GRAMMATIKA, UNING QISMLARI. MORFOLOGIYA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT

Yuklangan vaqt

2024-06-04

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

68,0 KB


Ilmiybaza.uz GRAMMATIKA, UNING QISMLARI. MORFOLOGIYA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT Reja: 1. Grammatika haqida umumiy ma’lumot. 2. So‘zning shakli va grammatik ma’no. 3. Grammatik ma’noni ifodalash vosita va usullari. 4. So‘zning grammatik shakli. 5. Grammatik kategoriya. 6. So‘z turkumlariga ajratish tamoyillari. Ilmiybaza.uz GRAMMATIKA, UNING QISMLARI. MORFOLOGIYA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT Reja: 1. Grammatika haqida umumiy ma’lumot. 2. So‘zning shakli va grammatik ma’no. 3. Grammatik ma’noni ifodalash vosita va usullari. 4. So‘zning grammatik shakli. 5. Grammatik kategoriya. 6. So‘z turkumlariga ajratish tamoyillari.
Ilmiybaza.uz Grammatika ikki qismdan: morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya so‘zlarning tuzilishi va o‘zgarishi, so‘z turkumlarini o‘rganuvchi sohadir. So‘z turkumlari va ularning xususiyatlarini tekshirish morfologiyaning muhim vazifalaridandir. Ma'lumki, so‘zlar turli grammatik ma’nolilarni ifodalaydi. Grammatik ma’noli ifodalashiga ko‘ra so‘zlar har xil shakllarda bo‘ladi. So‘zlardagi bunday shakllarni ham.morfologiya o‘rganadi. Morfologiya atamasining morfo - shakl, logos - so‘z ekanligi ham uning so‘z shakllari haqidagi ta'limot ekanligini ko‘rsatadi. Til sathi sifatida morfologiya nisbatan qamrovdor bo‘lib, so‘z shakllari. so‘zlarning tuzilishi va o‘zgarishi, so‘z turkumlari, ulaming qonuniyatlanni o‘rganuvchi ta'limotdir. So‘z shakllari. So‘z shakllari hodisasi tilshunoslikdagi o‘ziga xos hodisalardan biridir. Unda ma'lum so‘zning o‘z lug‘aviy ma’nolisini saqlagan holda turli shakllarda qo‘llanilishi tushuniladi. Masalan, kitob, kitobi, kitobdan, kitobimiz. So‘z shakllarining o‘zgarishi dastlab shu so‘zning lug‘aviy ma’nolisiga daxldor bo‘lib. uni qaysi turkumga mansubligini belgilaydi va shu turkumga xos qo‘shimchalar asosida o‘z shaklini o‘zgartiradi. Masalan, daraxt, odam, gul so‘zlari ot turkumiga xos bo‘lib o‘z shaklini otga xos bo‘lgan kelishik, egalik, ko‘plik qo‘shimchalarini olgan holda o‘zgartiradi: daraxtim, daraxtlar, daraxtning. Sifat turkumiga xos so‘zlar esa shu turkumga xos daraja hosil qiluvchi vositalarni qabul qilgan holda o‘z shaklini o‘zgartiradi. Masalan, qizil, qizg‘ish, qizilroq. So‘z shakllarini o‘zgarishidagi bu holat belgilangan, turg‘un holat emas. So‘z shakllarini o‘zgarishi uchun asos bo‘ladigan qo‘shimchalar, so‘zlaming muayyan turkumga taalluqli ekanligini belgilashda muhim bo‘lsa-da, boshqa turkumga xos qo‘shimchalarni ayniqsa, otlardagi kelishik, egalik ba'zan ko‘plik qo‘shimchalarini boshqa turkunidagi so‘zlar olgan holda o‘z shaklini o‘zgartadi. Masalan, kattaning, kattalar, mening, ko‘pdan va boshqalar. So‘z shakllarining o‘zgarishi ikki holatni yuzaga keltiradi. Birinchidan, so‘z Ilmiybaza.uz Grammatika ikki qismdan: morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya so‘zlarning tuzilishi va o‘zgarishi, so‘z turkumlarini o‘rganuvchi sohadir. So‘z turkumlari va ularning xususiyatlarini tekshirish morfologiyaning muhim vazifalaridandir. Ma'lumki, so‘zlar turli grammatik ma’nolilarni ifodalaydi. Grammatik ma’noli ifodalashiga ko‘ra so‘zlar har xil shakllarda bo‘ladi. So‘zlardagi bunday shakllarni ham.morfologiya o‘rganadi. Morfologiya atamasining morfo - shakl, logos - so‘z ekanligi ham uning so‘z shakllari haqidagi ta'limot ekanligini ko‘rsatadi. Til sathi sifatida morfologiya nisbatan qamrovdor bo‘lib, so‘z shakllari. so‘zlarning tuzilishi va o‘zgarishi, so‘z turkumlari, ulaming qonuniyatlanni o‘rganuvchi ta'limotdir. So‘z shakllari. So‘z shakllari hodisasi tilshunoslikdagi o‘ziga xos hodisalardan biridir. Unda ma'lum so‘zning o‘z lug‘aviy ma’nolisini saqlagan holda turli shakllarda qo‘llanilishi tushuniladi. Masalan, kitob, kitobi, kitobdan, kitobimiz. So‘z shakllarining o‘zgarishi dastlab shu so‘zning lug‘aviy ma’nolisiga daxldor bo‘lib. uni qaysi turkumga mansubligini belgilaydi va shu turkumga xos qo‘shimchalar asosida o‘z shaklini o‘zgartiradi. Masalan, daraxt, odam, gul so‘zlari ot turkumiga xos bo‘lib o‘z shaklini otga xos bo‘lgan kelishik, egalik, ko‘plik qo‘shimchalarini olgan holda o‘zgartiradi: daraxtim, daraxtlar, daraxtning. Sifat turkumiga xos so‘zlar esa shu turkumga xos daraja hosil qiluvchi vositalarni qabul qilgan holda o‘z shaklini o‘zgartiradi. Masalan, qizil, qizg‘ish, qizilroq. So‘z shakllarini o‘zgarishidagi bu holat belgilangan, turg‘un holat emas. So‘z shakllarini o‘zgarishi uchun asos bo‘ladigan qo‘shimchalar, so‘zlaming muayyan turkumga taalluqli ekanligini belgilashda muhim bo‘lsa-da, boshqa turkumga xos qo‘shimchalarni ayniqsa, otlardagi kelishik, egalik ba'zan ko‘plik qo‘shimchalarini boshqa turkunidagi so‘zlar olgan holda o‘z shaklini o‘zgartadi. Masalan, kattaning, kattalar, mening, ko‘pdan va boshqalar. So‘z shakllarining o‘zgarishi ikki holatni yuzaga keltiradi. Birinchidan, so‘z
Ilmiybaza.uz shakli o‘zgarganda, so‘zdagi asosiy ma’noliga qo‘shimcha ravishda grammatik ma’noli ifodalanadi. Masalan. bolalar so‘zidagi -lar qo‘shimchasi orqali ifodalangan ma’noli ko‘plik ma’nolisidir. Ikkinchidan, so‘z shaklining o‘zgarishi gapda so‘zlaming o‘zaro birikishini ta'minlaydi: ishdan kelmoq birikmasidagi qo‘shimcha ushbu so‘zlarni biriktirgan. Ko‘rinadiki, so‘z shakllarini o‘zgarishi natijasida morfologik shakl va sintaktik shakl vujudga keladi. Morfologik shakl yasovchi qo‘shimchalar yordamida, sintaktik shakl esa so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar orqali hosil bo‘ladi. Bundan tashqari tilda so‘z yasalishi uchun xizmat qiladigan so‘z yasovchi qo‘shimchalar mavjud bo‘lib, ular bir butun holda so‘zning morfologik tuzilishini belgilaydi. Grammatika va uning vazifalari Grammatika tilshunoslik fanining nazariy bo‘limlaridan biri bo‘lib, gapda so‘zlaming o‘zgarishi va birikishi haqidagi qoidalarni o‘rgatadi. Grammatika atamasining ikki ma’nolisi mavjud, Birinchidan grammatika tilning muayyan tarkibiy qismi grammatik qurilishini ifodalasa, ikkinchidan shu grammatik qurilishga xos qoidalarni umumlashtirib, uni ilmiy asosda o‘rganuvchi fanni bildiradi. Tilning grammatik qurilishi grammatikaning tekshirish obyektidir. Ma'lumki, har qanday tilning o‘ziga xos grammatik qurilishi mavjud bo‘ladi. Tilning grammatik qurilishi muayyan tilning boshqa tillardan farqlovchi o‘ziga xos belgilaridan biridir. Shu boisdan grammatika tilning eng yuqori, oliy shaklidir. Binobarin grammatikasiz fikr ifodalab bo‘Imaydi.'Tilning grammatik qurilishi o‘z- o‘zidan vujudga kelmaydi. U nutq jarayonida tilning fonetik ya lug‘aviy tomonlari bilan bog‘liq holda borliqdagi narsa va hodisalarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Biroq grammatika tilning boshqa sohalariga, chunonchi, lug‘at tarkibiga ko‘ra ham keng qamrovlidir. Chunki grammatikada faqat so‘zlar emas, balki ular orasidagi munosabatlar ham ifodasini topadi ya'ni tildagi har bir so‘z lug‘aviy ma’noli ifodalaydi. Biroq bu Ilmiybaza.uz shakli o‘zgarganda, so‘zdagi asosiy ma’noliga qo‘shimcha ravishda grammatik ma’noli ifodalanadi. Masalan. bolalar so‘zidagi -lar qo‘shimchasi orqali ifodalangan ma’noli ko‘plik ma’nolisidir. Ikkinchidan, so‘z shaklining o‘zgarishi gapda so‘zlaming o‘zaro birikishini ta'minlaydi: ishdan kelmoq birikmasidagi qo‘shimcha ushbu so‘zlarni biriktirgan. Ko‘rinadiki, so‘z shakllarini o‘zgarishi natijasida morfologik shakl va sintaktik shakl vujudga keladi. Morfologik shakl yasovchi qo‘shimchalar yordamida, sintaktik shakl esa so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar orqali hosil bo‘ladi. Bundan tashqari tilda so‘z yasalishi uchun xizmat qiladigan so‘z yasovchi qo‘shimchalar mavjud bo‘lib, ular bir butun holda so‘zning morfologik tuzilishini belgilaydi. Grammatika va uning vazifalari Grammatika tilshunoslik fanining nazariy bo‘limlaridan biri bo‘lib, gapda so‘zlaming o‘zgarishi va birikishi haqidagi qoidalarni o‘rgatadi. Grammatika atamasining ikki ma’nolisi mavjud, Birinchidan grammatika tilning muayyan tarkibiy qismi grammatik qurilishini ifodalasa, ikkinchidan shu grammatik qurilishga xos qoidalarni umumlashtirib, uni ilmiy asosda o‘rganuvchi fanni bildiradi. Tilning grammatik qurilishi grammatikaning tekshirish obyektidir. Ma'lumki, har qanday tilning o‘ziga xos grammatik qurilishi mavjud bo‘ladi. Tilning grammatik qurilishi muayyan tilning boshqa tillardan farqlovchi o‘ziga xos belgilaridan biridir. Shu boisdan grammatika tilning eng yuqori, oliy shaklidir. Binobarin grammatikasiz fikr ifodalab bo‘Imaydi.'Tilning grammatik qurilishi o‘z- o‘zidan vujudga kelmaydi. U nutq jarayonida tilning fonetik ya lug‘aviy tomonlari bilan bog‘liq holda borliqdagi narsa va hodisalarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Biroq grammatika tilning boshqa sohalariga, chunonchi, lug‘at tarkibiga ko‘ra ham keng qamrovlidir. Chunki grammatikada faqat so‘zlar emas, balki ular orasidagi munosabatlar ham ifodasini topadi ya'ni tildagi har bir so‘z lug‘aviy ma’noli ifodalaydi. Biroq bu
Ilmiybaza.uz ma’nolilarning o‘zi bilan fikr ifodalanmaydi. Ko‘rinadiki, so‘zlar nutqda grammatik jihatdan shakllangan bo‘lsa o‘zaro bir-biri bilan bog‘lansagina fikr ifodalash uchun xizmat qiladi. Shunday ekan har qanday so‘z birikmalari va nutqning asosida so‘z votadi. Shu jihatdan tilning grammatik qurilishi lug‘at tarkibi bilan chambarchas bog‘langandir. Grammatika tilning eng oliy ko‘rinishi sifatida yakka birliklar asosida emas umumlashmalar asosida vujudga keladi. Masalan, kitob, daraxt, bola, talaba. gul sp'zlari turli predmetlaming nomini bildiruvchi so‘zlardir. Biroq ular grammatikada bir grammatik kategoriya - ot turkumidir. Bu holat grammatik umumlashmadir. Shu asosida grammatika tildagi so‘zlar uchun umumiy bo‘lgan hodisalarni o‘rganish asosida ularni muayyan tizimda birlashtiradi. Ikkinchidan grammatikadan tashqarida so‘zlar til uchun oddiy material, ular grammatik munosabatlar asosida birikadi. Demak, grammatika tildagi lug‘aviy materiallami ma'lum maqsadlarga ko‘ra ishlatish vazifasini ham bajaradi. Tilning grammatik qurilishining muhim xususiyatlaridan biri uning takomillashib o‘zgarib borishidir. Bunday o‘zgarishlar jamiyat taraqqiyotidagi obyektiv qonunlar asosida vujudga keladi. Ammo tilning grammatik qurilishi til uchun umumiy bo‘lgan normalarga qoidalarga bo‘ysinadi. Masalan, adabiy tilda ega gapning birinchi qismida kelishi yoki aniqlovchi aniqlanmishdan oldin kelishi: keng dala, moviy ko‘l, ulkan tog‘; qaratqich bilan qaratmishning shaxs va sonda moslashib kelishi: mening do‘stim, uyning eshigi, kitobining varag‘i -til normalari asosidagi hodisalardir. Bu normalar grammatikada ham grammatik qurilishga xos qonun-qoidalar asosida o‘z ifodasini topadi. So‘zning lug‘aviy va grammatik ma’nolilari So‘zlar obyektiv bog‘liq bo‘lgan narsa va hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalaydi. Bunday tushunchalarning ifodalanishi so‘zning lug‘aviy ma’nolisidir. Masalan, paxta so‘zi asosida oppoq, yumshoq predmetni tushunilishi shu so‘zda mavjud bo‘lgan lug‘aviy ma’nolidir. So‘zlar lug‘aviy ma’noli ifodalashiga ko‘ra tilda o‘ziga xos mustaqillikka Ilmiybaza.uz ma’nolilarning o‘zi bilan fikr ifodalanmaydi. Ko‘rinadiki, so‘zlar nutqda grammatik jihatdan shakllangan bo‘lsa o‘zaro bir-biri bilan bog‘lansagina fikr ifodalash uchun xizmat qiladi. Shunday ekan har qanday so‘z birikmalari va nutqning asosida so‘z votadi. Shu jihatdan tilning grammatik qurilishi lug‘at tarkibi bilan chambarchas bog‘langandir. Grammatika tilning eng oliy ko‘rinishi sifatida yakka birliklar asosida emas umumlashmalar asosida vujudga keladi. Masalan, kitob, daraxt, bola, talaba. gul sp'zlari turli predmetlaming nomini bildiruvchi so‘zlardir. Biroq ular grammatikada bir grammatik kategoriya - ot turkumidir. Bu holat grammatik umumlashmadir. Shu asosida grammatika tildagi so‘zlar uchun umumiy bo‘lgan hodisalarni o‘rganish asosida ularni muayyan tizimda birlashtiradi. Ikkinchidan grammatikadan tashqarida so‘zlar til uchun oddiy material, ular grammatik munosabatlar asosida birikadi. Demak, grammatika tildagi lug‘aviy materiallami ma'lum maqsadlarga ko‘ra ishlatish vazifasini ham bajaradi. Tilning grammatik qurilishining muhim xususiyatlaridan biri uning takomillashib o‘zgarib borishidir. Bunday o‘zgarishlar jamiyat taraqqiyotidagi obyektiv qonunlar asosida vujudga keladi. Ammo tilning grammatik qurilishi til uchun umumiy bo‘lgan normalarga qoidalarga bo‘ysinadi. Masalan, adabiy tilda ega gapning birinchi qismida kelishi yoki aniqlovchi aniqlanmishdan oldin kelishi: keng dala, moviy ko‘l, ulkan tog‘; qaratqich bilan qaratmishning shaxs va sonda moslashib kelishi: mening do‘stim, uyning eshigi, kitobining varag‘i -til normalari asosidagi hodisalardir. Bu normalar grammatikada ham grammatik qurilishga xos qonun-qoidalar asosida o‘z ifodasini topadi. So‘zning lug‘aviy va grammatik ma’nolilari So‘zlar obyektiv bog‘liq bo‘lgan narsa va hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalaydi. Bunday tushunchalarning ifodalanishi so‘zning lug‘aviy ma’nolisidir. Masalan, paxta so‘zi asosida oppoq, yumshoq predmetni tushunilishi shu so‘zda mavjud bo‘lgan lug‘aviy ma’nolidir. So‘zlar lug‘aviy ma’noli ifodalashiga ko‘ra tilda o‘ziga xos mustaqillikka
Ilmiybaza.uz ega bo‘lgan, lug‘aviy jihatdan shakllangan birliklardir. Lug‘aviy ma’noli so‘zlaraning birlamchi, asosiy, nutqdan tashqaridagi ma’nolisi bo‘lib, shu ma’noli orqali so‘zlar narsa -hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalaydi. Tushuncha esa narsa-hodisalaming kishi ongida aks etishidir. So‘zlar lug‘aviy ma’nolisiga ko‘ra leksikalogiyaning tekshirish obyektidir. Nutqda so‘zlar faqat lug‘aviy birlik bo‘lib qolmaydi, balki nutq vositasiga aylanadi, ya'ni o‘zaro birikadi, bog‘lanadi. Bu jarayonda so‘zlar turli qo‘shimcha ma’nolilarni ifodalaydi. Turli munosabatlarni bildiruvchi bunday ma’nolilar lug‘aviy ma’nolidan tashqaridagi qo‘shimcha grammatik ma’nolidir. Grammatik ma’noli so‘zning shakliy ma’nolisidir. Masalan. kitoblar so‘zida grammatik ko‘plik ma’nolisi mavjud bo‘lsa, kitobning so‘zida kelishik ma’nolisi mavjud. Grammatik ma’noli o‘zaro munosabatlarni ifodalashi bilan birga so‘zlar uchun umumiy bo‘lgan ma’nolilarni ham o‘zida birlashtiradi. Masalan, biz a'lo o‘qish uchun harakat qilamiz gapidagi egalik, shaxs-son va zamon ma’nolilari munosabatni anglatsa,kitobning, uyga, darsdan so‘zlaridagi qo‘shimchalar ushbu so‘zlar uchun umumiy ma’noli-kelishik ma’nolisidir. Lug‘aviy ma’noliga qo‘shimcha ravishda bu xildagi turli ma’nolilarni ifodalanishi grammatik ma’noli deyiladi. Grammatik ma’noli umumiydir. Jumladan, otlardagi egalik, kelishik, ko‘plik ma’nolilari grammatik ma’nolilardir. Grammatik ma’nolilarni hosil qiluvchi turli usullar mavjud: l. Qo‘shimchalar. So‘zlarning o‘zak va negiziga turli qo‘shimchalar qo‘shilishi orqali grammatik ma’noli hosil bo‘ladi. Masalan, kitoblar, bolalar, uydan, ishdan, ishga, oq, yozish kabi. 2. Yordamchi so‘zlar. Yordamchi so‘zlar, asosan, ko‘mak-chilar mustaqil so‘zlar bilan birikib grammatik ma’noli ifodalaydi.Masalan: Otabek Rahmatning bu so‘zini samimiyat bilanqarshi oldi. (A. Qod.) 3. So‘z tartibi. So‘zlarning gapda o‘rin almashuvi grammatikma’noli ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, uzoqdan katta uyko‘rindi, -uy uzoqdan katta ko‘rindi. Ilmiybaza.uz ega bo‘lgan, lug‘aviy jihatdan shakllangan birliklardir. Lug‘aviy ma’noli so‘zlaraning birlamchi, asosiy, nutqdan tashqaridagi ma’nolisi bo‘lib, shu ma’noli orqali so‘zlar narsa -hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalaydi. Tushuncha esa narsa-hodisalaming kishi ongida aks etishidir. So‘zlar lug‘aviy ma’nolisiga ko‘ra leksikalogiyaning tekshirish obyektidir. Nutqda so‘zlar faqat lug‘aviy birlik bo‘lib qolmaydi, balki nutq vositasiga aylanadi, ya'ni o‘zaro birikadi, bog‘lanadi. Bu jarayonda so‘zlar turli qo‘shimcha ma’nolilarni ifodalaydi. Turli munosabatlarni bildiruvchi bunday ma’nolilar lug‘aviy ma’nolidan tashqaridagi qo‘shimcha grammatik ma’nolidir. Grammatik ma’noli so‘zning shakliy ma’nolisidir. Masalan. kitoblar so‘zida grammatik ko‘plik ma’nolisi mavjud bo‘lsa, kitobning so‘zida kelishik ma’nolisi mavjud. Grammatik ma’noli o‘zaro munosabatlarni ifodalashi bilan birga so‘zlar uchun umumiy bo‘lgan ma’nolilarni ham o‘zida birlashtiradi. Masalan, biz a'lo o‘qish uchun harakat qilamiz gapidagi egalik, shaxs-son va zamon ma’nolilari munosabatni anglatsa,kitobning, uyga, darsdan so‘zlaridagi qo‘shimchalar ushbu so‘zlar uchun umumiy ma’noli-kelishik ma’nolisidir. Lug‘aviy ma’noliga qo‘shimcha ravishda bu xildagi turli ma’nolilarni ifodalanishi grammatik ma’noli deyiladi. Grammatik ma’noli umumiydir. Jumladan, otlardagi egalik, kelishik, ko‘plik ma’nolilari grammatik ma’nolilardir. Grammatik ma’nolilarni hosil qiluvchi turli usullar mavjud: l. Qo‘shimchalar. So‘zlarning o‘zak va negiziga turli qo‘shimchalar qo‘shilishi orqali grammatik ma’noli hosil bo‘ladi. Masalan, kitoblar, bolalar, uydan, ishdan, ishga, oq, yozish kabi. 2. Yordamchi so‘zlar. Yordamchi so‘zlar, asosan, ko‘mak-chilar mustaqil so‘zlar bilan birikib grammatik ma’noli ifodalaydi.Masalan: Otabek Rahmatning bu so‘zini samimiyat bilanqarshi oldi. (A. Qod.) 3. So‘z tartibi. So‘zlarning gapda o‘rin almashuvi grammatikma’noli ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, uzoqdan katta uyko‘rindi, -uy uzoqdan katta ko‘rindi.