G‘o‘za va g‘alla zararkunandalari
Reja:
1. G‘o‘za zararkunandalari.
2. G‘alla zararkunandalari.
Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublika to‘la iqtisodiy jihatdan mustaqillikka
erishish uchun sanot mahsulotlarini va sanoat uchun kerak bo‘ladigan xom ashyoni
ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va rivojlantirish zarur. Sanoat uchun va chet
ellarga valyutaga sotiladigan asosiy xom-ash’yomiz paxtadir. Ma’lumki, keyingi
yillarda aholiga tamorqa xo‘jaligi er ajratib berish, meva-sabzavot, g‘alla va boshqa
oziq-bop ekinlarining bir qismi ilgari paxta ekib kelinayotgan erlar hisobiga
kengaytirilmoqda, natijada paxta eqiladigan maydonlar qisman kamayadi. Bu esa
o‘z navbatida paxtadan olinadigan yalpi xosilni kamayishiga olib keladi. Paxtani
yalpi xosilini kamaytirmaslik uchun ilm fan yutuqlaridan ilgorlar tajribasidan va
boshqa imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz kerak. SHunday imkoniyatlardan
biri g‘o‘zani zararli organizmlardan himoya qilishdir.
G‘o‘za zararkunandalar bilan ko‘p zararlanadigan ekinlardan hisoblanadi.
Professor YAxontov V.V. g‘o‘za bilan oziqlanadigan umurt-qasiz hayvonlarning
772 turdan iborat butun dunyo faunasining uncha to‘liq bo‘lmagan ruyxatini tuzib
1931 yilda ta’riflagan edi. Bulardan 751 turi hashoratlardir. V.V.YAxontov
tomonidan 219 turi O‘zbekiston sharoitida g‘o‘zaga tushishi aniqlangan.
G‘o‘zaning asosiy zararkunandalari.
G‘o‘zaning so‘ruvchi zararkunandalari. O‘rgimchakkana. Bu g‘o‘zaning ashaddiy
va doim tushadigan zararkunandasi hisoblanib paxta o‘stirila-yotgan zonalarda
keng tarqalgan hammaho‘r zararkunandadir. U 248 turdagi o‘simlik bilan oziqladi
shundan 173 tur begona o‘tlar 38 tur butalar, 37 turi esa qishloq xo‘jalik
ekinlaridir.
O‘rgimchakkana ayrim jinsli bo‘lib tanasi oval shaklida bo‘yi 0,3-0,6 mm
gacha boradi. Uning bahorgi va yozgi avlodlari ko‘kish sariq qishlab chiqadiganlari
to‘q sariq-qizil rangda bo‘ladi. Urg‘ochisi o‘zining rivojlanishida tuxum lichinka,
nimfa, deytonimfa va etuklik fazalarini kechiradi. Tuxumi yumaloq sharsimon
bo‘ladi. Boshqa fazalari imagoga o‘xshab undan kichikligi bilan farq qiladi.
Kananing yozgi avlodlari 8-12 kunda, mayda 15-20 kun, aprelda 25-30
kunada bir avlodi rivojlanadi. Yil davomida 4-20 avlodi rivojlanib shundan 3-12
tasi g‘o‘zada o‘tadi. Rivojlanish vaqtida ularning 40% va undan ko‘prog‘i tabiiy
ravishda qirilib ketadi. Urg‘ochisi o‘rta tolali g‘o‘za navlarida 100-160 tagacha
tuxum qo‘yib 30-40 kun yashaydi. Ingichka tolalida 40-50 ta tuxum qo‘yib 10-15
kun yashaydi, begona o‘tlarda 30 tagacha qo‘yadi, 10 kundan ko‘proq yashaydi.
Qora yo‘ng‘ichka shirasi. Hammaxo‘r zararkunanda bo‘lib Evropaning
janubida va O‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Akatsiya biti g‘o‘zadan tashqari beda,
oq akatsiya, eryong‘oq, vika, burchoq, no‘xot shuningdek poliz ekinlariga shikast
etkazadi. Bu hashorat g‘o‘zani may iyun oylarida ko‘p zararlaydi.
Tirik tug‘uvchi urg‘ochisining bo‘yi 1,3-2,1 mm bo‘ladi. Tanasi yaltiroq
qora, lichinkasiniki qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi. Akatsiya biti beda yoki akatsiyada
tuxum fazasida qishlaydi. Erta bahorda bedalarda bu bitning to‘dalari paydo
bo‘ladi, to beda dag‘allashganga qadar rivojlanib keyin boshqa ekinlarga ko‘chib
o‘tadi. Qora yo‘ng‘ichka shirasi g‘o‘zada 30 kun yashaydi ana shu vaqtda juda tez
ko‘payib o‘simlikka jiddiy zarar etkazadi. Oziqlanish va ob xavoning sharoiti
og‘irlashgach ularda qanot paydo bo‘ladi yana bedapoyaga o‘tadi va kech
kuzgacha beda ildiz bo‘g‘zida bo‘ladi. Ammo oziqlanish sharoiti yaxshi
bo‘lmagani uchun ular ko‘plab ko‘paya olmaydi.
Dastlabki sovuq tushishi bilan erkaklari va tuxum qo‘yadigan urg‘ochilari
paydo bo‘ladi.
Katta g‘o‘za shirasi (Acyrthosiphon gossypii Merdv) O‘zbekiston-ning
barcha paxtakor rayonlarida uchraydi. G‘o‘zadan tashqari mosh, loviyaga, begona
o‘tlarga, yantoqqa ko‘proq tushadi.
Qandalalarning 13 turi g‘o‘zaga tushishi ma’lum shulardan ikki turi beda va
dala qandalasi ayrim yillari sezilarli zarar keltiradi.
Beda qandalasi (Adelphocoris lineolotus Goere). Beda, g‘o‘za kabi
o‘simliklarni zararlab, asosan o‘zining og‘iz apparati bilan shona gul, kusaklarni,
sanchib-surib zararlaydi. Kattik zararlangan shona va gullar kurib qoladi,
kusakdagi tola kamayib, sifati pasayadi.
Beda qandalasi cho‘zinchoq 6,5-9,5 mm bo‘lib qoramtir yoki sarg‘ish-yashil,
erkaklari urg‘ochilariga qaraganda tuproq tuslidir. Elkasidagi 2 ta qora nuqtasi
boshqa qandaladan ajratib olish mumkin. Qandala o‘simlik poyalari ichiga
joylashgan tuxum fazasida qishlaydi, yil davomida 3-4 marta avlod beradi.
Kuzgi tunlam (Agrotis segitum Seh). Hashoratlar sinfining, tanga qanotlilar
turkumiga, tunlamlar oilasiga mansub bo‘lib, sug‘oriladigan paxtachilik
rayonlarida keng tarqalgan zararkunandalardan biridir. Uning qurtlari 34 ta oilaga
mansub bo‘lgan yuzlab tur o‘simliklarga zarar etkazadi.
Kuzgi tunlam 5-6 yoshli qurtlik fazasida tuproqning 5-15sm chuqurlik
katlamida qishlaydi. Bahorda o‘rtacha sutkalik harorat 10 S dan oshganda, bu
qurtlar tuproqdagi inlarini tashlab er betiga ko‘tarilib g‘umbakka aylanadi.
Kapalaklari aprel-may oylarida uchib chiqadi. Kapalaklar 10-40 kun yashaydi va
gullarning nektari bilan oziqlanadi.
Kapalaklarning serpushtliligi qo‘shimcha nektar bilan oziqlanish va qurtlik
davridagi oziqlanish sharoitiga bog‘liqdir. Ular o‘rtacha 500-600 tuxum qo‘yadi.
G‘o‘za tunlami (Heliotis armigera hb) - u keng tarqalgan zararkunanda bo‘lib ,
g‘o‘zaga shonalash vaqtida tuxum qo‘yadi. Uning birinchi avlodi begona o‘tlarda
va pomidorda rivojlanadi. Uning tuxumi gumbazsimon bo‘lib diametri 0.5-0.6 mm.
Tuxumi dastlab oqish keyinchalik qo‘ng‘ir tusga kiradi. Tuxumini alohida - alohida
qilib o‘suv nuqsiga qo‘yadi. Tuxumdan 4-5 kunda qurtlari chiqib dastlab o‘suv
nuqtasidagi barg bilan keyinchalik shona, gul va hosil organlari bilan oziqlanadi.
Oziqlanib bo‘lgan qurtlar tuproqqa tushadi va 5-12sm chuqurlikka kirib
g‘umbakka aylanadi. G‘umbagini bo‘yi 17-21 mm bo‘lib och pushti rangdan jigar
ranggacha bo‘ladi. G‘umbakdan 8--10 kundan so‘ng kapalak uchib chiqadi.Bitta
urg‘ochi kapalak 600 tadan 3000 tagacha tuxum qo‘yadi. Bir yilda 3-4 ta avlod
beradi. G‘o‘za tunlami g‘umbak holida qishlab chiqadi.
Bug‘doy va boshqa boshokli ekinlarga bir kator hasharotlar zarar keltirishi
mumkin. Oziqlanishiga karab bular so‘ruvchi va kemiruvchi guruxlarga bo‘linadi.
So‘ruvchi hasharotlarning zarari oqibatida g‘allada oqsil, kleykovina va boshka
kimmatli organik moddalarning mikdori ozayib ketadi. Bunday hasharotlar
katoriga asosan: zararli hasva, shira va trips kiradi.
Kemiruvchi hasharotlarning namunalari ancha ko‘p bo‘lib, ular kuyidagilardir:
chigirtkalar, pyavitsa, g‘alla tunlamlari, jujelitsa va «xumkalla» ko‘ng‘izlari, ildiz
kemiruvchi tunlamlar, simkurtlar, ildiz va poya pashshalari, poya parvonasi va
boshkalar. Bu Hasharotlarning og‘iz apparata o‘simlik to‘kimalarini ko‘pol
kemirishga mo‘ljallangan bo‘lib, fiziologik jarayon o‘tadigan barg satxini ozaytirib
hosildorlikka putur etkazadi. G‘alla o‘simliklarida bir kator zamburug‘lar turli
kasalliklar ko‘zg‘atab zarar keltarishi mumkin. Bularning asosiylari kuyidagilardir:
chang va kattiq korakuyalar, un-shudring, sarik va ko‘ngir zang, dog‘lanishlar, ildiz
chirish va boshkalar. Bularning har birini ahamiyati shunchalik jiddiyki,
kasallangan boshoq 30-35%dan (zang kasallari, un-shudring) 100% gacha
(korakuyalar) hosilni nobud kilishi mumkin. Demak, bu guruh zararli
organizmlarga ham katta ahamiyat berib g‘alla kasallanishini oldini olmok kerak.
Eslatamiz, yukori agrotexnika, urugni sifatli dorilab ekish, bugdoyni mahalliy va
ma’danli (azot, fosfor va kaliyli) o‘gitlar bilan oziqlantirib kasallikka bardoshli
qilib o‘stirish, masalani yarmini ijobiy hal kilishga imkon beradi.
Zararli xasva - Eurygaster integriceps Put. yarim kattik kanotlilar yoki kandalalar
(Hemiptera)
turkumining, kalqonlilar
(Pentatomidae)
oilasiga mansub
Hasharot. Bu juda keng tarkalgan hasharot bo‘lib, dunyoning barcha g‘alla
ekiladigan mamlakatlarida uchraydi.
Tashqi ko‘rinishi. Volga etgan zararli xasvaning bo‘yi 10-12 mm keladi.
Tanasiniig rangi sarik yoki sarg‘ish-kulrang, sirti marmarsimon naqshlidir. Oldingi
kukragining keyingi yarmi oldingi yarmidan ko‘ra oqishroq.
Qalqonining tubida ikkita oqish dog‘i bor. Bu Hasharot uchun qalqonining qorni
oxirigacha etib yaxshi rivojlanganligi xarakterlidir; qalkonining keyingi uchi oval
shaklida, qanshari boshining oldingi uchigacha etib boradi. Boshining old tomoni
to‘mtoq, bo‘yi eniga baravar. Urgochi zotlarining qorin oxiridagi segmenta uch juft
plastinkalardan, erkaklarida esa bitta yirik plastankadan iborat. Tuxumlari
bochkasimon bo‘lib yashilrok rangda, kattaligi 1,0-1,1 mm keladi. Tuxumdan
chikkan lichinkalari dastavval deyarli yarim yumaloq shaklida, sarg‘ish-ko‘ngir
tusda bo‘ladi, ammo kattalashgan sari bo‘yiga cho‘zilib rangi sal okaradi, qanoti
bo‘lmaydi. Ikkinchi yoshdan boshlab lichinkalarda sassik xid chikarish bezlari
rivojlana boshlaydi. Beshinchi yoshga kelib xasvaning uzunligi 8-10, kengligi 6-
6,5 mm ni tashkil kiladi, qanotlari rivojlana boshlaydi, etuk zotga aylanishdan oldin
og‘irligi 97-110 mg ga etadi.
Hayot kechiriish. Bu zararkunanda etuk zot shaklida dala atroflaridagi uvatlarda,
kir va tog‘ oldi sharoitida o‘simlik koldiklari hamda tosh, kesaklar ostada
to‘dalanib kishlab chikadi.
Xasvaning uyg‘onishi mart-aprel oylarida, o‘rtacha sutkalik harorat 10-12°S ga
etganida boshlanadi. Qishlov joyining o‘rtacha havo xarorati 15-20°S bo‘lganida,
xasva g‘allazorlar tomon uchib tarkala boshlaydi. Bu esa, g‘allaning tuplanish
davriga to‘g‘ri keladi. Xasva tuxum ko‘yishga tayyor bo‘lishi uchun uning
ko‘shimcha oziqlanishi shart, shu sababli o‘simlikning shirasi bilan ko‘shimcha
oziklanadi. Bahorda ob-havo keskin pasayganda yoki yogingarchilik ko‘p bo‘lsa,
xasvaning tarkalishi hamda oziklanishi to‘xtab, ular o‘simlikning ostki kismiga
yashirinib oladilar. Fakatgina harorat ko‘tarilishi bilan ular oziqlanishni davom
ettiradilar. YOppasiga g‘allazorlarga uchib o‘tishi boshlanganidan 7-15 kun
o‘tgach, urg‘ochilari tuxum ko‘ya boshlaydilar (mart oyining oxiri-aprelning
boshi). Havo xarorataning o‘zgarishiga karab, 15-20 kun ichida tuxum
ko‘yishni tug‘allaydilar. Urg‘ochilari tuxumini g‘alla bargining ostki qismiga
xamda o‘simlikning ganasiga ko‘yadi. Tuxumlarni odatda 7 donadan ikki kator
kilib joylashtiradi.
Lichinkalarning 2-4 yoshga o‘tishi bug‘doyning sut pishish davriga to‘g‘ri keladi.
SHu sababli, ular boshokka chikib uni so‘rib zarar keltiradilar. Kunning issnk
vaktlari hamda bir yoshdan ikkinchi yoshga po‘sttashlab o‘tishda ular boshokdan
o‘simlikning ostki kis miga tushadilar. Bu xolat xasvani zichligini aniklash va unga
karshi kimyoviy kurash choralarini olib borish davrida muxim axamiyatga ega.
Havo xaroratiga karab lichinkalarning rivojlanishi 25 kundan 50 kungacha davom
etishi mumkin. Beshinchi marta pust tashlaganidan keyin yosh xasvadan voyaga
etgan etuk zotlar paydo bo‘ladi. Bu zotlar kishlovga ketish maksadida ganasiga
etarli mikdorda yog moddasinn to‘plash uchun don shirasi bilan uzok
vaktoziklanadilar.
Zarari. Zararli xasvaning bugdoyga etkazadigan zarari xosildorlik va g‘alla sifati
bilan belgnlanadi. Bu esa zararkunandaning zichligiga boglik 65'ladi. Qishlovdan
chikkan xasva bugdoyning xamma er ustkn kismlariga, ayniksa poya va boshokka
zarar keltiradi. Xasva asosan o‘simlikning yukori kismini va boshokning
o‘sayotgan mayin to‘kimalariga tumshugini sanchib, unga kelayotgan oziqa
moddalarini so‘rib oziklanadi. Agarda o‘simlik rivojlanishining erta fazalarida
(tuplanish - naycha chikarish) zarar keltirilgan bo‘lsa, poyaning sanchnlgan eridan
yukorisi kingir-kiyshik bo‘lib, barglari sargayib ketadi. Boshok asosini yoki biror
kismini sanchsa, xosil bo‘layotgan don rivojlanishdan tuxgab, boshok kisman yoki
butunlay okarib koladi. Hasva bilan zararlangan o‘simlik Hasharot zichligiga ko‘ra,
30-40% gacha xosildorlikni kamaytiradi, yangi don-urugning unuvchangligi esa
50% gacha pasayishi kayd kilingan. Iktisodiy zarar mikdor mezoni (IZMM)
sifatida zararli xasvaning qishlab chikkan avlodiga karshi kimyoviy kurash bugdoy
tuplanish paytida xar 1m" maydonga o‘rtacha 1-2 va undan ko‘p etuk zot to‘gri
kelsa o‘tkaziladi. YAngi avlod zotlariga karshi esa, g‘alla boshoklashi bilan xar
1m2 erga 5-10 ta xasva lichinkalari to‘gri kelsa o‘tkaziladi.
Kurash choralari. Zararli xasvaga karshi agrotexnik, seleksiya, biologik xamda
kimyoviy kurash tizimi tavsiya etiladi.
I. Hasvaga karshi kurashda agrotexnik tadbirlar aloxida o‘rin tutadi. Bunga eng
avvalo xosil yigilganidan keyin birinchi galda xasva bilan zararlangan dalalarni
shudgorlash kiradi. Zudlik bilan o‘tkazilgan bu tadbir natijasida xasva uchun
ko‘shimcha em bo‘lishi mumkin bo‘lgan to‘knlgan don va ko‘shimcha
oziklanayotgan xasvalar erga ko‘milib nobud bo‘ladi. Erta baxorda kuzda ekilgan
g‘alla ekinlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziklantirish va suspenziya ko‘llash;
baxorgi donln eknnlarni ekishdan oldin yukori saviyada agrotexnik tadbirlarni
utkazish - erga ishlov berish, o‘gitlash, yuqori sifatli urugni erta muddatlarda ekish
xam xasva zararini birmuncha kamaytiradi.
CHidamli navlar tanlash. Erta pishar navlar ekilganda xasva ularda to‘lik rivojlanib
ulgurmaydi. Hozirgi davrda xasva zarariga bardosh beradigan xamda zararkunanda
rivojlanishi uchun yokimsiz navlar yaratilganki, bularnn ekish ko‘shimcha mablag
sarfisiz ekinlarni ximoya kilishni ta’minlaydi. SHunday navlar xam mavjudki, ular
xasvaso‘lagidagi ferment ta’siriga uchramaydi va iztirob chekmaydi.
Kechiktirmay yig‘im-terimni o‘tkazish. Bu tadbnr shundan iboratki, agarda g‘alla
yigimini boshoklar sutmo‘m davrida ayrim kilib, ya’ni oldin o‘rib keyin yanchilsa,
zararkunanda to‘liq oziklanishga ulgurmaydi va fiziologik zaif bo‘lib ko‘plab
kiriladi. Bundam tashkari, ko‘pgina xasva lichinkalari mexanik ravishda ezilib
o‘ladi.
Biologik usul. Xasvaga karshi kurashda tuxumxo‘r telenomuslarnnng axamiyati
kattadir. SHuning uchun bularning rivojlanishi uchun kuzda dala atrofida to‘p-to‘p
poxol
qoldirib sharoit yaratilishi kerak. Don ekiladigan
xo‘jaliklarda
biolaboratoriyalar tashkil etib, ularda boshka kushandalar katorida telenomusni
xam maxsus usul bo‘yicha ko‘paytirib dalaga chikarish mumkin.
Zararkunandalarning zichligi yukori buladigan dalalarni kimyoviy usulda ximoya
kilishni rejalashtirib ko‘yish lozim. Zararli xasva va bir kator boshka
Hasharotlarning asosny kishlab chikadigan joyi dala chegidagi uvatlar bo‘lganlign
sababli, Hasharotlar aniklangan uvatlarda xavo xarorati 10-12°dan oshganidan
keyin (mart oyining I-11-nchn o‘n kunligi), g‘alla ekilgan paykalning 20-30 m
chetiga va uvatlarga, xar ikkala tomonidan kuyidagi birorta dori bilan OBX traktor
purkagichini birtaraflama ishlatib yoki motorli ko‘l apparata bilan ishlov berish
zarur: BI-58 (danadim) 40% em.k. - 1,5 l/ga, fufanon 57% em.k. - 1,2-2,0 l/ga,
siperfos (nurell-D) 55% em.k.- 0,5 l/ga, detsis 2,5% em.k.- 0,25 l/ga, karate
5% em.k.-0,15-0,2 l/ga, sumi-alfa 5% em.k. - 0,2-0,25 l/ga, sipermetrin 25%
em.k. -0,2 l/ga, kinmiks 5% em.k. - 0,2 l/ga.
YUkoridagi dorilarni bug‘doyzorlarda ishlatilgan muddat bilan dala atrofidagi
tutlarning bargini kesib olishgacha bo‘lgan vakt 45-50 kunni tashkil etishi lozim.
Keyinchalik, bugdoy boshoklab, gullab xosilga kirganida xasva ko‘payib xosilga
xavf tugdirsa, yukorida kayd etib o‘tilgan insektitsidlarni xar birini ishlatish
mumkin, ammo birinchidan - ushbu dala chetidan tut daraxtlari 400-500 m va
undan nar i bo‘lishi kerak, ikkinchndan - OVX-28 purkagichi emas, balki shgangali
traktor purkagichlari xamda kul apparati bo‘lishi shart (samolyot yoki
deltaplanlarni ishlatish umuman mumkin emas).
G‘alla shiralari. Tengkanotlilar (Homopiera) turkuminnng, shiralar (Aphididae)
oilasiga mansub. G‘allalarga zarar etkazadigan shiralar orasida ko‘chmanchi
bo‘lmagan, fakat g‘alla o‘simliklari bilan oziklanib rivojlanadigan va ko‘chmanchi,
o‘zga o‘simliklar bilan boglik bo‘lgan turlari mavjud. Birinchilariga: oddin g‘alla
shirasi (Schizaphis graminum Rond.), arpa shirasi (Brachycolus noxius Mordv.) va
katta g‘alla shirasi (Sitobion avenae F.) kiradi. Bulardan tashkari g‘alla ekinlarida:
cheremuxa - g‘alla shirasi
(Rhopalosiphum padi L., xamda (ayniksa
makkajo‘xorida, suli yoki makkajo‘xori shirasi (Rh. Maidis Fitch) aniklangan.
Ko‘prok znyonga ega bo‘lgan oddiy g‘alla shirasi Uzbekistonning cho‘l zonalarida
keng tarkalgan tur bo‘lib, ayniksa kuzgi va baxorgi bug‘doyni, javdar, suli, tarik,
sholi, makkajo‘xori, ok jo‘xori va ko‘p yillik g‘alla o‘tlarini shikastlaydi.
Zararkunanda kuchli rnvojlanganida koloniyalar xosil kiladi. Barg va novdalaridan
to‘kima shirasini so‘rishi natijasida o‘simliklar zaiflashadi, barglar rangi
sarg‘ayadi, burishadi va kuriydi. Iixoligidan kuchli zararlangan o‘simliklar boshok
chikarmaydi.
Ko‘chib yuradigan shiralarga esa turli xil o‘simliklar bilan oziklanish xosdnr.
Bunday shiralarga yozda g‘alla ekinlari bilan oziklanib kuzda esa oziklanib
tuxumini buta daraxtn po‘sloklarining ostiga ko‘yadigan oddny buta shirasinn
(Rhopalosiphum padi L.) ko‘rsatish mumkin. Katta g‘alla shirasi, oddiy g‘alla
shirasi va buta shirasi boshokli o‘simliklar bargida, poyasnda va boshognda ochik
xolda yashaydi (2-rasm).
Arpa shirasi esa (kisman oddiy g‘alla shirasi xam) boshkalardan fark knlib,
barglarda ochik xolda yashamaydi, balki boshok tubidagi barglarning nayi ichiga
kirib olib xayot kechiradi. SHiralar ayniksa kuklam va kuzda ko‘plab rivojlanadi,
bunga asosan iklnm sharoitlari sababchi bo‘ladi. Ezning nssik kunlarnda xavo
namligi pasayishn bilan xamda kiska umrli (efemer) g‘allasnmon o‘simliklarni
kurib kolishi bilan shiralar rivojlanishi depressiyaga uchraydi. Mavsum davomida
shiralar 10-16 avlod beradi. SHiralar o‘simlikning yashil va yumshok kismida
sharbatini so‘rib oziklanadi. Zararlangan o‘simliklar 10-15% xosildorlikni
yo‘kotadi. SHiralarga karshi kimyoviy kurash o‘tkazish uchun IZMM sifatida
ko‘yidagi rakamlar kabul kilingan. Agarda g‘alla boshoklagan davrida dalada 50%
o‘simlnk zararlangan bo‘lib, xar birida 10-20 tadan ortik shira mavjud bo‘lsa,
kimyoviy kurash o‘tkaziladi.
Kurash choralari.
G‘allaga ziyon etkazuvchi shiralar tuxum shaklida kishlagann sababli, asosiy
kurash choralarndan birn kuzgi shudgor xisoblanadi.
O‘simliklarni organo-mineral o‘gitlar bilan taminlab yukori agrotexnik tadbnrlar
yordamida bardoshliligini oshirish.
Kimyoviy vositalar sifatida zararli xasvaga karshi tavsiya etilgan insektitsidlarnnng
birortasini ishlatsa bo‘ladi.
Tripslar. Xoshiya kanotlilar yoki tripslar (Thysanoptera) turkumining, fleotripidlar
(Pleothripidae) oilasiga mansub bir nechta turdagi Hasharotlar g‘allaga zarar
kelgirishi mumkin. Bularning orasida eng keng tarkalgan va ziyoni odatda kuchli
bo‘ladigan bugdoy tripsidir. Bundan tashkari, tamaki tripsi, suli va javdar tripslari
xam mavjud.
Bug‘doy tripsi - Haplothrips tritici Kurd.
Tarqalishi. Markaziy Osiyo, Kozognston, SHarkiy Sibirning janubiy
gumanlarida keng tarkalgan.
Tashqi ko‘rinishi. Etuk zot tripsning bo‘yi: erkagnniki 1,2-1,3 mm,
urgochisiniki - 1,8-2,2 mm keladi. Tanasi ingichka, tanasining so‘ngi segmenti
naysimon cho‘zilnb, orka uchi sat toraygan, trins o.td ko‘kragining orka tomoni
kengaygan, kanotida tomir.tar yo‘k, oldingi kanotining o‘rta kismi boshka
tripslarniki singari sal toraygan, kanotining chetlarida xoshiyasi bor, mo‘ylovi
sakkiz bo‘gimli. Etuk zot tripsning tanasi kora yoki to‘k ko‘ngir tusda,
mo‘ylovining uchinchi bo‘gini okish, uchi sal ko‘ng‘ir bo‘ladi
Tuxumn ochbinafsha rangda, cho‘zik-oval shaklda, 0,5-0,6 mm kattalikda bo‘ladi.
Lichinkasining esa rangi och kizil tusda bo‘lib, tanasi ingichka, mo‘ylovi etti
bo‘gimli, so‘ngi yoshdagi lichinkaning mo‘ylovi orka tomonga qayrilgan,
kornining so‘ngi segmentida o‘rnashgan yirik kilcha shu segmentdan qisqa bo‘ladi.
Xayot kechirishi. Bugdoy tripsi lichinkalik davrida o‘simlik koldiklarida, tuprok
kesaklari ostida va er yoriklarnda kishlaydi. Erta baxorda xarorat 8°S dan oshgach
lichinkalar uygona boshlaydi. Er satki turlicha knzishn tufayln bu muddat uzokka
cho‘ziladi. Lichinkalar ko‘shimcha oziklanib pronnmfa va nimfa davrlarnni
