% Bu haqda bilmayman. 162 27% 21-RASM. Respondentlarning “Ommaviy madaniyat” tahdidlari aslida nima? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarga Ommaviy madaniyat» tahdidlari aslida nima? savoli bilan yuzlandik va ular quyidagicha javob berishdi: 20% Zamonaviy madaniyat ko‘rinishlari; 25% Yevropa madaniyatini tarqalishi; 28% Milliy madaniyatga zid bo‘lgan ahloqsizlik belgilari; 27% Bu haqda bilmayman deya javob berishdi. soni ulushi 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ta’siri kuchli; Ta’siri yo‘q; Javob berishga qiynalaman. 40% 35% 25% Ta’siri kuchli; 240 40% Ta’siri yo‘q; 210 35% Javob berishga qiynalaman. 150 25% 22-RASM. Respondentlarning Ma’naviy begonalashuvga «ommaviy madaniyat»ning qanday ta’siri mavjud? bo’yicha taqsimoti. Ishtirokchilarimizga Ma’naviy begonalashuvga «ommaviy madaniyat»ning qanday ta’siri mavjud savoli bilan yuzlandik va ular o’zlarining fikrlarini bildirishdi. 240 nafar respondent ya’ni 40% qismi ta’siri kuchli deya belgilashgan; 35%i esa ta’siri yo‘q deyishgan; 25% i esa bu savolimizga javob berishga qiynalisini aytgan. soni ulushi 35% 25% 30% 10% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% E’tibor yuqori darajada; Bu haqda qiziqmaganman; Yetarli darajada; E’tibor past. E’tibor yuqori darajada; 210 35% Bu haqda qiziqmaganman; 150 25% Yetarli darajada; 180 30% E’tibor past. 60 10% 23-RASM. Respondentlarning Mamlakatimizda milliylikka e’tibor qay darajada deb o‘ylaysiz? bo’yicha taqsimoti. Ishtirokchilarimizga Mamlakatimizda milliylikka e’tibor qay darajada deb o‘ylaysiz? savoli bilan yuzlandik va ular o’zlarining fikrlarini bildirishdi. 210 nafar respondent ya’ni 35% qismi E’tibor yuqori darajada deya belgilashgan; 25%i esa Bu haqda qiziqmaganman deyishgan; 30% i esa Yetarli darajada deyishgan; 10% i esa bu savolimizga E’tibor pastligini aytishgan. soni ulushi Ta’siri kuchli; 240 40% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ta’siri kuchli; Ta’siri yo‘q; Javob berishga qiynalaman Hech qanday o‘rni yo‘q. 40% 38% 10% 12% Ta’siri yo‘q; 228 38% Javob berishga qiynalaman 60 10% Hech qanday o‘rni yo‘q. 72 12% 24-RASM. Respondentlarning Shaxs ma’naviy begonalashuvini oldini olishda milliy va ma’naviy qadriyatlarning ta’siri qay darajada? bo’yicha taqsimoti. Respondentlarimiz shaxs ma’naviy begonalashuvini oldini olishda milliy va ma’naviy qadriyatlarning ta’siri qay darajada savolimizga 40% Ta’siri kuchli; 38% Ta’siri yo‘q; 10% Javob berishga qiynalaman; 12% Hech qanday o‘rni yo‘q deya belgilashgan. soni ulushi Ilmiy kitoblar. 102 17% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% Ilmiy kitoblar. Diniy kitoblar. Fantastik yo`nalishdagi kitoblarni. Jaxon adabiyatlarini. 17% 44% 14% 25% Diniy kitoblar. 264 44% Fantastik yo`nalishdagi kitoblarni. 84 14% Jaxon adabiyatlarini. 150 25% 25-RASM. Respondentlarning Sizningcha shaxs o`zida yusak ma`naviyat darajasini shakillantirish uchun ko`proq qanday kitoblarni o`qish kerak? bo’yicha taqsimoti. So’rovimizni sizningcha shaxs o`zida yusak ma`naviyat darajasini shakillantirish uchun ko`proq qanday kitoblarni o`qish kerak? savoli bilan yakunladik va respondentlrdan quyidagi natijani oldik: 17% Ilmiy kitoblar; 44% Diniy kitoblar; 14% Fantastik yo`nalishdagi kitoblarni; 25% Jaxon adabiyatlarini javoblarni belgilashgan. Bundan ko`rinib tutibdiki aholimiz o`zida yuksak ma`naviyatni shakllantirish uchun ko`proq diniy kitoblarni va jahon adabiyotlarini o`qishlarini aytib o`tishgan. XULOSA Kelajakda kibermaydonda begonalashish muammosining keskinligini kamaytirish imkoni bo`lib yangi dasturiy vositalarni, masalan, “nomaqbul” web- manbalarni va ularga yo`naltiruvchi havolalarni to`sish dasturlarini ishlab chiqish hisoblanadi(buning uchun hozir ham barcha zarur texnologiyalar mavjud, masalan, “Kiber-enaga”, “Firewall” va b.), ehtimol, tartib o`rnatishga qaratilgan, jumladan ayrim saytlarning rahbarlariga qaratilgan maxsus davlat dasturi, virtual shaxslarni “to`siqqa tushirish” va hokazolar talab etilishi mumkin. Ayrim yoshlarda begonalashuvning yuzaga kelishi bu ijtimoiy muhit, oilaviy hayot, atrofdagilarning kuchli ta`siri ostida yuzaga keladi. Farzandlarimizni zarur madaniy-ma’rifiy, foydali ishga jalb etish yo`lidagi kamchiliklar bu kabi illatning ildiz otishiga sabab bo`ladi. Bugungi yoshlar “dunyoni o`zgartirish”ga harakat qilib, anglab yoki anglamasdan, o`ziga mos dunyoqarash, g`oya, manfaat va maqsadlari bo`lgan maslakdoshlar izlamoqdalar. Yoshlar submadaniyati egalari va yaratuvchilari tomonidan begonalashuvning qaysi tomonlari anglanishiga qarab, ularning yo`nalishlari aniqlanadi. Yangi barpo etilgan yoshlar submadaniyati egalari ijtimoiy voqelikni o`zgartirishga harakat qilishni endi birgalikda amalga oshirganlar, ammo nonkonformistlarni o`zidan itarib, va shu vaqtni o`zida ularni qayta tarbiyalashga, assimilyatsiya qilishga harakat qiluvchi jamoat a`zolari tomonidan kelgan tushunmovchiliklar bilan muqarrar to`qnashardilar. Tashqi ta`sirga bo`ysinmagan nonkonformist yoshlar submadaniyati, o`z navbatida, jamiyatdan uzoqlashgan, “yashirin harakatlarga” o`tgan. Ushbu kontekst bo`yicha nonkonformistlarni begonalashuvi, ularni “katta jamiyat” taklif etgan g`oya va maqsadlarni, shuningdek shu maqsadlarga yetish usullari va vositalarini ongli ravishda rad etishga ekvivalentdir. Shunday qilib, yangi tashkillangan submadaniyati bir vaqtni o`zida jamiyatdan begonalashgan va o`z-o`zidan begonalashgan jamoa hisoblanadi. Yoshlar submadaniyati mavjudligini ushbu bosqichida jamiyatning o`ziga xos shakllari tashkil topgan: kommuna, kvota, obshina va fletalar. Hatto begonalashgan ahvolda bo`lib, jamiyat hayotida kardinal ijobiy o`zgarishlarni amalga oshirish imkoniyati yo`qligini tushunib turgan alternativ g`oya, me’yorlar, manfaat va maqsadlar egalari nimanidir bo`lsada o`zgartirish uchun o`zining faoliyatini davom etib kelishgan. Adabiyotlar ro’yhati 1. Abdurahmonov M, Rahmonov N. Madaniyatshunoslik. Toshkent – 2008. 124-b 2. Мировая экономика и международние отношения, 1998, №1, с.13. 3. Falsafa, qomusiy lug'at. Toshkent, Sharq- 2004 yil, 95 bet 4. https://xit.uz/uzbek-news/19251 5. Yahyo Muhammad Amin. Internetdagi tahdidlardan himoya.- Toshkent.: Movaraunnahr, 2016, 34-bet -408 b 6. Avloniy A. Turkiy guliston yohud axloq. Toshkent, Sharq NMIU, 2005. 124-bet 7. Q.Usmonov. O'zbekiston tarixi. Darslik. Toshkent-2016. 17-bet 8. http://kh-davron.uz/kutubxona/uzb 9. Баришев Р.А. Киберпространство и проблема отчуждения. Автореферат дисс. на соискание ученой степени кандидата философских наук. Красноярск - 2009 -С. 9. 10. Огбёрн Г. Философия техники. –М.: Современние тетради, 2005. –С.35 11. Белл Д. Грядуюшее постиндустриалное обшество. Опит Социалного прогнозирования. – Москва.Академия, 1999. –С.220 12. Ортега-и-Гассет. Восстание масс//Избр. Труди. –Москва. Вес миръ, 1997, - С.221 13. Тоффлер Э. Новая технологическая волна на Западе. –Москва.Прогресс, 1986. –С.161 14. Lutfillo AKHATOV, A Rasulov, O Mirzorakhimov, M Sharipov, F Ibrokhimov. The Outlookings of Religious and Sufism in Teaching of Abdurakhman Jamiy.ECLSS Online 2020a 15. SI Doniyev, FA Ibrakhimov, IS Joldasov. Trends int the development of primary education (an example of the finnish system of primary education. Journal of innovatsions in pedagogy and psychology. 2020. 387-393 16. FAO Ibrohimov. Ta’lim muassasalarida huquqiy ta’lim-tarbiyaning zarurati. Academic Research in Educational Sciences. 2020.