1 Халқаро юк ташиш шартномаларининг хусусиятлари Бу ерда юкларни жўнатиш ва ташиш моддаларига доир халқаро савдо шартномасидан кўчирма келтирилган. Жўнатиш тартиби Шартноманинг ушбу бандида экспорт қилувчига товарни жўнатишга ва жўнатишга тайёрлигини билдириш тартиби белгиланган бўлиб, бундай хабар бериш вақти ва усули (масалан, телеграф ёки телетайп орқали) белгиланади. Агар шартномада етказиб бериш жойи экспортёрнинг омбори бўлиши кўрсатилган бўлса, иккинчиси етказиб беришга тайёр бўлганда товар тайёрлигини билдириши керак. Агар экспортёр ташиш хавфсизлигини назарда тутса, у жўнатилгандан сўнг ёки шартномада кўрсатилган муддат ичида дарҳол импортёрга телеграф /телетайп орқали жўнатиш ҳақида хабарнома юбориши керак. Транспорт шароитлари Товар етказиб бериш бўйича шартнома мажбуриятларини бажариш жараёнида томонлар ўз мамлакатларидаги ва хориждаги транспорт ташкилотлари билан ҳам шартномавий муносабатларга киришадилар. Юкларни жўнатишни режалаштиришда ва транспорт турини танлашда қуйидаги омиллар диққат билан таҳлил қилиниши лозим: юк тури, ташиш масофаси ва маршрути, вақт омили ва транспорт харажатлари. Бунда товарларни жўнатувчи мамлакатлардан уларни етказиш нуқталарига ишлаб чиқарувчилардан юкларни ташиш ҳақида тушунилиши керак. У асосан темир йўл, автомобиль ва денгиз транспорти орқали ишлатилади. Ва кейин халқаро 2 транспорт киритилган, асосий роли туфайли ташишнинг бошқа усуллари билан солиштирганда, уларнинг иқтисодий самарадорлиги денгиз транспорти ташиш таннархининг пастлиги билан муҳим рол ўйнайди . Денгиз транспорт режими халқаро савдо ҳажмининг 80% дан ортиғини ташишни таъминлайди. Юк эгалари халқаро денгиз транспортида юкларни ташиш учун юк шаклида кема эгаларига жаҳон экспорт қийматининг таҳминан 7% ини тўлайди. Халқаро денгиз юк оқимларининг асосий қисмини оммавий суюқлик ва оммавий юклар: хом нефт, нефт маҳсулотлари, темир рудаси, кўмир, дон ташкил этади. Денгиз транспортини ҳақли равишда халқаро савдога хизмат кўрсатишга ихтисослашган энг кўп қиррали транспорт тури деб ҳисоблаш мумкин. Бу ерда халқаро юк ва йўловчи ташишнинг асосий ҳуқуқий институтлари ва ташкилий шакллари туғилди ва ривожланди. Транспорт жараёнининг иштирокчилари ўртасида транспортнинг бошқа усуллари бўйича ҳуқуқий муносабатлар тизимининг ривожланишига денгиз савдо юк ташиш халқаро амалиёти кўпроқ ёки камроқ таъсир кўрсатди. Шунинг учун халқаро коммуникацияларда ташишни ташкил этишни ўрганишда бу амалиётга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир. Денгиз кемаларининг ташиладиган юкларнинг турлари, қатновларнинг мунтазамлиги ва ташиш шартномаларининг шаклларига қараб турлича таснифлари мавжуд. Энг қизиғи, денгиз транспортининг трамп йўли ва чизиқли юк ташишга бўлиниши. Бундай ташиш турли ҳужжатлар билан амалга оширилади. Трамп кемалар деб мунтазам бўлмаган рейсларда аниқ жадвал тузилмаган ҳолда кема эгаси томонидан ташишга бўлган талабни бажариш учун мўлжалланган кемаларга айтилади. Tрамп кемалари асосан оммавий юкларни: ёғоч, руда, кўмир, дон, нефт маҳсулотлари ва бошқа юкларни оммавий равишда ташиб беради. Бироқ, энг трамп кемалари универсал бўлиши, зарур бўлса, бош юклар деб аталадиган умумий юкларни - қадоқланган ва упаковка қилинмаган, тарали-донали юклар, масалан, 3 ускуналар, кимёвий моддалар, апаратлар, металл маҳсулотлари, автомобиллар, тракторлар, вагонлар, қишлоқ хўжалиги машиналари. Бундай ташишлар вақтида юк учун бутун кема ёки унинг бир қисми, шунингдек, маълум юк жойлари берилиши мумкин. Трамплар орқали юкларни ташиш шартномаси чартер шаклида тузилади. Транспортёр томонидан юк ташиш учун транспортёрга трамвай кемаси томонидан тўланадиган пул миқдори бозор шароитларига қараб бевосита кема эгаси томонидан ўрнатиладиган юк ставкасининг ҳажми билан белгиланади. Чизиқли юк ташишда умумий юклар қўзғалмас портлар орасидаги жадвал бўйича барқарор юк оқимларига эга бўлган йўналишлар бўйича ташилади. Уч турдаги линиялар мавжуд: бир томонлама, бир кема эгаси томонидан бошқариладиган; қўшма, бир неча транспорт компаниялари томонидан хизмат қиладиган; кема эгаларининг конференциал шартномалари асосида ташкил этиладиган ва фаолият кўрсатадиган. Чизиқли юк ташишнинг асосий афзалликлари мунтазамлик, жадвал муддатларига риоя қилиш, нисбатан барқарор нархлар, махсус тоннажнинг ишлаши ва агентларга хизмат кўрсатишдир. Линия ташувчиларнинг тарифлари трамп ташиш учун юк ставкаларидан юқори. Линия кемалари олувчилар бир қатор юборувчилар бир қатор асосан кичик юклар ташиб бериш, линия компаниялари кема келишидан анча олдин ташиш учун юкларни қабул қиладилар. Уларни омборларида сақлайдилар, юклаш ва туширишни ташкил этадилар ва бу ишларни бажариш учун тўловларни амалга оширадилар. Ушбу хизматларнинг барча харажатлари ташиш тўловига ҳам киритилади. Мунтазам линиялар кемаларида ташиш шартномаси мавжудлигини тасдиқловчи ҳужжат-бу юк ташиш коносаменти ҳисобланади. Олди-сотди шартномасини тузишдан олдин транспорт омилини ҳисобга олиш ва экспорт-импорт маҳсулотларини ташишнинг жаҳон нархларини билиб олиш зарур. Бу омил бутун маршрут бўйлаб транспорт хизматларининг самарадорлиги, сифат хусусиятларини баҳолаш билан бирга, товарларни етказиб берувчидан истеъмолчига етказиб бериш учун ижтимоий зарур 4 харажатлар даражасини характерлайди. Халқаро товар айирбошлашда хусусиятларни миқдорий ва сифатий жиҳатдан ажратиш мумкин. Миқдорлиларга қуйидагилар киради: ташиш географияси, товарлар транспорт хусусиятлари, иқтисодиётнинг ҳолати, қайта юклаш технологияси ва бошқалар киради. Сифат кўрсаткичларига эса - товар етказиб бериш тезлиги, ташилган юкнинг хавфсизлиги, ташишларнинг мунтазамлиги, эксплуатацион ишончлилик ва бошқалар. Маҳсулот нархини белгилашда транспорт омили сезиларли таъсир кўрсатади. Аввало, у бир-бирига ва товарлар халқаро савдо марказлари, шунингдек, транспорт соҳасида жаҳон нархларининг вакиллик даражасини акс эттирувчи, товарлар ташиш учун иқтисодий асосли тарифлар ташкил нисбатан ҳамкорлар географик жойлашишига асосланган, товарлар нархи транспорт компонентини ҳисобга олмоқда. Бу ҳолда, нархларда ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар нисбий ҳолати учун бухгалтерия икки тамойиллари бўлиши мумкин: ўзаро фойда тамойили, фойда ёки жаҳон савдо марказларига жойга нисбатан камчиликлари ҳамкорлар ўртасида тенг биргаликда мумкин бўлса, ва рақобат тамойили, фойда ва жаҳон бозорида жойлашган камчиликлари рақобат ёки алмашилди товарлар учун талаб ва таклиф ўртасидаги нисбати қараб бўлинади қачон. Талаб ошса, транспорт харажатларининг асосий юки харидорга тушади. Экспорт ёки импорт нархларида транспорт компонентини аниқлаш учун жаҳон бозорида амал қиладиган яна бир тамойил ҳисобга олиниши лозим, унга кўра етказиб берувчи ёки харидор ҳудудидаги транспорт харажатлари тегишли экспорт ва импорт нархларига таъсир этмайди. Халқаро амалиётда жаҳон нархлари сотувчи ёки харидор мамлакатининг Франко-чегараси шартлари асосида белгиланади. Жаҳон савдоси учун рақобат тамойили энг кенг тарқалган ва характерли эканлигини унутмаслик керак. Ташиш харажатлари жуда муҳим бўлиши мумкин. Шунинг учун шартнома имзоланишидан олдин ҳам товарлар ҳаракати учун транспорт 5 операцияларининг барча алоқалари учун мумкин бўлган харажатларни ҳисоблаш керак. Қуйидаги тўловлар учун асосий операцияларни санаб ўтамиз: - юкларни жўнатишга тайёрлаш (сифат назорати, миқдор, қадоқлаш, тамғалаш); - мамлакат ичида юклаш ва тушириш; - юкларни ташиш пунктларида, портларда сақлаш; - юкларни чегара постларига, портларга ёки чет элга чиқувчи транспорт воситаларига ташиш; - кемада, автомобилда, автомобилда, шу жумладан чегара ўтиш нуқтасида юклаш; - халқаро транспортда юкларни ташиш; - суғурта учун тўлов, божхона декларацияси; - юкни манзилга тушириш; - божхона тўловлари, солиқлар ва йиғимларни тўлаш; - товарни харидор омборига етказиб бериш учун тўлов.