Ilmiybaza.uz
GLOBALLASHUV VA BARQAROR TARAQQIYOT FALSAFASI
Reja:
1.Globallashuv, globalistika va barqaror taraqqiyot jarayonlarining mohiyati.
2. Barqaror taraqqiyotni ta’minlashda globallashuvning ijobiy va salbiy yo‘nalishlari
3.Global muamolar.Asosiy global muammolarning tasnifi.
4. Global muammolarni bartaraf etishda xalqaro kuchlar birlashuvining ahamiyati.
Ilmiybaza.uz
Tayanch tushunchalar: globallashuv, globallashuv falsafasi, global
muammolar, barqaror taraqqiyot, global muammolar tasnifi.
Globallashuv jamiyat hayotining turli jabhalarida butun Er sayyorasi uchun
yagona
bo’lgan
tuzilmalar,
aloqalar
va
munosabatlarning
shakllanishi,
universallashuv jarayonidir.
Kengroq ma’noda «globalistika» atamasi globallashuvning turli jihatlari va
global muammolarga oid ilmiy, falsafiy, madaniy va amaliy tadqiqotlarni, jumladan
ularning natijalarini, shuningdek ularni ayrim davlatlar darajasida ham, xalqaro
miqyosda ham iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jabhalarda amalga joriy etish borasidagi
amaliy faoliyatni ifodalash uchun qo’llaniladi.
Globalistika mustaqil ilmiy yo’nalish va ijtimoiy amaliyot sohasi sifatida 1960-
yillarning oxirlarida shakllana boshladi, lekin uning paydo bo’lishi uchun ob’ektiv
asoslar ancha oldin yuzaga kelgan edi.
Fundamental globallashuv dunyo miqyosidagi aloqalar, tuzilmalar va
munosabatlar yuzaga kelishi bilan bog’liq. Mazkur jarayonlar natijasida dunyo
o’zining deyarli barcha jihatlarida yaxlit bir butun organizm sifatida uzil-kesil
shakllandi. Fundamental deb nomlanuvchi bunday globallashuvning ilk alomatlari
XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bo’ldi, XX asr o’rtalariga kelib esa u to’la
darajada borliqqa aylandi.
Ayni shu davrda dunyoni iqtisodiy bo’lib olish yakunlandi va buning
natijasida turli mamlakatlar va xalqlarning kuchayib borayotgan o’zaro
bog’liqligidan kelib chiqadigan mutlaqo yangicha tusdagi keskin xalqaro
muammolar yuzaga keldi. Bu jarayonlar nafaqat iqtisodiyot, siyosat va ijtimoiy
hayotni, balki aloqa va kommunikatsiya vositalarini, shuningdek ma’naviy jabha –
madaniyat, fan va falsafani ham qamrab oldi. Turli-tuman xalqaro tashkilotlar,
forumlar, s’ezdlar, kongresslar vujudga kela boshladiki, bunga o’sha davrda aloqa
va ommaviy kommunikatsiya vositalarining faol rivojlanishi ham imkoniyat yaratdi.
Ilmiybaza.uz
Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari oralig’idagi davrda globallashuv
jarayonlari yanada bo’rtibroq namoyon bo’ldi. Bu davrda, globallashuvning asosiy
beligilari:
a) biosferaga antropogen ta’sirning kuchayishi va insonning real «geologik kuch»ga
aylanishi;
b) ommaviy madaniyat, avvalo kino, musiqa, adabiyot, keng iste’mol mollari ishlab
chiqarish sohasida faol rivojlana boshlashi;
v) televizorning ixtiro etilishi, vaqt o’tishi bilan u ommaviy madaniyatning asosiy
targ’ibotchisiga va globallashuv ramziga aylanishi;
g) makon va vaqtni ilk bor insonning kundalik hayoti ko’rsatkichlariga qadar uzil-
kesil «qisqartirgan» havo kemalarida qit’alararo qo’nmay, to’g’ri uchib
o’tishlarlarda namoyon bo’ldi.
Ammo echilmagan ziddiyatlar va umumiy bog’liqlikning kuchayishi
insoniyat tarixidagi eng katta va davomli urush – Ikkinchi jahon urushi
boshlanishiga olib keldi. Bu safar dunyo miqyosidagi urushda Er aholisining
to’rtdan uch qismi ishtirok etdi, Birinchi jahon urushiga qaraganda bir necha baravar
ko’proq qurbonlar berildi.
Globallashuvning serqirraligi. Dunyo miqyosidagi tahdidlar va globallashuv
jarayonlarini aholining keng qatlamlari anglab etishi, shuningdek jahon hamjamiyati
va unga mos keluvchi qadriyatlarga munosabat, madaniyat, turmush tarzining
shakllanishi gldoballashuv serqirraligi bosqichiga xos xususiyat hisoblanadi. 1970-
yillardan globallashuv o’z rivojlanishining yangi bosqichiga ko’tarildi va serqirra
tus oldi. Ayni shu davrda axborot-texnologiya inqilobining rivojlanishi jadallashdi,
mif, din, falsafa, fan, ekologiya bilan bir qatorda global ong ijtimoiy ongning yana
bir shakli sifatida paydo bo’ldi.
Globallashuvning serqirragi jahon bozorini sezilarli darajada o’zgartirdi,
jahon xo’jaligi o’ziga xos xususiyatlarini namoyon etib, milliy xo’jaliklardan
kuchliroq va muhimroq tus olishiga imkoniyat yaratdi. Quyidagilar globallashuv
serqirraligining muhim xususiyatlari hisoblanadi:
Ilmiybaza.uz
a) «rezonans effekti»ning paydo bo’lishi, bunda iqtisodiy yuksalishlar yoki
tangliklar bir mamlakatdan u bilan uzviy bog’liq bo’lgan boshqa mamlakatlar va
mintaqalarga o’tadi;
b) turli tovarlar va xizmatlar jahon bozorlarining yaratilishi;
v) ko’rsatilgan tovarlar va xizmatlarga jahon narxlarining shakllanishi, ular mazkur
tovarlar va xizmatlar milliy ishlab chiqaruvchilarining siyosatini ko’p jihatdan
belgilashi.
Iqtisodiyotning internatsionallashuvi va pul rolining unifikatsiyalashuvi bilan
bir qatorda ommaviy jamiyat va unga mos keluvchi ommaviy madaniyatning
shakllanishi serqirra globallashuvning o’ziga xos xususiyatiga va muayyan darajada
uning qonuniy mahsuliga aylandi. 1991 yilda Internet paydo bo’lganidan so’ng
dunyo informatsion jihatdan ham uzil-kesil tutashdi. Kompyuter inqilobi va Internet
tarmog’ining rivojlanishi chegaralardan boshqa hamma narsa mavjud bo’lgan yangi
axborot maydonini vujudga keltirdi.
Globallashuvning serqirraligi siyosatning ham sezilarli darajada o’zgarishiga
olib keldi. 1990-yillargacha «sovuq urush» holatida bo’lgan ikki harbiy-siyosiy
blokning qattiq qarama-qarshiligi bilan tavsiflangan ikki qutblilik xalqaro
munosabatlarning asosiy xususiyati sanalgan bo’lsa, sotsialistik tizim parchalanishi
bilan vaziyat butunlay o’zgardi.
Mutlaqo yangi hodisa – jahon jamoatchilik fikri yuzaga keldi va sayyoramizda
o’zini jahon fuqarosi deb hisoblovchi odamlar soni ko’paydi.
Global muammolar globallashuvning oqibati sifatida. Ko’rib chiqilgan
globallashuv jarayonlari odamlarga yangi g’am-tashvishlar va ijtimoiy hayotning
internatsionallashuvidan kelib chiqadigan yangi (global) muammolar keltirdi.
YUqorida qayd etib o’tilganidek, ular ijtimoiy rivojlanishda, shuningdek «jamiyat-
tabiat» tizimida uzoq vaqt mobaynida yuz bergan miqdor va sifat o’zgarishlari
mahsuli bo’ldi. Ayni vaqtda shuni ta’kidlash lozimki, global muammolarning paydo
bo’lishi qandaydir yanglishish, kimningdir xatosi yoki ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
rivojlanishning ataylab tanlangan strategiyasi natijasi emas. Bu tarix injiqligi yoki
tabiiy anomaliyalar mahsuli ham emas. Ushbu muammolarning ildizlari ancha
Ilmiybaza.uz
chuqur bo’lib, industrial jamiyat, umuman texnokratik yo’naltirilgan madaniyatning
keng miqyosdagi inqirozini yuzaga keltirgan hozirgi tsivilizatsiyaning vujudga
kelish tarixiga borib taqaladi. Borliq, ong, hayotning mazmuni azaliy falsafiy
muammolariga va falsafada muttasil muhokama qilinadigan boshqa masalalarga
hozirgi davr shu tariqa ilgari hech qachon mavjud bo’lmagan, mutlaqo yangi mavzu
– insoniyatning yagona taqdiri va Erdagi hayotni saqlash mavzusini qo’shimcha
qildi.
Texnooptimizm.Ijtimoiy ongda har qanday dunyoviy va hatto koinot
muammolarini fan va texnika yordamida hal qilish mumkin degan illyuziyani
yaratgan texnooptimistik kayfiyatlar kuchaydi Bunday qarashlar «iste’mol
jamiyati»ni ijtimoiy rivojlanish maqsadi deb e’lon qilgan ko’p sonli nazariyalarda
o’z aksini topdi. Ayni shu davrda «industrial», «postindustrial», «texnotron»,
«informatsion» jamiyatlarning turli kontseptsiyalarini yaratish ustida faol ish olib
borildi. Texnopessimizm fan texnika yutuqlari insoniyatni boshi berk ko’chaga olib
kiradiva pirovardda u halok bo’ladi deb hisoblaydi. Ko’rib chiqilayotgan
nazariyalarning ayrim tarafdorlari fan-texnika inqilobining salbiy oqibatlariga,
xususan atrof muhitning ifloslanishi muammolariga ma’lum darajada e’tibor bergan
bo’lsalar-da, lekin, umuman olganda, ularning hech biri bundan 1980-yillarning
o’rtalarigacha jiddiy tashvishga tushmadi. CHunki, fan-texnika taraqqiyoti hamma
narsaga qodir ekanligiga ishonch haddan tashqari katta edi.
Rim klubi. YUqorida qayd etilgan qarashlardagi tub burilish asosan Rim klubi
faoliyati ta’sirida yuz berdi. 1968 yil Rimda o’zining birinchi majlisiga yig’ilgan
olimlar, faylasuflar va jamoat arboblarining bu nufuzli xalqaro tashkiloti hozirgi
davrning eng muhim umuminsoniy muammolari bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash va
e’lon qilishni o’z oldiga vazifa qilib qo’ydi. Bu tashkilotning 1972 yilda e’lon
qilingan «O’sish chegaralari» deb nomlangan birinchi ma’ruzasiyoq juda katta shov-
shuvga sabab bo’ldi, chunki insoniyat o’zi anglamagan holda «poroxli bochka ustida
o’tirib, gugurt o’ynayotgani»ni ko’rsatib berdi. Rim klubining asoschisi va birinchi
prezidenti Aurelli Pechchei mazkur tadqiqotga yozgan so’zboshisida shunday deb
qayd etgan edi: «Endilikda ona-Erimiz har qanday o’sish sur’atlariga dosh berishga,
Ilmiybaza.uz
insonning har qanday erkaliklarini ko’tarishga qodir ekanligiga sog’lom
fikrlaydigan odamlarning birortasi ham ishonmaydi. O’sish chegaralari borligi
ravshan, lekin ularning qandayligi va qaerdaligini hali aniqlash lozim»1.
Global muammolarni echishda falsafaning roli.
Global muammolarni falsafiy anglab etishning o’ziga xos xususiyatlarini
tavsiflar ekanmiz, falsafaning asosiy funktsiyalaridan kelib chiqadigan va bilishning
shu shakligagina xos bo’lgan xususiyatlarni qayd etib o’tamiz.
Birinchidan, falsafa, dunyoqarashni shakllantirar ekan, inson faoliyati yo’nalishini
ko’p jihatdan belgilaydigan muayyan mo’ljallar beradi. SHu tariqa falsafa o’zining
dunyoqarashni shakllantirish va aksiologik funktsiyalarini bajaradi.
Ikkinchidan, turli fanlar doirasida o’rganiladigan murakkab tizimlar haqida
yaxlit tasavvur mavjud emasligi bu fanlarning o’zaro hamkorligi yo’lida jiddiy
to’siq hisoblanadi. SHu ma’noda falsafaning mazkur fan doirasida yuzaga keladigan
nazariyalarni umumlashtiruvchi metodologikfunktsiyasi ayniqsa muhim ahamiyat
kasb etadi, chunki ilmiy bilimning integratsiyalashuviga ko’maklashadi.
Uchinchidan, falsafa ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni tarixiy kontekstda
tushuntirish imkonini beradi. U jamiyat va tabiat rivojlanishining umumiy
qonunlarini ta’riflaydi va shu sababli global muammolarni o’rganishda ularni
ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy bog’liq bo’lgan qonuniy hodisa sifatida tushunishga
yo’l ko’rsatadi. SHunday qilib, global muammolarning paydo bo’lishi tasodif yoki
insoniyatni halokatga oldindan mahkum etuvchi taqdirning hukmi sifatida emas,
balki qarama-qarshiliklarga to’la insoniyat tarixi ob’ektiv rivojlanish jarayonining
mahsuli sifatida qaraladi.
To’rtinchidan,
falsafa
global
muammolar
rivojlanishining
umumiy
tendentsiyasini, ularning o’zaro aloqasi va bir-birini taqozo etish darajasini falsafiy
nuqtai nazardan anglab etish imkonini beradi.
Beshinchidan, falsafa nazariy fikrlash madaniyatini rivojlantirish uchun imkoniyat
yaratish orqali ma’naviy - madaniy funktsiyani bajaradi. Turli xalqlarning falsafa
tarixini o’rganish, ularning madaniyati bilan ham tanishish imkonini beradi.
1 Pеchchеi А. CHеlоvеchеskiе kаchеstvа. – M.: 1980. – S.123, 124.
Ilmiybaza.uz
Muayyan xalqlar oldida turgan muammolarning birortasini ham ularning
madaniyatiga bog’lamasdan echish mumkin emas.
Oltinchidan, global muammolarga oid ilmiy axborotning shiddat bilan o’sib
borayotgan oqimida yanada aniqroq mo’ljal olish imkoniyati tabiiy-tarixiy jarayonni
yaxlit ko’rish va uni talqin qilishga nisbatan dialektik yondashuv mahsuli
hisoblanadi.
Ettinchidan, falsafa inson hayotining mazmuni, o’lim va umrboqiylik
masalalarini kun tartibiga qo’yadiki, bu insoniyatga global muammolar tahdid
solayotgan sharoitda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.
Nihoyat, falsafaning yana bir muhim metodologik funktsiyasi shundan iboratki, u
insoniyatning hozirgi muhim muammolari bilan bevosita bog’liq bo’lgan va
bashariyat rivojlanishining ob’ektiv tendentsiyalarini tushunish va anglab etishda
ulkan rol o’ynaydigan «tabiat», «jamiyat», «tsivilizatsiya», «ijtimoiy taraqqiyot»,
«fan-texnika inqilobi» kabi boshqa kategoriyalarni ishlab chiqadi.
Hozirgi davrning global muammolarini o’rganishga nisbatan falsafiy
yondashuv haqida muayyan tasavvur hosil qilgach, endi globallashuv jarayonlari
kuchayishiga qarab ahamiyati oshib borayotgan muammolarning o’zini shu nuqtai
nazardan ko’rib chiqamiz.
Xususiy muammolar davlat faoliyatining muayyan jabhasiga, ayrim aholi
yashaydigan punktlarga yoki kichik tabiiy ob’ektlarga tegishli bo’lgan
muammolardir. Bular, odatda, turli avariyalar, nosozliklar natijasida yuzaga
keladigan har xil muammolar, mahalliy ijtimoiy konfliktlar va sh.k.
Mahalliy muammolar tushunchasi yuqoriroq darajadagi muammolarga, aniqroq
aytganda, ayrim mamlakatlarga yoki yirik mamlakatlarning ancha katta hududlariga
tegishli bo’lgan muammolarga nisbatan tatbiq etiladi. Bu erda odatda kuchli
zilzilalar, yirik suv toshqinlari yoki, masalan, kichik davlatdagi fuqarolar urushi
nazarda tutiladi.
Milliy muammolar tushunchasi ijtimoiy-siyosiy va ilmiy muomalada ba’zan
muayyan davlat yoki milliy hamjamiyatning ma’lum qiyinchiliklari, g’am-
Ilmiybaza.uz
tashvishlarini aks ettiradi. Miqyos darajasiga qarab ular mintaqaviy yoki mahalliy
muammolar sifatida talqin qilinishi mumkin.
Mintaqaviy muammolar ayrim qit’alar, dunyoning yirik ijtimoiy-iqtisodiy
hududlari yoki ancha yirik davlatlarda yuzaga keladigan muhim masalalar doirasini
qamrab oladi. Bunday muammolarga SHarqiy Evropaning bir necha mamlakatlari
hududi radioaktiv zaharlanishiga olib kelgan CHernobil fojiasi yoki bir qator
davlatlarni qamrab oluvchi ancha katta hududlarda yuz bergan iqlim o’zgarishlari
misol bo’lishi mumkin. Masalan, 1968 yilda Saxel mintaqasida yuz bergan
qurg’oqchilik «asr falokati» degan nom oldi. U Afrika qit’asining 18 davlatini
qamrab oldi, bunda ocharchilik natijasida 250 mingdan ko’proq odam halok bo’ldi,
taxminan 18 million bosh qoramol nobud bo’ldi, xavfli kasalliklarning
epidemiyalari yuzaga keldi, bu ulkan mintaqa hududi esa deyarli to’la sahroga
aylandi.
Global muammolar butun er kurrasini, uning nafaqat odamlar bevosita
yashaydigan qismini, balki Erning qolgan yuzasi, er osti bo’shliqlari, atmosfera,
gidrosfera va hatto inson faoliyati doirasiga kiruvchi kosmik fazoni qamrab olishi
bilan izohlanadi.
2.Global muammolarning tasnifi. Hozirgi zamondaglobal muammolarni
tasniflashga nisbatan har xil yondashuvlar orasida ayniqsa keng e’tirof etilgan
tasnifga muvofiq global muammolarning barchasi ularning keskinlik darajasi va
echimining ahamiyatiga, shuningdek real hayotda ularning o’rtasida qanday sababiy
bog’lanishlar mavjudligiga qarab uch katta guruhga ajratiladi.
Birinchi guruh eng katta umumiylik va muhimlik darajasi bilan tavsiflanadigan
muammolar. Ular turli davlatlar o’rtasidagi munosabatlardan kelib chiqadi. Ayni shu
sababli ular interijtimoiy global muammolar deb ataladi. Bu erda jamiyat hayotidan
urushni bartaraf etish va adolatli dunyoni ta’minlash; yangi xalqaro iqtisodiy tartib
o’rnatish kabi ikki o’ta muhim muammo farqlanadi:
Ikkinchi guruh jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan
muammolar bo’lib, ular odamlarni energiya, yonilg’i, chuchuk suv, xom ashyo
Ilmiybaza.uz
resurslari va shu kabilar bilan ta’minlash kabilardir. Bu guruhga ekologik
muammolar, shuningdek Jahon okeani va kosmik fazoni o’zlashtirish ham kiradi.
Uchinchi guruhni «inson – jamiyat» tizimi bilan bog’liq muammolar ya’ni
demografiya muammosi, sog’liqni saqlash, ta’lim, xalqaro terrorizm tahdidi
ma’naviyat masalalari va shu kabilardir.
U yoki bu muammoning muayyan guruhga kiritilishi ma’lum darajada shartli
xususiyat kasb etadi va muhim omillarga, ularni ajratish asoslariga bog’liq bo’ladi.
SHu sababli har qanday tasnif masala echimining uzil-kesil varianti sifatida emas,
balki murakkab tizimni qayta tuzishning global muammolar o’zaro aloqasi tabiatini
yaxshiroq tushunishga ko’maklashadigan usullaridan biri sifatida qaralishi lozim.
Endi butun insoniyatga jiddiy xavf tug’dirayotgan eng muhim muammolarga
qisqacha tavsif beramiz.
Demografik muammo.Hozirgi zamonda insoniyatning eng muhim muammolari
orasida, aksariyat davlatlar va mintaqalarda aholi haddan tashqari ko’payishiga
sabab
bo’layotgan
aholining
nazoratsiz
o’sishi
qayd
etiladi.
Ayrim
mutaxassislarning baholashlariga ko’ra, sayyorada mavjud energetika, xom ashyo,
oziq-ovqat va boshqa resurslar Erda faqat bir milliardga yaqin kishi («oltin
milliard») munosib hayot kechirishini ta’minlashi mumkin. Vaholanki, oxirgi ming
yillik mobaynida sayyoramiz aholisi 15 baravar ko’paydi va bugungi kunda 6
milliard kishidan oshib ketdi. Bunda nafaqat miqyos, balki aholining o’sish sur’atlari
ham aqlni lol qoldiradi. Xususan, birinchi ikki baravar ko’payish 700 yil ichida,
ikkinchisi – 150 yil ichida, uchinchisi – 100 yil ichida va oxirgisi – 40 yildan kamroq
vaqt ichida yuz berdi. Shuni aytishning o’zi kifoyaki, 1956 yil erda 2,8 milliard kishi
yashagan bo’lsa, XX asr oxiriga kelib bu raqam 6 milliardga etdi.
XX asrda er kurrasi aholisining «demografik portlash» deb nomlangan mislsiz
darajada o’sishi biologik qonunlarning emas, balki stixiyali, notekis ijtimoiy
rivojlanish va insoniyat katta mashaqqatlar bilan bartaraf etishga harakat qilayotgan
chuqur ijtimoiy ziddiyatlar mahsuli bo’ldi.
Ta’lim muammosi. Hozirgi vaqtda ajabtovur vaziyatni kuzatish mumkin:
savodxonlik mutlaq raqamlarda o’sayotgan bir paytda, savodsizlar, ya’ni o’qish,
