Globallashuvning milliy rivojlanishga o‘tkazayotgan ta’siri va uning oqibatlari

Time

Yuklangan vaqt

2025-11-08

Downloads

Yuklab olishlar soni

0

Pages

Sahifalar soni

23

File size

Fayl hajmi

51,9 KB

Sotib olish Sotib olish (6900 so'm)

Globallashuvning milliy rivojlanishga o‘tkazayotgan ta’siri va uning oqibatlari Reja: 1. Jahon taraqqiyotining turli darajalari. 2. Globallashuvning milliy rivojlanishga o‘tkazayotgan ta’siri va uning oqibatlari. 3. Iqtisodiy globallashuv va uning ma’naviyatga ta’siri. Har qanday o‘zgarish va rivojlanishlarni tadqiq etish uchun turli xil nazariy-metodologik yondashuvlar mavjud. Hozirgi davrda modernizatsiya paradigmasi ular orasida (formatsion, sivilizatsion va b.) alohida ahamiyatga ega. Modernizatsiya – o‘ta murakkab jarayon. Modernizatsiya jarayonida o‘zgarishlar inson va jamiyat faoliyatining barcha sohalarida ro‘y beradi. O‘zgarishlar natijasida yangi tushunchalar, tamoyillar, yondashuvlar shakllanadi. Ular esa milliy g‘oya qamrovini yanada kengaytiradi va yoshlarning ongi va qalbiga singdirishda yangi imkoniyatlarni yuzaga keltiradi. Milliy g‘oya murakkab tizim sifatida yoshlarning ma’naviy dunyosini shakllanishi, yuksalishi, vatanimizning barcha millatlarini o‘z atrofida birlashtirish kabi muammolarni qamrab oladi. Mamlakatimizni rivojlanish yo‘li «O‘zbek modeli»da o‘z ifodasini topgan. Milliy g‘oyani ham rivojlanish modeli ham maqsadi xalqimizning kelajagiga qaratilgan: rivojlanishning yuqori pog‘onalariga intilish, ma’naviyatimizni yuksaltirishdir. Modernizatsiya qilishning maqsadi yangilanish, an’anaviylikdan zamonaviylikka o‘tish, rivojlanishda yuqoriroq bosqichlarga erishishdir. Milliy g‘oya va rivojlanishimizning modelini integratsiyasi modernizatsiya jarayoni uchun nazariy-metodologik, amaliy va regulyativ Logotip
Globallashuvning milliy rivojlanishga o‘tkazayotgan ta’siri va uning oqibatlari Reja: 1. Jahon taraqqiyotining turli darajalari. 2. Globallashuvning milliy rivojlanishga o‘tkazayotgan ta’siri va uning oqibatlari. 3. Iqtisodiy globallashuv va uning ma’naviyatga ta’siri. Har qanday o‘zgarish va rivojlanishlarni tadqiq etish uchun turli xil nazariy-metodologik yondashuvlar mavjud. Hozirgi davrda modernizatsiya paradigmasi ular orasida (formatsion, sivilizatsion va b.) alohida ahamiyatga ega. Modernizatsiya – o‘ta murakkab jarayon. Modernizatsiya jarayonida o‘zgarishlar inson va jamiyat faoliyatining barcha sohalarida ro‘y beradi. O‘zgarishlar natijasida yangi tushunchalar, tamoyillar, yondashuvlar shakllanadi. Ular esa milliy g‘oya qamrovini yanada kengaytiradi va yoshlarning ongi va qalbiga singdirishda yangi imkoniyatlarni yuzaga keltiradi. Milliy g‘oya murakkab tizim sifatida yoshlarning ma’naviy dunyosini shakllanishi, yuksalishi, vatanimizning barcha millatlarini o‘z atrofida birlashtirish kabi muammolarni qamrab oladi. Mamlakatimizni rivojlanish yo‘li «O‘zbek modeli»da o‘z ifodasini topgan. Milliy g‘oyani ham rivojlanish modeli ham maqsadi xalqimizning kelajagiga qaratilgan: rivojlanishning yuqori pog‘onalariga intilish, ma’naviyatimizni yuksaltirishdir. Modernizatsiya qilishning maqsadi yangilanish, an’anaviylikdan zamonaviylikka o‘tish, rivojlanishda yuqoriroq bosqichlarga erishishdir. Milliy g‘oya va rivojlanishimizning modelini integratsiyasi modernizatsiya jarayoni uchun nazariy-metodologik, amaliy va regulyativ
vazifani bajaradi. Pirovard natijada mamlakatimizning rivojlanishi yanada yuksak pog‘onalarga ko‘tarilishi uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. SHuning uchun hozirgi kunda «mamlakatimizni modernizatsiya qilish» 1 eng muhim ustuvor vazifadir. Lug‘aviy ma’noda modernizatsiya (fran. moderisatio, modere – eng yangi) zamonaviy talablarga muvofiq o‘zgarish hamda takomillashtirishlarni bildiradi. Gap nafaqat sanoat-texnika progressida, balki insonning dunyoqarashi, uning metodologik yondoshuvi, tafakkur uslublari o‘zgarishidadir. Bularning o‘zgarishi esa inson tomonidan qo‘llanilayotgan tushunchalar, konsepsiyalarning o‘zgarishiga olib keladi. Modernizatsiya jarayoni XVIII asrda boshlangan. Inson faoliyatiga ilmiy hamda muhandislik bilimlarning kirib kelishi va ulardan keng miqyosda foydalanish mahsulidir. Modernizatsiya paradigmasi XX asrning o‘rtalarida shakllandi. Uning asosiy vazifasi insoniyat faoliyatining barcha sohalarida an’analikdan zamonaviylikka o‘tishidir. Modernizatsiya paradigmasi rivojlanishini bir nechta pog‘onaga ajratish mumkin. SHuni ta’kidlash mumkinki, nazariy- metodologik yondashuvlar rivojlanishi real jarayonlar bilan uzviy bog‘liqlikda shakllangan va ularning ta’sirida nazariyalarga o‘zgartirishlar kiritilgan. Modernizatsiya paradigmasi doirasida ko‘pdan-ko‘p nazariy-metodologik va xususiy fanlarga asoslangan yondashuvlar yaratilgan. Ilk bor paydo bo‘lgan modernizatsiya paradigmasi – linear modeli (1950-1960 yy.), qisman ko‘p chiziqli aktorli (ba’zan etib oluvchi deb ataladi) (1970-1990 yy.), tuzilmaviy modellar mavjud. Hozirgi paytda modernizatsiya paradigmasi rivojlanib bormoqda, yangicha yondashuvlar asosida nazariyalar vujudga kelmoqda. YA’ni, an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar orasida katta farq bor. Rivojlanish jarayoni modernizatsiya paradigmasi doirasida turli xil nuqtai nazar asosida tahlil qilingan. Umuman olganda, keyingi yillarda shakllangan yondashuvlarda qat’iy determinizmdan voz kechilgan, masalan g‘arb demokratiyasiga chiziqli model asosida emas, balki ko‘p chiziqli model, ya’ni mamlakatlar rivojlanish yo‘lida tanlov imkoniyatiga egaligi tan olingan. Ilk bor modernizatsiya paradigmalarining asosini tashkil qilgan evolyusionizm va 1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль Logotip
vazifani bajaradi. Pirovard natijada mamlakatimizning rivojlanishi yanada yuksak pog‘onalarga ko‘tarilishi uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. SHuning uchun hozirgi kunda «mamlakatimizni modernizatsiya qilish» 1 eng muhim ustuvor vazifadir. Lug‘aviy ma’noda modernizatsiya (fran. moderisatio, modere – eng yangi) zamonaviy talablarga muvofiq o‘zgarish hamda takomillashtirishlarni bildiradi. Gap nafaqat sanoat-texnika progressida, balki insonning dunyoqarashi, uning metodologik yondoshuvi, tafakkur uslublari o‘zgarishidadir. Bularning o‘zgarishi esa inson tomonidan qo‘llanilayotgan tushunchalar, konsepsiyalarning o‘zgarishiga olib keladi. Modernizatsiya jarayoni XVIII asrda boshlangan. Inson faoliyatiga ilmiy hamda muhandislik bilimlarning kirib kelishi va ulardan keng miqyosda foydalanish mahsulidir. Modernizatsiya paradigmasi XX asrning o‘rtalarida shakllandi. Uning asosiy vazifasi insoniyat faoliyatining barcha sohalarida an’analikdan zamonaviylikka o‘tishidir. Modernizatsiya paradigmasi rivojlanishini bir nechta pog‘onaga ajratish mumkin. SHuni ta’kidlash mumkinki, nazariy- metodologik yondashuvlar rivojlanishi real jarayonlar bilan uzviy bog‘liqlikda shakllangan va ularning ta’sirida nazariyalarga o‘zgartirishlar kiritilgan. Modernizatsiya paradigmasi doirasida ko‘pdan-ko‘p nazariy-metodologik va xususiy fanlarga asoslangan yondashuvlar yaratilgan. Ilk bor paydo bo‘lgan modernizatsiya paradigmasi – linear modeli (1950-1960 yy.), qisman ko‘p chiziqli aktorli (ba’zan etib oluvchi deb ataladi) (1970-1990 yy.), tuzilmaviy modellar mavjud. Hozirgi paytda modernizatsiya paradigmasi rivojlanib bormoqda, yangicha yondashuvlar asosida nazariyalar vujudga kelmoqda. YA’ni, an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar orasida katta farq bor. Rivojlanish jarayoni modernizatsiya paradigmasi doirasida turli xil nuqtai nazar asosida tahlil qilingan. Umuman olganda, keyingi yillarda shakllangan yondashuvlarda qat’iy determinizmdan voz kechilgan, masalan g‘arb demokratiyasiga chiziqli model asosida emas, balki ko‘p chiziqli model, ya’ni mamlakatlar rivojlanish yo‘lida tanlov imkoniyatiga egaligi tan olingan. Ilk bor modernizatsiya paradigmalarining asosini tashkil qilgan evolyusionizm va 1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль
fundamentalizm yondashuvlarini cheklash hisobidan makroijtimoiy tizimlar tahlilidan mikroijtimoiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Hozirgi davrda ilmiy adabiyotlarda modernizatsiya jarayonidagi o‘zgarishlar turli xil ichki va tashqi (endogen va ekzogen) ta’sirlar natijasida paydo bo‘ladi, degan fikr hukm suradi. Bular esa real borliqning keng qamrovli yondoshuvlar yordamida aks ettirilishi va reallikka tadbiq etish doirasi tobora kengayganligini bildiradi. Bu jarayonda ba’zi bir tushunchalardan voz kechish, yangilaridan foydalanish yo‘lidan borilmoqda. Modernizatsiya paradigmasi ilmiy bilimning insoniyat hayotiga jadal sur’atda kirib kelishi bilan bog‘liq. Har qanday davrda hokimiyatning asosiy manbalaridan biri «bilim» bo‘lib kelgan. Bizning davrimizda esa bilimning mavqei birinchi darajali bo‘ldi. Bu ayniqsa, moliyaviy-iqtisodiy inqirozda o‘z ahamiyatini ko‘rsatdi. «Tijorat banklari va ularning tegishli bo‘linmalari rahbarlarini attestatsiyadan o‘tkazish shuni ko‘rsatdiki, ularning aksariyati amaldagi qonunchiligimizni va investitsiya siyosatini amalga oshirish mexanizmini etarli darajada bilmaydi. SHu sababli ham banklar hali beri investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga, investitsiya loyihalari hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash dasturlarini joriy etishda korxonalar va kichik biznes sub’ektlarining haqiqiy hamkorlariga aylana olmayotganini afsuslanib ta’kidlash kerak»2, deb qayd qilgan edi Prezidentimiz. SHuning uchun ushbu monografiyada jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish asosini va unga katta ta’sir ko‘rsatayotgan bilim va ta’limning ilmiy salohiyat muammolari tadqiq qilingan. Bilim, ta’lim insoniyatni birlashtiruvchi omil bo‘lib, har qanday modernizatsiya yondashuvining zarur komponentidir. Bilim va ta’lim mafkuraviy, iqtisodiy, diniy, madaniy farqlanishidan qa’tiy nazar insoniyat uchun umumiy qadriyatdir. Modernizatsiya jarayoni I.Karimov ta’kidlaganidek, «innovatsion texnologiyalarni joriy etish va jahon bozorida talab mavjud bo‘lgan yangi turdagi tovarlar ishlab chiqarish...»3ni amalga oshirishda integratsion jarayonlar 2 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль 3 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль. Logotip
fundamentalizm yondashuvlarini cheklash hisobidan makroijtimoiy tizimlar tahlilidan mikroijtimoiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Hozirgi davrda ilmiy adabiyotlarda modernizatsiya jarayonidagi o‘zgarishlar turli xil ichki va tashqi (endogen va ekzogen) ta’sirlar natijasida paydo bo‘ladi, degan fikr hukm suradi. Bular esa real borliqning keng qamrovli yondoshuvlar yordamida aks ettirilishi va reallikka tadbiq etish doirasi tobora kengayganligini bildiradi. Bu jarayonda ba’zi bir tushunchalardan voz kechish, yangilaridan foydalanish yo‘lidan borilmoqda. Modernizatsiya paradigmasi ilmiy bilimning insoniyat hayotiga jadal sur’atda kirib kelishi bilan bog‘liq. Har qanday davrda hokimiyatning asosiy manbalaridan biri «bilim» bo‘lib kelgan. Bizning davrimizda esa bilimning mavqei birinchi darajali bo‘ldi. Bu ayniqsa, moliyaviy-iqtisodiy inqirozda o‘z ahamiyatini ko‘rsatdi. «Tijorat banklari va ularning tegishli bo‘linmalari rahbarlarini attestatsiyadan o‘tkazish shuni ko‘rsatdiki, ularning aksariyati amaldagi qonunchiligimizni va investitsiya siyosatini amalga oshirish mexanizmini etarli darajada bilmaydi. SHu sababli ham banklar hali beri investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga, investitsiya loyihalari hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash dasturlarini joriy etishda korxonalar va kichik biznes sub’ektlarining haqiqiy hamkorlariga aylana olmayotganini afsuslanib ta’kidlash kerak»2, deb qayd qilgan edi Prezidentimiz. SHuning uchun ushbu monografiyada jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish asosini va unga katta ta’sir ko‘rsatayotgan bilim va ta’limning ilmiy salohiyat muammolari tadqiq qilingan. Bilim, ta’lim insoniyatni birlashtiruvchi omil bo‘lib, har qanday modernizatsiya yondashuvining zarur komponentidir. Bilim va ta’lim mafkuraviy, iqtisodiy, diniy, madaniy farqlanishidan qa’tiy nazar insoniyat uchun umumiy qadriyatdir. Modernizatsiya jarayoni I.Karimov ta’kidlaganidek, «innovatsion texnologiyalarni joriy etish va jahon bozorida talab mavjud bo‘lgan yangi turdagi tovarlar ishlab chiqarish...»3ni amalga oshirishda integratsion jarayonlar 2 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль 3 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль.
bilan bog‘liqdir. Mamlakatimizda integratsiyalashuv jarayoni tobora chuqurlashib borayotganini nafaqat Evropa mamlakatlari, balki Osiyo qit’asi bozorlari bilan ham aloqalar kengayib borayotganini ta’kidlash mumkin. Bizning boy milliy merosimizda insonning ma’naviy, siyosiy va diniy faoliyatlarida bilimning qadri yuqori darajada baholangan va bu an’anani, ayniqsa hozirgi modernizatsiya jarayonida davom ettirsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. Umuman olganda, IX-XIV asrlarda islom sivilizatsiyasida, ayniqsa Markaziy Osiyoda intellektual-ma’rifiy, diniy-axloqiy, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-madaniy muhitda ilmiy, dunyoviy bilimlarining qadrlanishi aqlning etakchi roliga asoslangan. Bu hol esa tabiiy-ilmiy fanlarning yuksak darajada rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Bilim – shaxsning zaruriy tarkibiy qismi. Inson o‘qish va ta’lim olish yordamida mukammalikka intiladi, bilim esa bu jarayonda vosita vazifasini o‘zida mujassamlashtiradi. Bilimli bo‘lish yuksak baxt, yuksak barkamollik va qadr-qimmat, e’tiborga loyiqlik bilan tenglashtiriladi. Insonning jamiyatdagi mavqei bilimiga bog‘liq. Uning boyligi, nasl-nasabi va boshqa xususiyatlari e’tiborga olinmasligi kerak, bu xususiyatlar bilim bilan o‘lchanishi shart. Ushbu ijtimoiy muhitda «odob-axloq, taqvodorlik, faoliyatlilik, ijtimoiy qadriyatlardan hech qaysi «bilim»dek e’tiborga ega emas»4. Bu davrda barcha ijtimoiy qadriyatlar orasida bilimga bo‘lgan munosabat yuksak edi. Islom sivilizatsiyasida bilimga markaziy o‘rin ajratilgan edi. SHuning uchun ham yuksak yutuqlarga erishib insoniyat tarixiga o‘z hissasini qo‘shgan. ««Bilim» markaz sifatida sivilizatsiyani mustahkamlaydi. O‘sha davrdagi g‘arb an’analarining bilimga bo‘lgan munosabati boshqacha edi. Bilim mushohadaga (o‘y-xayolga) asoslangan va doimo faoliyatga, harakatga majburlovchi dalil sifatida ko‘rilmagan»5. Ushbu davrda bilim va faoliyatning, intellektual va ma’naviy qadriyatlarning o‘zaro bog‘liqligi jamiyat rivojlanishini ta’minlaydi. Hozirgi paydta jamiyatning turli sohalarida tub islohotlar, fan va bilish sohasida esa paradigmal yangilanishlar sodir bo‘layotgan tarixiy davrning guvohi bo‘lib turibmiz. Bunday yangilanishlar iqtisodiy, siyosiy, texnologik 4 Роузенталь Ф. Торжество знания. М., 1978. –235 б. 5 Пихтин В.Г. Философия и социокультурные основания познания. – Философия и её место в культуре. - Новосибирск, 1990. –149 б. Logotip
bilan bog‘liqdir. Mamlakatimizda integratsiyalashuv jarayoni tobora chuqurlashib borayotganini nafaqat Evropa mamlakatlari, balki Osiyo qit’asi bozorlari bilan ham aloqalar kengayib borayotganini ta’kidlash mumkin. Bizning boy milliy merosimizda insonning ma’naviy, siyosiy va diniy faoliyatlarida bilimning qadri yuqori darajada baholangan va bu an’anani, ayniqsa hozirgi modernizatsiya jarayonida davom ettirsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. Umuman olganda, IX-XIV asrlarda islom sivilizatsiyasida, ayniqsa Markaziy Osiyoda intellektual-ma’rifiy, diniy-axloqiy, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-madaniy muhitda ilmiy, dunyoviy bilimlarining qadrlanishi aqlning etakchi roliga asoslangan. Bu hol esa tabiiy-ilmiy fanlarning yuksak darajada rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Bilim – shaxsning zaruriy tarkibiy qismi. Inson o‘qish va ta’lim olish yordamida mukammalikka intiladi, bilim esa bu jarayonda vosita vazifasini o‘zida mujassamlashtiradi. Bilimli bo‘lish yuksak baxt, yuksak barkamollik va qadr-qimmat, e’tiborga loyiqlik bilan tenglashtiriladi. Insonning jamiyatdagi mavqei bilimiga bog‘liq. Uning boyligi, nasl-nasabi va boshqa xususiyatlari e’tiborga olinmasligi kerak, bu xususiyatlar bilim bilan o‘lchanishi shart. Ushbu ijtimoiy muhitda «odob-axloq, taqvodorlik, faoliyatlilik, ijtimoiy qadriyatlardan hech qaysi «bilim»dek e’tiborga ega emas»4. Bu davrda barcha ijtimoiy qadriyatlar orasida bilimga bo‘lgan munosabat yuksak edi. Islom sivilizatsiyasida bilimga markaziy o‘rin ajratilgan edi. SHuning uchun ham yuksak yutuqlarga erishib insoniyat tarixiga o‘z hissasini qo‘shgan. ««Bilim» markaz sifatida sivilizatsiyani mustahkamlaydi. O‘sha davrdagi g‘arb an’analarining bilimga bo‘lgan munosabati boshqacha edi. Bilim mushohadaga (o‘y-xayolga) asoslangan va doimo faoliyatga, harakatga majburlovchi dalil sifatida ko‘rilmagan»5. Ushbu davrda bilim va faoliyatning, intellektual va ma’naviy qadriyatlarning o‘zaro bog‘liqligi jamiyat rivojlanishini ta’minlaydi. Hozirgi paydta jamiyatning turli sohalarida tub islohotlar, fan va bilish sohasida esa paradigmal yangilanishlar sodir bo‘layotgan tarixiy davrning guvohi bo‘lib turibmiz. Bunday yangilanishlar iqtisodiy, siyosiy, texnologik 4 Роузенталь Ф. Торжество знания. М., 1978. –235 б. 5 Пихтин В.Г. Философия и социокультурные основания познания. – Философия и её место в культуре. - Новосибирск, 1990. –149 б.
madaniy o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Bu o‘zgarishlar ko‘p qirrali bo‘lib, ular natijasida ijtimoiy makonning mikro, mezo, makro darajalarida ekologik, iqtisodiy. ijtimoiy-madaniy, ijtimoiy-psixologik va boshqa o‘zgarishlar turli tezlik, miqyos, murakkablik yo‘nalishlarida sodir bo‘ladi. Respublikamizda olib borilayotgan yangilanish va modernizatsiya jarayonlari milliy istiqlol g‘oyasi va boy madaniyatimizga, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi. Modernizatsiya jarayonlarining juda ko‘plab ta’riflari va unga turli yondashuvlar mavjuddir. Modernizatsiya klassik nazariyalarida dastlab ishlab chiqarishni industrializatsiya asosida rivojlanishi bilan bog‘liq jarayon sifatida ta’riflandi.SHu ma’noda modernizatsiyani dastlab ko‘proq an’anaviy jamiyatdan sivilizatsiya davriga o‘tishga qiyoslashadi. Bunda “an’anaviy jamiyat quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi: hayotni tashkil etish ko‘p hollarda diniy tasavvurlarga asoslanadi; rivojlanish sikllidir; individualizmning mavjud emasligi; avtoritar hokimiyatning mavjudligi; shaxslarning faoliyatsizligi, innovatsiyalardan an’analarning ustunligi va h.k”. Bu modernizatsiya jarayonlarni adabiyotlarda innovatsiyalar asosida tahlil etish ham kuzatiladi. SHtompkaning “Sotsiologiya sotsialnыx izmenenii” kitobida: “Jahon tarixiy jarayonlarining nuqtai nazariga ko‘ra, modernizatsiya insoniyat yashash sharoitlarining yaxshilanishiga hissa qo‘shuvchi ahloqiy, texnologik va ijtimoiy qadriyatlardagi innovatsiyalarga daxldor” ekanligi ta’kidlanadi.6 Zamonaviy jamiyatda esa innovatsiyalar an’analardan ustivorlik qiladi; ijtimoiy hayot dunyoviy xarakterga bo‘ladi; rivojlanish izchil; liberal demokratik hokimiyat; individualizm, insonlar faolligi va h.k. asosiy belgilar hisoblanadi. Modernizatsiyaning keyingi bosqichlarini kuzatar ekanmiz, uning tobora jamiyatni barcha jabhalarini qamrab oluvchi kopleks xarakterga ega bo‘lib boganligini ko‘ramiz. Masalan, Xantington modernizatsiya jarayonlarini tahlil etar ekan, u ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini o‘z ichiga olishini ta’kidlaydi. Olim modernizatsiya jarayonlarining an’anaviy jamiyatning inqirozi va industrial jamiyat bag‘rida vujudga kelishini ta’kidlab, uning to‘qqizta belgisini ko‘rsatib o‘tadi. Bu belgilar quyidagilardan iboratdir: 6 С Штомпка П.С оциология социальных изменений/Пер, с англ, под ред. В.А.Ядова.-М.: Аспект Пресс, 1996. -173.с.- Logotip
madaniy o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Bu o‘zgarishlar ko‘p qirrali bo‘lib, ular natijasida ijtimoiy makonning mikro, mezo, makro darajalarida ekologik, iqtisodiy. ijtimoiy-madaniy, ijtimoiy-psixologik va boshqa o‘zgarishlar turli tezlik, miqyos, murakkablik yo‘nalishlarida sodir bo‘ladi. Respublikamizda olib borilayotgan yangilanish va modernizatsiya jarayonlari milliy istiqlol g‘oyasi va boy madaniyatimizga, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi. Modernizatsiya jarayonlarining juda ko‘plab ta’riflari va unga turli yondashuvlar mavjuddir. Modernizatsiya klassik nazariyalarida dastlab ishlab chiqarishni industrializatsiya asosida rivojlanishi bilan bog‘liq jarayon sifatida ta’riflandi.SHu ma’noda modernizatsiyani dastlab ko‘proq an’anaviy jamiyatdan sivilizatsiya davriga o‘tishga qiyoslashadi. Bunda “an’anaviy jamiyat quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi: hayotni tashkil etish ko‘p hollarda diniy tasavvurlarga asoslanadi; rivojlanish sikllidir; individualizmning mavjud emasligi; avtoritar hokimiyatning mavjudligi; shaxslarning faoliyatsizligi, innovatsiyalardan an’analarning ustunligi va h.k”. Bu modernizatsiya jarayonlarni adabiyotlarda innovatsiyalar asosida tahlil etish ham kuzatiladi. SHtompkaning “Sotsiologiya sotsialnыx izmenenii” kitobida: “Jahon tarixiy jarayonlarining nuqtai nazariga ko‘ra, modernizatsiya insoniyat yashash sharoitlarining yaxshilanishiga hissa qo‘shuvchi ahloqiy, texnologik va ijtimoiy qadriyatlardagi innovatsiyalarga daxldor” ekanligi ta’kidlanadi.6 Zamonaviy jamiyatda esa innovatsiyalar an’analardan ustivorlik qiladi; ijtimoiy hayot dunyoviy xarakterga bo‘ladi; rivojlanish izchil; liberal demokratik hokimiyat; individualizm, insonlar faolligi va h.k. asosiy belgilar hisoblanadi. Modernizatsiyaning keyingi bosqichlarini kuzatar ekanmiz, uning tobora jamiyatni barcha jabhalarini qamrab oluvchi kopleks xarakterga ega bo‘lib boganligini ko‘ramiz. Masalan, Xantington modernizatsiya jarayonlarini tahlil etar ekan, u ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini o‘z ichiga olishini ta’kidlaydi. Olim modernizatsiya jarayonlarining an’anaviy jamiyatning inqirozi va industrial jamiyat bag‘rida vujudga kelishini ta’kidlab, uning to‘qqizta belgisini ko‘rsatib o‘tadi. Bu belgilar quyidagilardan iboratdir: 6 С Штомпка П.С оциология социальных изменений/Пер, с англ, под ред. В.А.Ядова.-М.: Аспект Пресс, 1996. -173.с.-
Inqilobiylik, komplekslik, tizimlilik, globallik, davomiylik, bosqichlilik, gomogenlik, qaytarilmaslik, progressivlik. Iqtisodiy sohada modernizatsiya chuqur iqtisodiy o‘zgarishlar, mehnat taqsimotining o‘sishi, texnologiyalarning takomillashuvi, erkin raqobat, tijorat uchun qulay imkoniyatlarning yaratilishidir. Modernizatsiya ijtimoiy sohada aholi savodxonligining o‘sishi, yangilanishlarning barchasi aholi farovonligining o‘sishiga xizmat qiladi. Masalan, madaniyat sohasida modernizatsiya madaniyatning asosiy elementlari bo‘lgan din, falsafa, fanda differensatsiya, ta’limning keng tarqalishi, murakkab va intellektual maxsus kasb institutlarining shakllanishi, ommaviy kommunikatsiyaning rivojlanishi, rivojlanish, samaradorlik, muvafaqqiyat, o‘z imkoniyat va hissiyotlarini tabiiy namoyon etishga asoslangan yangi madaniy qadriyat paradigmasi va individualizmning rivojlanishi; yangi kengayib borayotgan ijtimoiy makonga moslashib boruvchi yangi individual odat, xususiyat va qiziqishlar sohasining kengayishi; fan va texnikaga ishonchning ortishi, moslashuvchanlik va karera qilishning o‘sishi; inson qadr- qimmatiga munosabatning o‘zgarishidir7. Siyosiy modernizatsiya siyosiy partiyalar, parlament, saylov huquqi, yashirin ovoz berish demokratik tamoyillarning qaror topishi hisoblanadi. Demak, modernizatsiya jarayonlari bugungi kunda jamiyatda zamonaviy siyosiy (demokratiya, fuqarolik jamiyati, huquqiy davlatni barpo etish), iqtisodiy (bozor, xususiy mulk, rivojlanganlik darajasiga ko‘ra ba’zi davlatlarda axborotlashagaan iqtisodiyot), ijtimoiy (individualizm, differensiatsiyaashgan jamiyat), madaniiy (madaniyatning differensatsiyasi, ijtimoiy ongdagi sekulyarizatsiya, savodxonlikning ortishi va keng tarqalishi, fan va texnikaning asosiy qadriyatga aylanishi) tizimlarni vujudga keltirishdan iborat kompleks jarayondir. U jamiyat taraqqiyotining jamiyatning murakkab tizim sifatida o‘zini-o‘zi tashkil etish qobiliyatidir. Modernizatsiya jarayonlarining tahlilida uning transformatsiya tushunchasiga nisbati muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy adabiyotlarada 7 Побережников И.В. Модернизация: теоретические и методологические проблемы Экономическая история. Обозрение / Под ред. Л.И.Бородкина. Вып. 7. М., 2001.С 152. Logotip
Inqilobiylik, komplekslik, tizimlilik, globallik, davomiylik, bosqichlilik, gomogenlik, qaytarilmaslik, progressivlik. Iqtisodiy sohada modernizatsiya chuqur iqtisodiy o‘zgarishlar, mehnat taqsimotining o‘sishi, texnologiyalarning takomillashuvi, erkin raqobat, tijorat uchun qulay imkoniyatlarning yaratilishidir. Modernizatsiya ijtimoiy sohada aholi savodxonligining o‘sishi, yangilanishlarning barchasi aholi farovonligining o‘sishiga xizmat qiladi. Masalan, madaniyat sohasida modernizatsiya madaniyatning asosiy elementlari bo‘lgan din, falsafa, fanda differensatsiya, ta’limning keng tarqalishi, murakkab va intellektual maxsus kasb institutlarining shakllanishi, ommaviy kommunikatsiyaning rivojlanishi, rivojlanish, samaradorlik, muvafaqqiyat, o‘z imkoniyat va hissiyotlarini tabiiy namoyon etishga asoslangan yangi madaniy qadriyat paradigmasi va individualizmning rivojlanishi; yangi kengayib borayotgan ijtimoiy makonga moslashib boruvchi yangi individual odat, xususiyat va qiziqishlar sohasining kengayishi; fan va texnikaga ishonchning ortishi, moslashuvchanlik va karera qilishning o‘sishi; inson qadr- qimmatiga munosabatning o‘zgarishidir7. Siyosiy modernizatsiya siyosiy partiyalar, parlament, saylov huquqi, yashirin ovoz berish demokratik tamoyillarning qaror topishi hisoblanadi. Demak, modernizatsiya jarayonlari bugungi kunda jamiyatda zamonaviy siyosiy (demokratiya, fuqarolik jamiyati, huquqiy davlatni barpo etish), iqtisodiy (bozor, xususiy mulk, rivojlanganlik darajasiga ko‘ra ba’zi davlatlarda axborotlashagaan iqtisodiyot), ijtimoiy (individualizm, differensiatsiyaashgan jamiyat), madaniiy (madaniyatning differensatsiyasi, ijtimoiy ongdagi sekulyarizatsiya, savodxonlikning ortishi va keng tarqalishi, fan va texnikaning asosiy qadriyatga aylanishi) tizimlarni vujudga keltirishdan iborat kompleks jarayondir. U jamiyat taraqqiyotining jamiyatning murakkab tizim sifatida o‘zini-o‘zi tashkil etish qobiliyatidir. Modernizatsiya jarayonlarining tahlilida uning transformatsiya tushunchasiga nisbati muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy adabiyotlarada 7 Побережников И.В. Модернизация: теоретические и методологические проблемы Экономическая история. Обозрение / Под ред. Л.И.Бородкина. Вып. 7. М., 2001.С 152.
transformatsiya jarayoni “tizimning o‘zini saqlash, qayta ishlab chiqarish jarayoni sifatida e’tirof etiladi. Bu tizimning beqaror, tizim boshqa metatizimga o‘tadi yoki ichki strukturasini o‘zgartiradi”8. Transformatsiya jarayoni ijtimoiy tizimning immanent umumiy sifatiy xususiyati bo‘lib, uning natijasida tizim bir strukturaviy tuzilmadan nisbatan rivojlanganrog‘iga almashadi.9 Izlanishlarda transformatsiya jarayoni universal kategoriya va tizimning butun mazmun mohiyatidagi o‘zgarish, ijtimoiy sub’ektlarning- insonlar va institutlarning tabiiy rivojlanish qonuniyatlari asosida maqsadga yo‘nalgan faoliyati natijasida amalna oshishi ta’kidlanadi. SHuningdek, muallif bu jarayonni tizimning o‘tish holati sifatida tasniflanadi.10. Transformatsiya jarayoni ko‘p vektorlik va o‘zgarishlarning amalga oshish sur’atlarining jadalligi, hamda bu o‘zgarishlarda sub’ektiv omillar ta’sirining yuqoriligi bilan ajraladi. Transformatsiya jarayonlarini bir tizim ikkinchisiga almashayotgandagi holat sifatida ham ta’riflaydilar11. Aytishimiz mumkinki, bu davr jamiyatning salbiy xarakterga ega bo‘lgan, taraqqiyotni to‘htatadigan o‘tmishidan voz kechib, yangi maqsad va g‘oyalar sari intilishidir.SHu bois ijtimoiy transformatsiya jarayonlari davrida ijtimoiy to‘qnashuvlarning kuchayishi va keskinlashuvi kuzatilishi mumkin. Bu jarayon o‘zida destruktiv va konstruktiv imkoniyatlarni jamlaydi, destruktiv va konstruktiv yo‘nalishlarga ega bo‘ladi. Konstruktiv transformatsiya jarayoni natijasida jamiyatda butunlay yoki uning ayrim sohalarining progressiv rivojlanishi ta’minlanadi. Ijtimoiy transformatsiyaning mazmuni shundan iboratki, jamiyada sifatiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ijtimoiy transformatsiya ijtimoiy tizimning ma’lum darajadagi boshqa ijtimoiy sifatdagi ijtimoiy tizimga o‘tishi hisoblanadi. Kibernetik yondoshuvga ko‘ra, ijtimoiy transformatsiya tizimdagi tuzilma, tuzilishi, strkturasi, ijtimoiy ongidagi o‘zgarishdir. Unda tizim 8 Марарица В.Ф.Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 76 9 Карасев В.И. Социальная трансформация как предмет философского анализа.Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С10 10 Карасев В.И. Социальная трансформация как предмет философского анализа.Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С15. 11 Марарица В.Ф.Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 70-76 Logotip
transformatsiya jarayoni “tizimning o‘zini saqlash, qayta ishlab chiqarish jarayoni sifatida e’tirof etiladi. Bu tizimning beqaror, tizim boshqa metatizimga o‘tadi yoki ichki strukturasini o‘zgartiradi”8. Transformatsiya jarayoni ijtimoiy tizimning immanent umumiy sifatiy xususiyati bo‘lib, uning natijasida tizim bir strukturaviy tuzilmadan nisbatan rivojlanganrog‘iga almashadi.9 Izlanishlarda transformatsiya jarayoni universal kategoriya va tizimning butun mazmun mohiyatidagi o‘zgarish, ijtimoiy sub’ektlarning- insonlar va institutlarning tabiiy rivojlanish qonuniyatlari asosida maqsadga yo‘nalgan faoliyati natijasida amalna oshishi ta’kidlanadi. SHuningdek, muallif bu jarayonni tizimning o‘tish holati sifatida tasniflanadi.10. Transformatsiya jarayoni ko‘p vektorlik va o‘zgarishlarning amalga oshish sur’atlarining jadalligi, hamda bu o‘zgarishlarda sub’ektiv omillar ta’sirining yuqoriligi bilan ajraladi. Transformatsiya jarayonlarini bir tizim ikkinchisiga almashayotgandagi holat sifatida ham ta’riflaydilar11. Aytishimiz mumkinki, bu davr jamiyatning salbiy xarakterga ega bo‘lgan, taraqqiyotni to‘htatadigan o‘tmishidan voz kechib, yangi maqsad va g‘oyalar sari intilishidir.SHu bois ijtimoiy transformatsiya jarayonlari davrida ijtimoiy to‘qnashuvlarning kuchayishi va keskinlashuvi kuzatilishi mumkin. Bu jarayon o‘zida destruktiv va konstruktiv imkoniyatlarni jamlaydi, destruktiv va konstruktiv yo‘nalishlarga ega bo‘ladi. Konstruktiv transformatsiya jarayoni natijasida jamiyatda butunlay yoki uning ayrim sohalarining progressiv rivojlanishi ta’minlanadi. Ijtimoiy transformatsiyaning mazmuni shundan iboratki, jamiyada sifatiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ijtimoiy transformatsiya ijtimoiy tizimning ma’lum darajadagi boshqa ijtimoiy sifatdagi ijtimoiy tizimga o‘tishi hisoblanadi. Kibernetik yondoshuvga ko‘ra, ijtimoiy transformatsiya tizimdagi tuzilma, tuzilishi, strkturasi, ijtimoiy ongidagi o‘zgarishdir. Unda tizim 8 Марарица В.Ф.Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 76 9 Карасев В.И. Социальная трансформация как предмет философского анализа.Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С10 10 Карасев В.И. Социальная трансформация как предмет философского анализа.Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С15. 11 Марарица В.Ф.Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 70-76
elementlari( odamlar, mashinalar va boshqalar o‘zgarmasdan qolishi, ular iorasidagi munosabatlar tizimi, usul va strukturasi o‘zgaradi12. Tabiatshunoslikda transformatsiyani fazoviy o‘tish, sinergetikada bifurkatsiya nuqtasi sifatida ta’riflash mumkin. Kastels "informatsional jamiyat", "informatsional iqtisodiyot", “genetik inqilob” atamalarini zamonaviy transformatsiya jarayonlarini ifodalash uchun qo‘llaydi13. Zamonaviy transformatsiya jarayonlarining asosi ilmiy texnologiyalar tashkil etadi. Toffler esa zamonaviy ijtimoiy o‘zgarishlarni uchta to‘lqin sifatida ta’riflaydi. Modernizatsiya jarayonlarini tadqiq etuvchi izlanishlarga asoslanib aytish mumkinki, endilikda uning mohiyati o‘zgarib, “modernizatsiyaviy transformatsiya”ga aylanib borayotganligini ta’kidamoqdalar.14 Bunga sabab zamonaviy modernizatsiya jarayonlarining tobora kompleks xarakterga ega bo‘lib borayotganligidir. SHu cababli ko‘p ilmiy adabiyotlarda modernizatsiya va transformatsiya tushunchalarining bir ma’noda qo‘llanilayotganini ko‘rish mumkin.Ammo yuqoridagi fikrlarimizdan kelib chiqib aytish mumkinki, transformatsiya jarayoni modernizatsiya jarayonlariga qarananda kengroq tushuncha. CHunki modernizatsiyada tio‘zimning ayrim elementolariga qaratilishi mumkin. Masalan , bugungi kunda jahon iqtisodiy inqirozi tufayli mamlakatimizda bank tizimini modernizatsiya qilish chora-tadbirlari belgilandi. Modernizatsiya jarayonning asosini bilim tashkil etishini ko‘rish mumkin. CHunki bilim sub’ekt faoliyati uchun imkoniyat yaratadi. Bilim – o‘qish, ta’lim orqali kamol topishga intilishni ifodalovchi shaxs tarkibining zaruriy qismidir15. Bu haqda Toffler o‘zining “Inqilobiy boylik” asarida “yangi boyliklar tizimi vujudga kelayotganligini16, bu boyliklar tizimining asosini 12 М. В. Сухарев. Социальная трансформация с точки зрения кибернетики. Мониторинг социально-экономических процессов в Республике Карелия", сборник. Петрозаводск, Карельский Научный Центр РАН, 2000 г., с. 135 – 139. 13 Кастельс Мануэль. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. М. С.29. 14 15 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 24-б 16 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М. 2007.Политиздат С.149 Logotip
elementlari( odamlar, mashinalar va boshqalar o‘zgarmasdan qolishi, ular iorasidagi munosabatlar tizimi, usul va strukturasi o‘zgaradi12. Tabiatshunoslikda transformatsiyani fazoviy o‘tish, sinergetikada bifurkatsiya nuqtasi sifatida ta’riflash mumkin. Kastels "informatsional jamiyat", "informatsional iqtisodiyot", “genetik inqilob” atamalarini zamonaviy transformatsiya jarayonlarini ifodalash uchun qo‘llaydi13. Zamonaviy transformatsiya jarayonlarining asosi ilmiy texnologiyalar tashkil etadi. Toffler esa zamonaviy ijtimoiy o‘zgarishlarni uchta to‘lqin sifatida ta’riflaydi. Modernizatsiya jarayonlarini tadqiq etuvchi izlanishlarga asoslanib aytish mumkinki, endilikda uning mohiyati o‘zgarib, “modernizatsiyaviy transformatsiya”ga aylanib borayotganligini ta’kidamoqdalar.14 Bunga sabab zamonaviy modernizatsiya jarayonlarining tobora kompleks xarakterga ega bo‘lib borayotganligidir. SHu cababli ko‘p ilmiy adabiyotlarda modernizatsiya va transformatsiya tushunchalarining bir ma’noda qo‘llanilayotganini ko‘rish mumkin.Ammo yuqoridagi fikrlarimizdan kelib chiqib aytish mumkinki, transformatsiya jarayoni modernizatsiya jarayonlariga qarananda kengroq tushuncha. CHunki modernizatsiyada tio‘zimning ayrim elementolariga qaratilishi mumkin. Masalan , bugungi kunda jahon iqtisodiy inqirozi tufayli mamlakatimizda bank tizimini modernizatsiya qilish chora-tadbirlari belgilandi. Modernizatsiya jarayonning asosini bilim tashkil etishini ko‘rish mumkin. CHunki bilim sub’ekt faoliyati uchun imkoniyat yaratadi. Bilim – o‘qish, ta’lim orqali kamol topishga intilishni ifodalovchi shaxs tarkibining zaruriy qismidir15. Bu haqda Toffler o‘zining “Inqilobiy boylik” asarida “yangi boyliklar tizimi vujudga kelayotganligini16, bu boyliklar tizimining asosini 12 М. В. Сухарев. Социальная трансформация с точки зрения кибернетики. Мониторинг социально-экономических процессов в Республике Карелия", сборник. Петрозаводск, Карельский Научный Центр РАН, 2000 г., с. 135 – 139. 13 Кастельс Мануэль. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. М. С.29. 14 15 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 24-б 16 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М. 2007.Политиздат С.149
bilim tashkil etishini ta’kidlaydi. Inqilob atamasini muallif zamonaviy deb atash mumkin bo‘lgan yangi hayot tarzi yoki yangi sivilizatsiyaning vujudga kelishini ifodalash uchun qo‘llaydi17. Olim bilim barcha davrlarda boylik asosi bo‘lib kelgan, ammo bugunga kelib u inqilobiy boylik asosiga aylanganligini e’tirof etadi. Bunga sabab olim fikricha, bilimning boshqa resurslardan farq qiluvchi xususiyatlari hisoblanadi. Zamonaviy modernizatsiya jarayonlarida bilim muammosiga, uning jamiyatdagi maqomiga turlicha yondoshuvlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.Buni postmodernizm yo‘nalishining epistemologik muammolarga keng o‘rin berilishida ham ko‘rish mumkin. Ularda bilim predmeti, uning tipologiyasi, ob’ekt va sub’ektidagi o‘zgarishlar, bilimning tijoratlashuv jarayonlari e’tirof etiladi. Postmodernizm ilmiy bilishni yuqori standartlar, oliy nufuzidan voz kechadilar. Postmodernizm g‘oyalarida borliqdagi yagonalik, yaxlitlik, barqarorlik yo‘qoladi, ularning o‘rnini ko‘plik, ko‘pxillilik egallaydi. Postmodernizm vakillari olamni bilishning eng samarali yo‘li sifatida o‘yinni tan oladilar. Oldingi tafakkur uslubidagi bilish usullari, taraqqiyoti, bosqichlari va darajalari, bir butunligi ifodalangan “bilish daraxti” inkor etiladi. Postmodernizm bilish paradigmasida “rizoma”g‘oyasi ustivorlik qiladi. Rizoma so‘zi botanikadan olingan bo‘lib, unda bu so‘z ko‘p yillik o‘simliklarni, masalan gulsapsarni o‘ziga xos yashash usulini ifodalaydi. Rizoma tipidagi o‘simliklarning yagona ildizi bo‘lmaydi, u har tomonga qarab o‘sadi, bir – biri bilan chatishib ketgan novdalarga ega bo‘ladi. Bunday o‘simliklarda yagona tana, asos bo‘lmaydi. Rizoma ramzi yordamida fanda hech qanday shakl yo‘qligi, uning doimiy xaosda ekanligi ta’kidlanadi. Bunga sabab postmodernizm hayot, ijtimoiy borliqning o‘zini xaosda ko‘rishidir. Ularning fikricha, hayotdagi xaosni yagona shakl va biron ilmiy sxema bilan tasvirlashning mumkin emasligidir. Postmodernizm har qanday chegaralanishni cheklashlarni inkor etib, parchalash, bo‘laklarga bo‘lish va ko‘p fikrlilik va nisbiylikka urg‘u beradi. Postmodernizm paradigmasining ijobiy tomonlari unda olamning ko‘pxilligi, olam doimo ochiq, nobarqaror ekanligini e’tirof etilishidir. 17 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М.2007. Политиздат.С 7 Logotip
bilim tashkil etishini ta’kidlaydi. Inqilob atamasini muallif zamonaviy deb atash mumkin bo‘lgan yangi hayot tarzi yoki yangi sivilizatsiyaning vujudga kelishini ifodalash uchun qo‘llaydi17. Olim bilim barcha davrlarda boylik asosi bo‘lib kelgan, ammo bugunga kelib u inqilobiy boylik asosiga aylanganligini e’tirof etadi. Bunga sabab olim fikricha, bilimning boshqa resurslardan farq qiluvchi xususiyatlari hisoblanadi. Zamonaviy modernizatsiya jarayonlarida bilim muammosiga, uning jamiyatdagi maqomiga turlicha yondoshuvlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.Buni postmodernizm yo‘nalishining epistemologik muammolarga keng o‘rin berilishida ham ko‘rish mumkin. Ularda bilim predmeti, uning tipologiyasi, ob’ekt va sub’ektidagi o‘zgarishlar, bilimning tijoratlashuv jarayonlari e’tirof etiladi. Postmodernizm ilmiy bilishni yuqori standartlar, oliy nufuzidan voz kechadilar. Postmodernizm g‘oyalarida borliqdagi yagonalik, yaxlitlik, barqarorlik yo‘qoladi, ularning o‘rnini ko‘plik, ko‘pxillilik egallaydi. Postmodernizm vakillari olamni bilishning eng samarali yo‘li sifatida o‘yinni tan oladilar. Oldingi tafakkur uslubidagi bilish usullari, taraqqiyoti, bosqichlari va darajalari, bir butunligi ifodalangan “bilish daraxti” inkor etiladi. Postmodernizm bilish paradigmasida “rizoma”g‘oyasi ustivorlik qiladi. Rizoma so‘zi botanikadan olingan bo‘lib, unda bu so‘z ko‘p yillik o‘simliklarni, masalan gulsapsarni o‘ziga xos yashash usulini ifodalaydi. Rizoma tipidagi o‘simliklarning yagona ildizi bo‘lmaydi, u har tomonga qarab o‘sadi, bir – biri bilan chatishib ketgan novdalarga ega bo‘ladi. Bunday o‘simliklarda yagona tana, asos bo‘lmaydi. Rizoma ramzi yordamida fanda hech qanday shakl yo‘qligi, uning doimiy xaosda ekanligi ta’kidlanadi. Bunga sabab postmodernizm hayot, ijtimoiy borliqning o‘zini xaosda ko‘rishidir. Ularning fikricha, hayotdagi xaosni yagona shakl va biron ilmiy sxema bilan tasvirlashning mumkin emasligidir. Postmodernizm har qanday chegaralanishni cheklashlarni inkor etib, parchalash, bo‘laklarga bo‘lish va ko‘p fikrlilik va nisbiylikka urg‘u beradi. Postmodernizm paradigmasining ijobiy tomonlari unda olamning ko‘pxilligi, olam doimo ochiq, nobarqaror ekanligini e’tirof etilishidir. 17 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М.2007. Политиздат.С 7
Postmodernizmning vakillaridan bo‘lgan Liotar asarlarida postmodernizm yo‘nalishining o‘ziga xos jihatlarini ko‘rish mumkin. Liotar rivojlangan davlatlardagi bilim holatini tahlil etadi va madaniyatdagi zamonaviy holatni “postmodern” deb tavsiflaydi. Uning ta’limoti “til o‘yin” lariga asoslangan. Uningcha, bilim o‘zida til o‘yinlarini mujassam etadi. Liotar zamonaviy fan holatini inqirozli deb hisoblaydi.Uning fikriga ko‘ra, zamonaviy fan falsafiy maqsad va funksiyalarini lingvistik elementga aylantirdi. Liotar zamonaviy jamiyatda bilim erozziyasi sodir bo‘layotganligin ta’kidlaydi. Bunga sabab ilmiy kashfiyotlar, yangi ilmiy bilimlarning sotiladigan tovarga aylanishi va ularning tor doiradagi kishilar qo‘lida hukmronlik quroliga aylanib qolishidir. Postmodernizm davrida olim fanning ensiklopedik strukturasi tarqalib ketishini, ilmiy bilimning asosiy xususiyati immanentligini ta’kidlaydi. Olim fikriga ko‘ra postmodernizm davrida fan lingvistikaga asoslanishini, til o‘yinlari asosida rivojlanishi ta’kidlanib, uning ijtimoiy-madaniy mohiyati inkor etiladi. Liotar bilim evolyusiyasini tadqiq etar ekan, axborotlar va ilmiy bilimni diskurs, narrativ sifatida tavsiflaydi. Muallif bilimlarning tafakkur va shaxsdan ajralishini, postmodernizm davrida bilim ham ishlab chiqaruvchi va iste’molchining munosabatini ifodalab, ishlab chiqarish munosabatlariga daxldor bo‘lishini ta’riflab o‘tadi. Uning fiikricha, bilim almashish, sotish uchun ishlab chiqariladi. Legimizatsiya-olim fikricha, jamiyatning ilmiy bilimlarni tan olishidir.Fanni Liotar ishlab chiqarish legimizatsiya qilishini ta’kidlaydi18. Har bir jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanishi ilmiy bilimlar bilan bog‘liq, ammo hech qachon jamiyat, insoniyatning kelajakdagi taraqqiyot yo‘li bugungidek ilmiy bilimlarga bog‘liq bo‘lmagan. Adabiyotlarda axborotlashagan jamiyat, bilim jamiyati, postindustrial jamiyat, globallashib borayotgan jamiyat sifatida ta’riflanayotgan zamonaviy jamiyat texnologiyalar asosida modernizatsiyalashib bormoqda. Axborot va bilim XX asrning oxirlaridan boshlab texnologiyalarning (informatika, 18 Лиотар. Жан Франсуа. Состояние постмодерна. М., Алтейя. 1998. Logotip
Postmodernizmning vakillaridan bo‘lgan Liotar asarlarida postmodernizm yo‘nalishining o‘ziga xos jihatlarini ko‘rish mumkin. Liotar rivojlangan davlatlardagi bilim holatini tahlil etadi va madaniyatdagi zamonaviy holatni “postmodern” deb tavsiflaydi. Uning ta’limoti “til o‘yin” lariga asoslangan. Uningcha, bilim o‘zida til o‘yinlarini mujassam etadi. Liotar zamonaviy fan holatini inqirozli deb hisoblaydi.Uning fikriga ko‘ra, zamonaviy fan falsafiy maqsad va funksiyalarini lingvistik elementga aylantirdi. Liotar zamonaviy jamiyatda bilim erozziyasi sodir bo‘layotganligin ta’kidlaydi. Bunga sabab ilmiy kashfiyotlar, yangi ilmiy bilimlarning sotiladigan tovarga aylanishi va ularning tor doiradagi kishilar qo‘lida hukmronlik quroliga aylanib qolishidir. Postmodernizm davrida olim fanning ensiklopedik strukturasi tarqalib ketishini, ilmiy bilimning asosiy xususiyati immanentligini ta’kidlaydi. Olim fikriga ko‘ra postmodernizm davrida fan lingvistikaga asoslanishini, til o‘yinlari asosida rivojlanishi ta’kidlanib, uning ijtimoiy-madaniy mohiyati inkor etiladi. Liotar bilim evolyusiyasini tadqiq etar ekan, axborotlar va ilmiy bilimni diskurs, narrativ sifatida tavsiflaydi. Muallif bilimlarning tafakkur va shaxsdan ajralishini, postmodernizm davrida bilim ham ishlab chiqaruvchi va iste’molchining munosabatini ifodalab, ishlab chiqarish munosabatlariga daxldor bo‘lishini ta’riflab o‘tadi. Uning fiikricha, bilim almashish, sotish uchun ishlab chiqariladi. Legimizatsiya-olim fikricha, jamiyatning ilmiy bilimlarni tan olishidir.Fanni Liotar ishlab chiqarish legimizatsiya qilishini ta’kidlaydi18. Har bir jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanishi ilmiy bilimlar bilan bog‘liq, ammo hech qachon jamiyat, insoniyatning kelajakdagi taraqqiyot yo‘li bugungidek ilmiy bilimlarga bog‘liq bo‘lmagan. Adabiyotlarda axborotlashagan jamiyat, bilim jamiyati, postindustrial jamiyat, globallashib borayotgan jamiyat sifatida ta’riflanayotgan zamonaviy jamiyat texnologiyalar asosida modernizatsiyalashib bormoqda. Axborot va bilim XX asrning oxirlaridan boshlab texnologiyalarning (informatika, 18 Лиотар. Жан Франсуа. Состояние постмодерна. М., Алтейя. 1998.
elektronika, biotexnologiya, nanotexnologiya va h.k.) fundamenti hisoblanadi19. Zamonaviy globallashuv va axborotlashuv jarayonlari insoniyat tarixidagi modernizatsiya sifatida namoyon bo‘ladi. Bu jarayonlar insoniyat tarixining butunlay yangi sifatiy o‘zgarishlar, transformatsiyalar davrini boshlab berdi deyish mumkin. Mazkur o‘zgarishlarning ijobiy natijasi har bir mamlakat, har bir davlat, jahon mifqyosida ilm-fanning rivojlanish darajasi bilan belgilanmoqda. Natijada fan rolining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning roli o‘zgardi. Bugungi kunda fan sifat jihatidan yangi funksiyalarni bajaradi ularning asoiylari sifatida ekomuvozanatni saqlash, tabiat va jamiyatni boshqarish funksiyalarini ko‘rsatish mumkin. Tadqiqot faoliyatining maqsadida ham o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ilmiy tadqiqotlar bugungi kunda faqat ilmiy maqsadlarni ko‘zlamasdan, boshqaruv, axborot, loyihalashtirish, texnik-ishlab chiqarishni ham nazarda tutadi; yangi bilimlarni ishlab chiqaruvchi ilmiy tadqiqot birlashmalari yangi bilimlarni yaratibgina qolmay, moddiy-ishlab chiqarish funksiyalarini ham bajaradilar. Bir so‘z bilan aytganda zamonaviy globallashuv davrida bilim asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Bilimlar taraqqiyoti kelajakda qanday bo‘ladi? Globallashuv jarayonlari fan taraqqiyotiga qanday ta’sir qilishi mumkin? Mutaxassislarning fikriga qaraganda, globallashuv jarayonlari fanda ham global o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Bular eng avvalo fanning mohiyati, strukturasi, funksiyalaridagi – transformatsiya jarayonlari, ya’ni chuqur, yangi sifatiy o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Bularni eng avvalo fanning tobora global, internatsional mazmun kasb etib, globallashib borayotganida ko‘ramiz. Bu jarayon ikki yo‘nalishda rivojlanayotganligi ta’kidlanmoqda. Bulardan birinchisi, fanning notijorat globallashuv yo‘nalishi bo‘lib, unda olimlar va turli o‘quv yurtlari birgalikda ilmiy tadqiqot olib boradilar, o‘zaro bilim almashish sodir bo‘ladi. Ikkinchisi tijorat yo‘nalishidagi fandagi globallashuv hisoblanadi. Bu yo‘nalish asosan XX asrdan boshlandi va keyingi o‘n yillarda dadil o‘sib borayotganligi kuzatilmoqda. Bu yo‘nalishdagi fan globallashuvi ob’ektiv asosga ega bo‘lib, 19 Абдуллаева М.Н. Покачалов Г. Философские проблемы методологии науки. Т., Фалсафа ва ҳуқуқ .2006. С.37. Logotip
elektronika, biotexnologiya, nanotexnologiya va h.k.) fundamenti hisoblanadi19. Zamonaviy globallashuv va axborotlashuv jarayonlari insoniyat tarixidagi modernizatsiya sifatida namoyon bo‘ladi. Bu jarayonlar insoniyat tarixining butunlay yangi sifatiy o‘zgarishlar, transformatsiyalar davrini boshlab berdi deyish mumkin. Mazkur o‘zgarishlarning ijobiy natijasi har bir mamlakat, har bir davlat, jahon mifqyosida ilm-fanning rivojlanish darajasi bilan belgilanmoqda. Natijada fan rolining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning roli o‘zgardi. Bugungi kunda fan sifat jihatidan yangi funksiyalarni bajaradi ularning asoiylari sifatida ekomuvozanatni saqlash, tabiat va jamiyatni boshqarish funksiyalarini ko‘rsatish mumkin. Tadqiqot faoliyatining maqsadida ham o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ilmiy tadqiqotlar bugungi kunda faqat ilmiy maqsadlarni ko‘zlamasdan, boshqaruv, axborot, loyihalashtirish, texnik-ishlab chiqarishni ham nazarda tutadi; yangi bilimlarni ishlab chiqaruvchi ilmiy tadqiqot birlashmalari yangi bilimlarni yaratibgina qolmay, moddiy-ishlab chiqarish funksiyalarini ham bajaradilar. Bir so‘z bilan aytganda zamonaviy globallashuv davrida bilim asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Bilimlar taraqqiyoti kelajakda qanday bo‘ladi? Globallashuv jarayonlari fan taraqqiyotiga qanday ta’sir qilishi mumkin? Mutaxassislarning fikriga qaraganda, globallashuv jarayonlari fanda ham global o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Bular eng avvalo fanning mohiyati, strukturasi, funksiyalaridagi – transformatsiya jarayonlari, ya’ni chuqur, yangi sifatiy o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Bularni eng avvalo fanning tobora global, internatsional mazmun kasb etib, globallashib borayotganida ko‘ramiz. Bu jarayon ikki yo‘nalishda rivojlanayotganligi ta’kidlanmoqda. Bulardan birinchisi, fanning notijorat globallashuv yo‘nalishi bo‘lib, unda olimlar va turli o‘quv yurtlari birgalikda ilmiy tadqiqot olib boradilar, o‘zaro bilim almashish sodir bo‘ladi. Ikkinchisi tijorat yo‘nalishidagi fandagi globallashuv hisoblanadi. Bu yo‘nalish asosan XX asrdan boshlandi va keyingi o‘n yillarda dadil o‘sib borayotganligi kuzatilmoqda. Bu yo‘nalishdagi fan globallashuvi ob’ektiv asosga ega bo‘lib, 19 Абдуллаева М.Н. Покачалов Г. Философские проблемы методологии науки. Т., Фалсафа ва ҳуқуқ .2006. С.37.
uning omillari bo‘lib global moliyaviy va fond bozorlarining vujudga kelishi; halqaro raqobatning kuchayib global tus olishi; transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy faoliyat ko‘lamining o‘sishi; aloqa vositalari, shuningdek global “INTERNET” tarmog‘ining rivojlanishi, erning maxsus sun’iy yo‘ldoshlarining uchirilishi hizmat qiladi. Tijorat yo‘nalishidagi fan globallashuvida transmilliy korporatsiyalar va davlatlar chet eldagi ilmiy ishlanmalarni moliyalaydi. va bu holat bugungi kunda o‘sib bormoqda. SHuni ham aytib o‘tish kerakki, bunday fandagi globallashuv jarayonlari ijobiy tomonlari bilan birga bir qator muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. YA’ni halqaro alyanslarning faoliyatida faqatgina iqtisodiy maqsadlarni ko‘zlab, ilmiy tadqiqotlarni olib borish keng tus oladi, bu esa fundamental bilimlar taraqqiyotini susaytiradi. SHuningdek, halqaro alyanslar mahaliy ilmiy xodimlar o‘rtasidagi qo‘nimsizlik, ilmiy salohiyatning pasayishi, axborotlarning qo‘ldan boy berilishi kabi oqibatlarga olib kelishi mumkin. SHunga qaramasdan, fandagi globallashuv ham ob’ektiv jarayon bo‘lib, uning salbiy tomonlarini bartaraf etish uchun ilm - fan va har bir davlat o‘rtasida mustahkam hamkorlik talab etiladi. Demak, aytish mumkinki, globalashuv jamiyat hayotining barcha sohalariga o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi jarayondir. Global jarayonlar insoniyat oldidagi global muammolarni global – evolyusionizm, sinergetik paradigmaga asoslangan fanni yanada rivojlantirish, bilim va texnologiyalarni innovatsion ishlab chiqarishga joriy etish asosidagina hal qilish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Zamonaviy globallashuv postnoklassik fannining mazmuni, funksiya, strukturasi, ob’ektiga ta’sir etdi. Murakkab, o‘z-o‘zini tashkil etadigan, sinergetik xarakterga ega bo‘lgan tizimlar zamonaviy jahon fanninig ob’ektiga aylandi. Fanda integratsiya, differensiatsiya, globallashuv jarayonlari kuchaydi. Fanning borgan sari qadriyatlar bilan uzviy holda rivojlanishi, uning gumanizatsiyalashuvi, uning ekologik muvozanatni saqlashdagi roli ortdi. SHuningdek, globallashuv paradigmasida “moddiy” resurslar emas, “nomoddiy” resurslar, ya’ni bilim, nou-xau, axborot tizimi va patentlarni,ilmiy Logotip
uning omillari bo‘lib global moliyaviy va fond bozorlarining vujudga kelishi; halqaro raqobatning kuchayib global tus olishi; transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy faoliyat ko‘lamining o‘sishi; aloqa vositalari, shuningdek global “INTERNET” tarmog‘ining rivojlanishi, erning maxsus sun’iy yo‘ldoshlarining uchirilishi hizmat qiladi. Tijorat yo‘nalishidagi fan globallashuvida transmilliy korporatsiyalar va davlatlar chet eldagi ilmiy ishlanmalarni moliyalaydi. va bu holat bugungi kunda o‘sib bormoqda. SHuni ham aytib o‘tish kerakki, bunday fandagi globallashuv jarayonlari ijobiy tomonlari bilan birga bir qator muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. YA’ni halqaro alyanslarning faoliyatida faqatgina iqtisodiy maqsadlarni ko‘zlab, ilmiy tadqiqotlarni olib borish keng tus oladi, bu esa fundamental bilimlar taraqqiyotini susaytiradi. SHuningdek, halqaro alyanslar mahaliy ilmiy xodimlar o‘rtasidagi qo‘nimsizlik, ilmiy salohiyatning pasayishi, axborotlarning qo‘ldan boy berilishi kabi oqibatlarga olib kelishi mumkin. SHunga qaramasdan, fandagi globallashuv ham ob’ektiv jarayon bo‘lib, uning salbiy tomonlarini bartaraf etish uchun ilm - fan va har bir davlat o‘rtasida mustahkam hamkorlik talab etiladi. Demak, aytish mumkinki, globalashuv jamiyat hayotining barcha sohalariga o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi jarayondir. Global jarayonlar insoniyat oldidagi global muammolarni global – evolyusionizm, sinergetik paradigmaga asoslangan fanni yanada rivojlantirish, bilim va texnologiyalarni innovatsion ishlab chiqarishga joriy etish asosidagina hal qilish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Zamonaviy globallashuv postnoklassik fannining mazmuni, funksiya, strukturasi, ob’ektiga ta’sir etdi. Murakkab, o‘z-o‘zini tashkil etadigan, sinergetik xarakterga ega bo‘lgan tizimlar zamonaviy jahon fanninig ob’ektiga aylandi. Fanda integratsiya, differensiatsiya, globallashuv jarayonlari kuchaydi. Fanning borgan sari qadriyatlar bilan uzviy holda rivojlanishi, uning gumanizatsiyalashuvi, uning ekologik muvozanatni saqlashdagi roli ortdi. SHuningdek, globallashuv paradigmasida “moddiy” resurslar emas, “nomoddiy” resurslar, ya’ni bilim, nou-xau, axborot tizimi va patentlarni,ilmiy
axborotni boshqarish ahamiyatli bo‘lib borayotganligi sababli kelgusida ham jamiyat taraqqiyoti fan, bilimlar bilan uzviy bog‘liqlikda rivojlanishi e’tirof etilmoqda. Ayniqsa, jamiyatning kelajagi asosan genetika, materialshunoslik, energetika, sun’iy intellekt, inson miyasini o‘rganish, bilimlar dinamikasi, bilimlarni boshqarish, globallashuv davrida qanday bilimlarni translyasiya qilish, ekologiya sohalaridagi yutuqlarning amaliyotga qo‘llanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Natijada olimlarning halqaro ilmiy hamkorligiga talab yanada kuchayadi. SHu bois, globallashuv davrida ilmiy bilim va fan taraqqiyotining hal qiluvchi ahamiyati har bir davlat doirasida ilmiy siyosat tushunchasining shakllanishiga olib keldi. Bugungi kunda rivojlangan va Evropa hamkorligiga a’zo davlatlar va O‘zbekiston ilmiy siyosatiining asosini butun dunyo ilmiy imkoniyat va salohiyatini integratsiya qilish tashkil etadi. CHunki globallashuv davrida yuzaga kelgan global muammolar faqatgina butun jahon olimlarining birgalikdagi ilmiy izlanishlari natijasidagina o‘z echimini topishi mumkin. Bu o‘z navbatida ilm-fanning yanada taraqqiy etishini taqozo etadi. “Globallashuv sharoitida mamlakatning innovatsion rivojlantirish salohiyati raqobatbardoshlikning hal qiluvchi omillaridan biriga aylangan bir paytda aholining yuqori bilim darajasi mamlakatga o‘zini jamiyatga daxldor deb hisoblash imkonini beradigan obro‘ emas, balki yashovchanlik va iqtisodiy ta’minot, pirovardida siysiy mustaqillik omiliga aylanadi”20. Ma’lumki globallashuvning fundamental omillaridan biri axborotlashuv jarayonlari hisoblanadi21. SHu bois globallashuv davrida fanning, madaniyat sohasida ham axborotlashuv jarayonlari sodir bo‘ladi va bu o‘z navbatida fanning ham axbortlashuvini talab etadi. Har bir ijtimoiy hodisaning ijobiy va salbiy tomoni bo‘lgani singari, globallashuv jarayonlari ham bundan mustasno emas. Uning keng qamrovli va g‘oyat o‘tkir ta’siri natijasida u mafkuraviy ta’sir o‘tkazishning quroliga ham aylanib bormoqda. Prezidentimiz ta’kidlaganidek “bugungi zamonda mafkura 20 Инсон тараққиёти маъруза.Ўзбекистонда таълим: талаб ва таклиф мутаносиблиги. Ўзбекистон. Т., 2007-2008.32-б. 21 Ракитов А.И. Наука в эпоху глобальных трансформаций (российская перспектива). Наука в России: состояние и перспективы. М.; 1997. С. 13. Logotip
axborotni boshqarish ahamiyatli bo‘lib borayotganligi sababli kelgusida ham jamiyat taraqqiyoti fan, bilimlar bilan uzviy bog‘liqlikda rivojlanishi e’tirof etilmoqda. Ayniqsa, jamiyatning kelajagi asosan genetika, materialshunoslik, energetika, sun’iy intellekt, inson miyasini o‘rganish, bilimlar dinamikasi, bilimlarni boshqarish, globallashuv davrida qanday bilimlarni translyasiya qilish, ekologiya sohalaridagi yutuqlarning amaliyotga qo‘llanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Natijada olimlarning halqaro ilmiy hamkorligiga talab yanada kuchayadi. SHu bois, globallashuv davrida ilmiy bilim va fan taraqqiyotining hal qiluvchi ahamiyati har bir davlat doirasida ilmiy siyosat tushunchasining shakllanishiga olib keldi. Bugungi kunda rivojlangan va Evropa hamkorligiga a’zo davlatlar va O‘zbekiston ilmiy siyosatiining asosini butun dunyo ilmiy imkoniyat va salohiyatini integratsiya qilish tashkil etadi. CHunki globallashuv davrida yuzaga kelgan global muammolar faqatgina butun jahon olimlarining birgalikdagi ilmiy izlanishlari natijasidagina o‘z echimini topishi mumkin. Bu o‘z navbatida ilm-fanning yanada taraqqiy etishini taqozo etadi. “Globallashuv sharoitida mamlakatning innovatsion rivojlantirish salohiyati raqobatbardoshlikning hal qiluvchi omillaridan biriga aylangan bir paytda aholining yuqori bilim darajasi mamlakatga o‘zini jamiyatga daxldor deb hisoblash imkonini beradigan obro‘ emas, balki yashovchanlik va iqtisodiy ta’minot, pirovardida siysiy mustaqillik omiliga aylanadi”20. Ma’lumki globallashuvning fundamental omillaridan biri axborotlashuv jarayonlari hisoblanadi21. SHu bois globallashuv davrida fanning, madaniyat sohasida ham axborotlashuv jarayonlari sodir bo‘ladi va bu o‘z navbatida fanning ham axbortlashuvini talab etadi. Har bir ijtimoiy hodisaning ijobiy va salbiy tomoni bo‘lgani singari, globallashuv jarayonlari ham bundan mustasno emas. Uning keng qamrovli va g‘oyat o‘tkir ta’siri natijasida u mafkuraviy ta’sir o‘tkazishning quroliga ham aylanib bormoqda. Prezidentimiz ta’kidlaganidek “bugungi zamonda mafkura 20 Инсон тараққиёти маъруза.Ўзбекистонда таълим: талаб ва таклиф мутаносиблиги. Ўзбекистон. Т., 2007-2008.32-б. 21 Ракитов А.И. Наука в эпоху глобальных трансформаций (российская перспектива). Наука в России: состояние и перспективы. М.; 1997. С. 13.
poligonlari yadro poligonlaridan ham ko‘proq kuchga ega.”.22 Bunday vaziyat odamning o‘z mustaqil fikriga, bilimga, keng dunyoqarash va boy ma’naviyatga ega bo‘lishini talab etadi. Biz istiqbolimizni ma’rifatli dunyo, rivojlangan mamlakat qurmoqchi ekanmiz, xalqimiz, avvalambor yosh avlodimiz ma’naviy olamining daxlsizligini asrash uchun biz nimalarga tayanib-suyanib ish olib borishimiz kerakligi muhimdir. Buning uchun mamlakatimizda fan va bilimlarni translyasiya qilish vositasi bo‘lgan ta’lim tizimini jahon fani va ta’lim tizimi bilan integratsiyasini ta’minlash, globallashuv davrida sodir bo‘layotgan fan va ta’limdagi global tendensiyalarni falsafiy-metodologik tahlil qilish o‘zbekiston olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. SHu sababli zamonaviy modernizatsiya jarayonlarining muvafaqqiyatini ta’lim tizimini modernizatsiya qilmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. Ijtimoiy sub’ektlarning faol faoliyatining zamirida bilim yotadi. Ta’lim shaxs, davlat va jamiyatning iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor ijtimoiy taraqqiyot sohasi deb e’tirof etilgan.23 Ta’lim bu tizimlashgan bilim, mahorat, va malakalarni shaxs tomonidan o‘zlashtirish jarayoni va natijasi hisoblanar edi. Bugungi kunda ta’lim ijtimoiy institut sifatida sivilizatsiyaviy (iqtisodiy, gumanitar, madaniy) funksiyani bajaradi va insoniyat to‘plagan ilmiy bilimlarni, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish va ijodiy shaxsni tarbiyalashi lozim.24.Ma’lumki bilimlarni uzatishning sinxron (kommunikatsiya) va diaxron (ta’lim) turlari farqlanadi. Ta’lim tizimi bilimlarni diaxron uzatish turi bo‘lib, eng avvalo bilimlarni avdloddan avlodga uzatish vositasi hisoblanadi. Ta’lim tizimi insonni savodxonlik-ta’lim-kasbiy malaka-madaniyat-mentalitet bilan ta’minlaydi25. Buni falsafiy izohlaydigan bo‘lsak, jamiyat murakkab tizim sifatida yangilanar ekan, o‘zini –o‘zi tashkil etuvchi tizimning asosiy omili-inson ham yangi muhitga moslashishi, uning talablariga javob berishi uchun majburiy funksiyalarni bajara olishi lozim.Jamiyatning rivojlanishiga qarab bilim olish 22 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 113 - б. 23 Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида” ги Қонуни. Т., 1997. 3-банд. 24 Основы открытого образования. Отв. Ред. Солдаткин В.И. – Т.1. Российский гос. инс. открытого образования. М.: 2002.С 69-70. 25 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С.12 Logotip
poligonlari yadro poligonlaridan ham ko‘proq kuchga ega.”.22 Bunday vaziyat odamning o‘z mustaqil fikriga, bilimga, keng dunyoqarash va boy ma’naviyatga ega bo‘lishini talab etadi. Biz istiqbolimizni ma’rifatli dunyo, rivojlangan mamlakat qurmoqchi ekanmiz, xalqimiz, avvalambor yosh avlodimiz ma’naviy olamining daxlsizligini asrash uchun biz nimalarga tayanib-suyanib ish olib borishimiz kerakligi muhimdir. Buning uchun mamlakatimizda fan va bilimlarni translyasiya qilish vositasi bo‘lgan ta’lim tizimini jahon fani va ta’lim tizimi bilan integratsiyasini ta’minlash, globallashuv davrida sodir bo‘layotgan fan va ta’limdagi global tendensiyalarni falsafiy-metodologik tahlil qilish o‘zbekiston olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. SHu sababli zamonaviy modernizatsiya jarayonlarining muvafaqqiyatini ta’lim tizimini modernizatsiya qilmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. Ijtimoiy sub’ektlarning faol faoliyatining zamirida bilim yotadi. Ta’lim shaxs, davlat va jamiyatning iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor ijtimoiy taraqqiyot sohasi deb e’tirof etilgan.23 Ta’lim bu tizimlashgan bilim, mahorat, va malakalarni shaxs tomonidan o‘zlashtirish jarayoni va natijasi hisoblanar edi. Bugungi kunda ta’lim ijtimoiy institut sifatida sivilizatsiyaviy (iqtisodiy, gumanitar, madaniy) funksiyani bajaradi va insoniyat to‘plagan ilmiy bilimlarni, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish va ijodiy shaxsni tarbiyalashi lozim.24.Ma’lumki bilimlarni uzatishning sinxron (kommunikatsiya) va diaxron (ta’lim) turlari farqlanadi. Ta’lim tizimi bilimlarni diaxron uzatish turi bo‘lib, eng avvalo bilimlarni avdloddan avlodga uzatish vositasi hisoblanadi. Ta’lim tizimi insonni savodxonlik-ta’lim-kasbiy malaka-madaniyat-mentalitet bilan ta’minlaydi25. Buni falsafiy izohlaydigan bo‘lsak, jamiyat murakkab tizim sifatida yangilanar ekan, o‘zini –o‘zi tashkil etuvchi tizimning asosiy omili-inson ham yangi muhitga moslashishi, uning talablariga javob berishi uchun majburiy funksiyalarni bajara olishi lozim.Jamiyatning rivojlanishiga qarab bilim olish 22 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 113 - б. 23 Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида” ги Қонуни. Т., 1997. 3-банд. 24 Основы открытого образования. Отв. Ред. Солдаткин В.И. – Т.1. Российский гос. инс. открытого образования. М.: 2002.С 69-70. 25 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С.12
usullari va bilmni uzatish vositalari o‘zgarib boradi. Adabiyotlarda ta’limning mifologik, sxolastik, dunyoviy va zamonaviy turlari farqlanadi.26 Mifologik ta’lim turi ertak, mif va qo‘shiqlar asosida olib borilgan. Sxolastik ta’limda matnlarni o‘rganish, ritorika, gramatika, inson mohiyatini anglashga qaratilgan. Dunyoviy ta’lim turi XX asr boshlarida vujudga keldi.Zamonaviy ta’lim insonda nafaqat bilim, balki sifatli bilim va ta’lim, ma’naviy qadriyatlarni shakllantiradi. Bundan tashqari, bilim olishning agrar, industrial, axborot jamiyatidagi hisoblash texnikasini qo‘llashga asoslangan bilim olish turlarini tasniflash mumkin27. Rivojlanishning agrar usulida kuzatuv bilim manbai hisoblangan va u asosida mehnatga oid samarali hatti-harakatlar va tabiiy resurslarning o‘sishi ta’minlangan. Industrial rivojlanish usulida esa kuzatuv, eksperiment, nazariyalar bilim manbai edi. Axborotlashgan jamiyatda yangi bilimni olish usuli hisoblash texnikasini qo‘llashga asoslanadi. Har bir fan taraqqiyotining ma’lum davrida yangi ta’lim paradigmasi vujudga keladi. Masalan, klassik fanda ta’lim insonning hayot va mehnatga zarur bo‘lgan bilim, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayoni va natijasi sifatida e’tirof etilgan edi. Bu davrda ta’lim klassik ratsionalizmga asoslangan bo‘lib, ta’lim natijasida shaxsda mexanistik va deteterministik olam manzarasi shakllanar edi.Ta’lim jarayonida bilimlar va muammolarni echish usullari to‘g‘ridan - to‘g‘ri uzatilar edi.Murakkab tizimlarni o‘rganish, o‘zini-o‘zi tashkil etuvchi, o‘zini-o‘zi rivojlantiruvchi tabiatni o‘rganishga o‘tilishi tizimlarning yopiqligi to‘g‘risidagi mexanistik tasavvurlarning radikal transformatsiyasiga olib keldi.28 Postnoklassik fanning vujudga kelishi natijasida ta’lim tizimida ham modernizatsiya jarayonlari yuz bermoqda. Ta’limdagi modernizatsiya jarayonlari serqirra jarayondir. U taraqqiyotning bir bosqichidan ikkinchisiga o‘tayotgan mamlakatimiz ijtimoiy o‘zgarishlarning tarkibiy qismi, mustabid tuzum mafkuraviy asoratlaridan xalos bo‘lish jarayoni hamdir. SHu sababli XXI asrda jahon hamjamiyati ta’lim roli va ahamiyatini qayta ko‘rib chiqa boshladi. Dastlab ta’limni isloh 26 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004. С 24 . 27 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 82-б. 28 Хакен Г. Информация и самоорганизация: макроскопический подход к сложным системам. М.1991.С.145. Logotip
usullari va bilmni uzatish vositalari o‘zgarib boradi. Adabiyotlarda ta’limning mifologik, sxolastik, dunyoviy va zamonaviy turlari farqlanadi.26 Mifologik ta’lim turi ertak, mif va qo‘shiqlar asosida olib borilgan. Sxolastik ta’limda matnlarni o‘rganish, ritorika, gramatika, inson mohiyatini anglashga qaratilgan. Dunyoviy ta’lim turi XX asr boshlarida vujudga keldi.Zamonaviy ta’lim insonda nafaqat bilim, balki sifatli bilim va ta’lim, ma’naviy qadriyatlarni shakllantiradi. Bundan tashqari, bilim olishning agrar, industrial, axborot jamiyatidagi hisoblash texnikasini qo‘llashga asoslangan bilim olish turlarini tasniflash mumkin27. Rivojlanishning agrar usulida kuzatuv bilim manbai hisoblangan va u asosida mehnatga oid samarali hatti-harakatlar va tabiiy resurslarning o‘sishi ta’minlangan. Industrial rivojlanish usulida esa kuzatuv, eksperiment, nazariyalar bilim manbai edi. Axborotlashgan jamiyatda yangi bilimni olish usuli hisoblash texnikasini qo‘llashga asoslanadi. Har bir fan taraqqiyotining ma’lum davrida yangi ta’lim paradigmasi vujudga keladi. Masalan, klassik fanda ta’lim insonning hayot va mehnatga zarur bo‘lgan bilim, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayoni va natijasi sifatida e’tirof etilgan edi. Bu davrda ta’lim klassik ratsionalizmga asoslangan bo‘lib, ta’lim natijasida shaxsda mexanistik va deteterministik olam manzarasi shakllanar edi.Ta’lim jarayonida bilimlar va muammolarni echish usullari to‘g‘ridan - to‘g‘ri uzatilar edi.Murakkab tizimlarni o‘rganish, o‘zini-o‘zi tashkil etuvchi, o‘zini-o‘zi rivojlantiruvchi tabiatni o‘rganishga o‘tilishi tizimlarning yopiqligi to‘g‘risidagi mexanistik tasavvurlarning radikal transformatsiyasiga olib keldi.28 Postnoklassik fanning vujudga kelishi natijasida ta’lim tizimida ham modernizatsiya jarayonlari yuz bermoqda. Ta’limdagi modernizatsiya jarayonlari serqirra jarayondir. U taraqqiyotning bir bosqichidan ikkinchisiga o‘tayotgan mamlakatimiz ijtimoiy o‘zgarishlarning tarkibiy qismi, mustabid tuzum mafkuraviy asoratlaridan xalos bo‘lish jarayoni hamdir. SHu sababli XXI asrda jahon hamjamiyati ta’lim roli va ahamiyatini qayta ko‘rib chiqa boshladi. Dastlab ta’limni isloh 26 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004. С 24 . 27 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 82-б. 28 Хакен Г. Информация и самоорганизация: макроскопический подход к сложным системам. М.1991.С.145.
qilish ilmiy texnik inqilobning “ijtimoiy natijalari”dan biri sifatida ko‘rila boshlandi. Ammo keyinchalik ta’lim iqtisodiy va ilmiy –texnik taraqqiyotning hal qiluvchi omili va muhim sharti jamiyat ijtimoiy tuzilmalarini shakllantirishning, unda ijtimoiy maqomlarni taqsimlash mexanizmi sifatida tan olindi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlarni «muvafaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy ma’nodagi «portlash effekti»ga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli samarasiga erishamiz …»29. Respublikamizda ham ta’limni modernizatsiya qilish maqsadida “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun”, “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi” qabul qilindi va ular asosida taa’lim tizimida tub islohotlar olib borilmoqda. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tarraqqiyot kafolatlari” asarida inson salohiyatini eng faol, eng bunyodkor, mamlakatimizdagi islohot va tub o‘zgarishlarning muvafaqqiyatini ta’minlovchi muhim omil sifatida e’tirof etgan edi30. Bilimlardagi transformatsiya jarayonlariga ijtimoiy-madaniy omillar katta ta’sir etadi. Buni islohotlar natijasida respublikamiz fani va ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarda ko‘rishimiz mumkin. Mustaqillikka qadar O‘zbekiston ta’lim tizimi qat’iy markazlashtirilgan dasturlar, darsliklar, o‘qitish uslublari asosida faoliyat olib borar edi. Ta’lim jarayoni bilim darajasi o‘rtacha bo‘lganlarga mo‘ljallangan bo‘lib, qobiliyatli va iste’dodli bolalar uchun mo‘ljallangan individual ta’lim dasturlari bo‘yicha o‘qitish mexanizmlaridan etarlicha foydalanilmas CHunki bunday tafakkur uslubi tizimda bo‘ladigan beqarorlik va xaotik holatlarni inkor etadi. Vaholanki bilim ilmiy ijod mahsuli bo‘lib, u o‘zida ratsional va irratsional holatlarni mujassam etadi. Ta’lim jarayoni asosan monoloka asoslangan edi. Ta’limdagi chiziqli tafakkurning ustunligi postnoklassik fan asoslariga muvofiq kelmay qoldi. Natijada bilimlarni uzatish jarayoni, bilimlarni generatsiya qilish samaradorligi, bilish sub’ektlari ijodkorligining susayishiga sodir bo‘ldi.Bu ta’lim falsafasida “ta’limning inqirozi” sifatida baholandi. 29 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Ўзбекистон, 2008. – 63-б. 30 Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Ҳавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. Т.: “Ўзбекистон”.1997. 252 –бет. Logotip
qilish ilmiy texnik inqilobning “ijtimoiy natijalari”dan biri sifatida ko‘rila boshlandi. Ammo keyinchalik ta’lim iqtisodiy va ilmiy –texnik taraqqiyotning hal qiluvchi omili va muhim sharti jamiyat ijtimoiy tuzilmalarini shakllantirishning, unda ijtimoiy maqomlarni taqsimlash mexanizmi sifatida tan olindi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlarni «muvafaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy ma’nodagi «portlash effekti»ga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli samarasiga erishamiz …»29. Respublikamizda ham ta’limni modernizatsiya qilish maqsadida “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun”, “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi” qabul qilindi va ular asosida taa’lim tizimida tub islohotlar olib borilmoqda. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tarraqqiyot kafolatlari” asarida inson salohiyatini eng faol, eng bunyodkor, mamlakatimizdagi islohot va tub o‘zgarishlarning muvafaqqiyatini ta’minlovchi muhim omil sifatida e’tirof etgan edi30. Bilimlardagi transformatsiya jarayonlariga ijtimoiy-madaniy omillar katta ta’sir etadi. Buni islohotlar natijasida respublikamiz fani va ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarda ko‘rishimiz mumkin. Mustaqillikka qadar O‘zbekiston ta’lim tizimi qat’iy markazlashtirilgan dasturlar, darsliklar, o‘qitish uslublari asosida faoliyat olib borar edi. Ta’lim jarayoni bilim darajasi o‘rtacha bo‘lganlarga mo‘ljallangan bo‘lib, qobiliyatli va iste’dodli bolalar uchun mo‘ljallangan individual ta’lim dasturlari bo‘yicha o‘qitish mexanizmlaridan etarlicha foydalanilmas CHunki bunday tafakkur uslubi tizimda bo‘ladigan beqarorlik va xaotik holatlarni inkor etadi. Vaholanki bilim ilmiy ijod mahsuli bo‘lib, u o‘zida ratsional va irratsional holatlarni mujassam etadi. Ta’lim jarayoni asosan monoloka asoslangan edi. Ta’limdagi chiziqli tafakkurning ustunligi postnoklassik fan asoslariga muvofiq kelmay qoldi. Natijada bilimlarni uzatish jarayoni, bilimlarni generatsiya qilish samaradorligi, bilish sub’ektlari ijodkorligining susayishiga sodir bo‘ldi.Bu ta’lim falsafasida “ta’limning inqirozi” sifatida baholandi. 29 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Ўзбекистон, 2008. – 63-б. 30 Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Ҳавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. Т.: “Ўзбекистон”.1997. 252 –бет.