“Gulli o‘simliklarning hayotiy shakllari: daraxt, butalar, yarim butalar, ko‘p yillik, ikki yillik va bir yillik o‘tlar” mavzusidagi DARS ISHLANMASI Dars ishlanma uchun annotatsiya Mazkur dars ishlanma biologiya fani o`qituvchilariga metodik yordam sifatida yozildi. Ushbu dars ishlanma Davlat ta’lim standartlari asosida o‘quvchilarning Botanika fanidan “Gulli o‘simliklarning hayotiy shakllari: daraxt, butalar, yarim butalar, ko‘p yillik, ikki yillik va bir yillik o‘tlar” mavzusi bo`yicha olgan nazariy bilimlarini mustahkamlashga, shu mavzu yuzasidan ko`nikma va malaka hosil qilishda yordam beradi. Mavzu oson va qulay tarzda tushuntirilgan. Botanika ta’limni, u ta’lim jarayonining qaysi bosqichida bo`lishidan qat’iy nazar, o`quvchilarni mustaqil faoliyatga yo`naltirish asosida tashkil etishi keyingi tabiiy fanlarning dastlabki bosqichi hisoblanib keyingi bosqichlar uchun tamal toshi bo‘lib xizmat qiladi. Ilg`or pedagogik texnologiya asosida “Blist so’rov ” ,“Kichik guruhlarda ishlash”, “Bahs-munozara”, “Aqliy hujum” kabi qator usullarni qo`llab, yaxshi natija berishi ta’li sohasida sinovdan o‘tga usullar yosh xususiyatiga ko‘ra yaxshi samara beradi, shu bilan birgalikda o‘quvchilar bu fan bilan birinchi marta to‘qnash kelayotganini ham inobatga olgan holdayondashish maqsadga muvofiq hisobladim. Botanika tabiiy bilimlarni shakllanishiga xizmat qiladi, va ilmiy dunyoqarashini oshiradi. Mashqlarni taxminiy emas, ongli tarzda bajarishga undaydi. Shu sabab, darsda “Blits so’rov-misollar bajarish” dan foydalandim. O`quvchilar kichik guruhlarga bo`linib, har bir savol uchun bir necha daqiqa davomida bahs yuritadi. Qaysi guruh faolligi kuchli bo`lsa, shu guruh g`olib sanaladi. Shuningdek, bahs davomida: “Kechirasiz, so`zingizni bo`ldim”, “Mumkinmi, so`zlasam”, “To`g`ri aytasiz”, “Uzr, fikringizga biroz e’tirozim bor” kabi jumlalar bilan boshlashlari shart. Bu orqali o`quvchilarning nutq madaniyati shakllanib boradi. O`quvchilar ikkita guruhlarga bo`linib, har bir guruh yozma ish bajarishadi. Qaysi guruh faolligi kuchli bo`lsa, shu guruh g`olib sanaladi. Dars davomida o`tiladigan funksiyalar nomidan kelib chiqib, har bir guruh nomini himoya qiladi. Dars davomida ilg`or pedagogik texnologiyaladan foydalanib dars o`tish, darsni unumdorligini ta`minlaydi. O‘quvchilarni hayotiy misollar tushuntirib berishlari uchun bir qadar imkon berilishi maqsadli shunda o‘quvchilrni olgan bilamlari ancha mustahkamlanadi va doimo o‘z hayot yo‘llarida qo‘llay oladi. Quyida bir soatlik dars ishlanmasini hamkasblarim diqqatiga havola etmoqdaman. Sinf: 5 Mavzu. Gulli o‘simliklarning hayotiy shakllari: daraxt, butalar, yarim butalar, ko‘p yillik, ikki yillik va bir yillik o‘tlar. Darsning texnologik xaritasi № Malaka talablari Bilim: Gulli o‘simliklarning hayotiy shakllari: daraxt, butalar, yarim butalar, ko‘p yillik, ikki yillik va bir yillik o‘tlar. Ko‘nikma: Topshiriqlar asosida bilimlarni tanish vaziyatlarda qo‘llash malakasi shakllantiriladi Malaka: Egallagan ko‘nikmalarni notanish vaziyatlarda qo‘llay oladi. Kompitensiya: Mavzuga oid tushunchalarni tushuna oladi, biologik tushunchalarni tanish va notanish vaziyatlarda qo‘llay oladi. Maqsad va vazifalar a)Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib , ularda amaliy ko‘nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish. b)Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarimizni Ona-Vatanga , tarixiy va madaniy merosimizga , O‘zbek xalqining buyuk siymolariga , Ota- onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash. c)Rivojlantiruvchi maqsad: Ilimni amaliyotga tatbiq etish. O‘quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, biologiya fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O‘quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqish uyg‘otish, bilimlarini kengaytirishga erishish. O‘quv jarayonini mazmuni Darslik bilan tanishtirish mavzuga oid bilimni shakllantirish O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Metod: Amaliy, nazariy, aralash, noan’aviy, ananaviy Usul: Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash Shakl: yakka va guruhlarga ishlash Vosita: Darslik? Testlar? Jadavallar, audio va video materilalar, didaktik va tarqatma materiallar Nazorat: Og‘zaki, yozma savol-javob test. Baholash: 5 balli tizim asosida Kutiladigan natija O‘qituvchi: Mavzuni qisqa vaqt ichida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishlariga erishaman, o‘quvchi faolligini oshiraman, o‘quvchilarda fanga nisbatan qiziqish uyg‘otaman, o‘quvchilarga mustaqil o‘rganish va hotirasida saqlash boshqalarga etkaza olish, savol berish va savollarga to‘g‘ri javoblarga o‘rgataman. O‘quvchi: O‘quvchilar mavzu yuzasidan bilim va ko‘nikma hosil qiladilar, mustaqil fikrlay oladilar, qisqa vaqt ichida ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Kelgusi rejalar O‘qituvchi: Pedagogik texnologiyalarni o‘zlashtirish va darsga tatbiq etish, takomillashtirish, AKT vositalaridan unumli foydalanish yo‘llarini o‘rganish, o‘z ustida ishash O‘quvchi: Mustaqil tadqiqot, izlanishni yo‘lga qo‘yadi, o‘z fikrini savodli ifodalay olish va do‘stlarini fikrini hurmat qilishga o‘rganish mavzu asosida qo‘shimcha materiallar izlab topishga harakat qilish, ularni o‘rganish. Do‘stona muhitda hamkorlikda ishlash ko‘nikmasini shakllantirish. Uyga vazifa Mavzuni o‘qib o‘rganib kelish Darsning texnik chizmasi Dars bosqichlari Vaqt Tashkiliy qism. 3 daqiqa Yangi mavzuni boshlashga hozirlik 10 daqiqa Yangi mavzuni yoritish 12 daqiqa Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish 15 daqiqa Darsni yakunlash 3 daqiqa Uyga beriladigan topshiriqlar 2 daqiqa Darsning borishi (reja): 1.Tashkiliy qism: a) Salomlashish, b) tozalikni aniqlash, d) davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko‘rish va dars rejasi 2. Uyga vazifani so‘rab baholash: a) og‘zaki so‘rov b) daftarni tekshirish v) tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy. Yangi mavzu bayoni: Yer yuzidagi gulli o‘simliklar 533 oila, 13000 turkum va 250 mingdan ortiq turni o‘z ichiga olishi aniqlangan. Bu o‘simliklarning har biri o‘ziga xos belgilari bilan bir- biridan farq qiladi. Gulli o‘simliklarning hammasi ham o‘z hayoti davomida gullab meva tugadi. Ular ildiz, poya, barg, gul, meva va urug‘lardan tashkil topgan bo‘ladi. Bu ularning o‘ziga xos belgilari hisoblanadi. 6-rasm. Gulli o‘simlik – g ‘ o ‘ z a : 1-umumiy ko‘rinishi; 2-guli; 3-ko‘sagi; 4-ochilgan ko‘sagi. 7-rasm. Hasharotxo‘r o‘simliklar: 1- nepentes (kuvacha); 2- drosera. O‘simliklar dunyosi million yillar davomida turlicha iqlim sharoitiga, tuproqqa va namlikka moslashib shakllangan. Ularning organlari, ichki tuzilishi, ajoyib xossalari, xususan, hayotiy shakllari, yirik guli va mevasi, ildizi, salobatli shox-shabbasi, umrboqiyligi, ayrim mayda jonzotlar bilan oziqlanishi, kelgusi naslni o‘z bag‘rida voyaga yetkazib, mustaqil hayotga yo‘llanma berishi kabi irsiy belgilari bilan necha asrlardan beri odamlarni o‘ziga jalb etib kelmoqda (7-rasm). Har bir o‘simlik turining o‘ziga xos ajoyib xossalari bor. O‘simliklarning xilma- xilligini aks ettiruvchi misollar juda ko‘p. Bularga Seyshel orolidagi o‘n yillar mobaynida pishib yetiladigan, og‘irligi 25 kg ga yetadigan seyshel palmasi yong‘oqlari, tanasida 200 l gacha suv saqlaydigan Meksika kaktuslari, Kanar orollarida 6000 yilgacha umr ko‘radigan ajdar daraxtlari, Sumatra orolidagi diametri 1m ga yetadigan rafleziya kabi ulkan gullar misol bo‘ladi. Bunday ajoyibotlar o‘lkamizdagi o‘simliklar orasida ham ko‘plab topiladi. Masalan, jazirama issiqqa bardosh berib, qum uyumlarida o‘sadigan, barglari arang ko‘rinadigan saksovul va qandim, poyasi suv tagida bo‘lib, guli suv yuzasida ochiladigan nilufar, hasharotlar bilan oziqlanadigan suv qaroqchisi, tabiat ko‘rki bo‘lgan qizil lola, ko‘zagul, sallagul, chinnigul va jumagullar (xolmon), noyob mevali o‘simliklardan pista, bodom, safsanlar, tabobatda ko‘p ishlatiladigan chakanda, isiriq, na’matak, suvqalampir va boshqalar o‘simliklar dunyosining ajoyib vakillaridir. Gulning tashqi qavati, odatda, yashil rangli gulkosacha barglar bilan o‘ralgan bo‘ladi. Ulardan so‘ng rangli gultojbarglar joylashadi. Gulning o‘rta qismida changchilar, markazida esa urug‘chi joylashadi. Gulli o‘simliklarning xilma-xilligi ekologik sharoitning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Ular million yillar mobaynida o‘zgarib, yangi muhitga, sharoitga moslasha borgan. Sharoit o‘zgarishi bilan o‘simliklarda yangi muhitga xos belgilar paydo bo‘lgan va bu belgilar vaqt o‘tishi bilan sekin-asta mustahkamlangan (irsiylashgan). Natijada maxsus sharoit- larga moslashgan yangi o‘simliklar (turlar, turkumlar, oilalar) paydo bo‘lgan. Yangi sharoitga moslasha olmagan o‘simliklar yo‘qolib ketgan. Bundan 140 million yillar ilgari urug‘li qirqquloqlarning shu davrgacha saqlanib kelgan vakillaridan gulli o‘simliklar paydo bo‘lgan. 9-rasm. Buta: zirk. 10-rasm. Yarimbuta: shuvoq. 11-rasm. Ko‘p yillik o‘t: gulsafsar. O‘simliklarning tashqi muhitga har xil shaklda moslashishi hayotiy shakl deyiladi. Gulli o‘simliklar hayotiy shakllariga ko‘ra daraxt, buta, yarimbuta, bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik o‘tlarga bo‘linadi. Daraxtlar - tanasi yog‘ochlashgan, asosan, bitta yo‘g‘on tanali, baquvvat ildizli va keng shox-shabbali, baland bo‘yli ko‘p yillik o‘simliklardir. Bular guli, mevasi, poyasining eni, bo‘yi, shox-shabbasi va barglari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan: olma, o‘rik, yong‘oq va shaftolining shox- shabbasi yoyiq; qarag‘ay va terakniki g‘uj va tik; shamshodva sadaqayrag‘ochniki shar- simon bo‘ladi (8-rasm). Daraxtlar oz yoki ko‘p yil yashashiga ko‘ra turli xil bo‘ladi. Masalan, Afrikada o‘sadigan baobab daraxti 4000-5000 yil, archa, sarv 1000 yil, soxta kashtan 2000 yil, chinor 800 yil, o‘rik va yong‘oq 70-100 yil yashashi mumkin. 8-rasm (Daraxt) Butalar - poyasi yog‘ochl ashgan, bo‘yi 2-3 m dan oshmaydigan bitta yoki bir nechta poya hosil qiladigan sershox ko‘p yillik o‘simlik (9- rasm). Bularga, ayniqsa, tog‘lar yonbag‘rida keng tarqalgan irg‘ay, singirtak, na’matak, zirk, bodomcha, uchqat, madaniy o‘simliklardan anor, limon, qoraqat, ligustrum, nastarin kabi o‘simliklarni misol qilib kel tirish mumkin. Yarimbutalar poyasining yuqori qismini qishda sovuq urib ketadigan ko‘p yillik o‘simliklardir. Cho‘llarda keng tarqal gan yem-xashak o‘simliklaridan izen, keyreuk, teresken, sarsazan va shuvoq kabilar shul ar jumlasidandir (10-rasm). Ko‘p yillik o‘ tlar - yer usti qismi qishda qurib, o‘sish kur- taklari tuproq ostida qishlaydigan o‘simliklar. Bularga beda, ajriq, g‘umay, sachratqi, piskom piyozi, kiyiko‘t, sallagul, qoqio‘t, shirinmiya, iloq, lola, qamish, andiz, yalpiz, kovrak, gulsafsar singari o‘simliklar kiradi. Ko‘p yillik o‘tlar, ayniqsa, tog‘larda keng tarqalgan (11-rasm). Ikki yillik o‘tlar - urug‘dan ko‘karib chiqib, birinchi yili yer yuzida, asosan, barg (to‘p- barg) hosil qiladigan, ildizi va barglarida oziq moddalar to‘pl aydigan o‘simliklar. Ular ikkinchi yili poya chiqaradi va gullab, meva tugadi. Bularga lavlagi, sabzi, sholg‘om, sigirquyruq va boshqalar kiradi (12-rasm). 12-rasm. Ikki yillik o‘t: 13-rasm. Bir yillik o‘t: sigirquyruq. jag‘-jag‘. Bir yillik o‘tlar nihoyatda xilma-xil bo‘lib, ular bir yil ichida o‘sadi, gullaydi va meva (urug‘) tugib, o‘z hayotini tugatadi (13 -rasm). O‘zbekistonda uchraydigan o‘simliklarning yarmidan ko‘prog‘ini bir yillik o‘simliklar tashkil etadi. Ularga oq sho‘ra, jag‘-jag‘, machin, qora ituzum, baliqko‘z va boshqalar kiradi. Qishloq xo‘jaligida o‘stiriladigan madaniy o‘simliklarning juda ko‘pchiligi bir yillik o‘simliklardir. Bularga g‘o‘za, bug‘doy, arpa, zig‘ir, yeryong‘oq, mosh, no‘xat, sholi, pomidor, qalampir, qovun, tarvuz, rayhon va boshqalar kiradi. Bir yillik o‘tlar orasida juda mayda, yer yuzidan 5-20 sm ko‘tarilib o‘sadigan momaqaldirmoq, qo‘ytikan kabi- larni, bo‘yi 1 m ga yetadigan va, hatto, undan ham oshadi- gan kanakunjut, makkajo‘xori hamda kanopga o‘xshash o‘simliklarni ham ko‘plab uchratish mumkin. Yangi mavzuni mustahkamlash: 1. Daraxtlar, butalar, yarimbutalar ko‘p yillik o‘tlardan nimasi bilan farq qiladi? 2. Yarimbutalarga xos qanday belgilarni bilasiz? 3. Qishloq xo‘jaligida o‘stiriladigan bir yillik o‘simliklarga misol keltiring. Ularni madaniy o‘simlik deyish mumkinmi? Nima uchun? 4. Daraxtlar necha yilgacha yashashi mumkin? 5. Gulli o‘simliklar hayotiy shakllariga ko‘ra qanday guruhlarga ajratiladi? Uyga vazifa: Mavzuni o‘qib o‘rganib kelish __________________ (Darsdan tashqari vaqtda bajariladi) 1. O‘zingiz yashayotgan joydagi turli hayotiy shakldagi o‘simliklardan gerbariy tayyorlang. 2. Turli hayotiy shakldagi o‘simliklarni quyidagi jadvalga yozing va ularning ro‘parasiga «+» yoki «-» ishorasini qo‘ying. “Insert” jadval O‘simlik- larning nomi Daraxt Buta Yarim- buta Bir yillik o‘tlar Ikki yillik o‘tlar Ko‘p yillik o‘tlar Terak + - - - - - Foydalanilgan adabiyotlar: 1. 5-sinf darsligi. O‘zbekiston . Toshkent-2018 2. O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi” . Chinor Toshkent 2006 3. O‘.P.Pratov, M.M.Nabiyev O‘zbekiston yuksak o‘simliklarning zamonaviy tizimi. O‘qituvchi, Toshkent-2007