HALQUM KASALLIKLARI HALQUM JAROHATLARI. Halqumning mexanik jarohatlari terining butunligi buzilgan yoki buzilmaganligiga qarab tashqi va ichki, yopiq va ochiq jarohatlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, botgan yoki botmagan, faqat kirish teshigi yoki ham kirish, ham chiqish teshigi mavjud bo‘lgan jarohatlar tafovut qilinadi. Halqumning ichki jarohati ko‘pincha mexanik ta’sir, termik va kimyoviy kuyishlar natijasida sodir bo‘ladi. Bola og‘ziga solingan qalam yoki cho‘p bilan yikilganda yumshoq tanglayni teshilishi, halqum orqa devori shilliq pardasini yirtilishi va lat yeyishi codir bo‘ladi. Shunga o‘xshash jarohatlar yot jism chiqarib olinayotganda yoki endoskopiya paytida sodir bo‘lishi mumkin. Hasharotlar, ayniqsa ari halqum shilliq pardasini chaqishi natijasida qisqa vaqt ichida mahalliy shish rivojlanib,bemorda bug‘ilish holati yuzaga keladi. Halqumning yopiq tashqi jarohatlariga lat yeyish, teri osti yirtilishlari kiradi. Bunday jarohatlar ko‘pincha ko‘cha transport hodisalarida, sport o‘yinlarida sodir bo‘ladi. Yengil jarohatlarda lat yegan maydon og‘riydi, shishadi va shilliq pardasi ostiga qon quyilib, ba’zi hollarda teri shilinadi. Halqumning tashqi jarohati aralash (bo‘yin, kalla suyagi, gavda, qo‘l- oyoqlarning jarohati bilan birga) va ochiq ( kesilgan, suqilgan, majaqlangan) jarohatlarga bo‘linadi. Belgilari. Kasallikning belgilari bir vaqtning o‘zida bir necha a’zolar, masalan halqum, hiqildoq va qon tomirlar jarohatlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Bemorni og‘zidan so‘lak va qon oqishi, tomog‘i og‘rishi, yutinishi qiyinlashganligiga shikoyat qiladi. Ba’zan bemorda bo‘yin sohasining shishi va teri osti emfizemasining klinik belgilari kuzatiladi. Bemorda og‘riq, qon oqishi, pastki jag‘ va til osti suyagining jarohatida nafas, nutq, yutinish harakatining buzilishi va teri osti emfizemasi kuzatiladi. Tashxis bemor shikoyatlarini, kasallikni boshlanishini, jarohat sodir etilgan vaqti va vaziyatini, kasallik belgilari aniqlash hamda paypaslash, gipo-, mezo-, epifaringoskopiya, rentgenografiya,kompyuter tomografiya tekshiruvlari natijalari asosida qo‘yiladi. Faringoskopiyada bo‘yin yumshoq to‘qimalari zararlanganligi, jarohat maydonida shish, gematoma va yallig‘lanish belgilari paydo bo‘lganligi ko‘rinadi. Burunhalqum, hiqildoq-halqum va jarohat maydoni ko‘zdan kechirilib, yot jism bor-yo‘qligi aniqlanadi. Jarohat maydonining joylashuviga qarab jarroh yoki stomatolog maslahati uyushtiriladi, laboratoriya tekshiruvlari o‘tkaziladi. Davolash tadbirlari otorinolaringologiya yoki reanimatsiya bo‘limida olib boriladi. Halqumning tashqi jarohatida shoshilinch ravishda qon oqishni to‘xtatish, nafas olish faoliyatini tiklash, og‘riqsizlantirish va yallig‘lanishga qarshi tadbirlar o‘tkaziladi. Kuchli arterial qon oqishlarda umumiy uyqu arteriyasi bosilib, jarohat maydoni ko‘zdan kechiriladi va qonayotgan qon tomir bog‘lanadi. Halqumning yengil ichki jarohatida jarohat maydoni tozalanib, bemorga yallig‘lanishga qarshi terapiya buyuriladi. Halqumning shilliq pardasi shilinganda jarohat maydoniga 3% kumush nitrat eritmasi surtiladi. Yumshoq tanglay yoki halqumning yon devori yirtilganda jarohat maydoniga chok qo‘yiladi. Bemorga qoqsholga qarshi zardob yuboriladi. Halqum orti ho‘ppozi rivojlanish havfi tug‘ilganda bemor vrach nazorati ostida bo‘lishi lozim. Bemor zond orqali ovqatlantiriladi. HALQUM YoT JISMI. Yot jism og‘izhalqum, burunhalqum yoki hiqildoqhalqumda tiqilib qolishi ovqatlanish vaqtida yoki yot jism og‘izga solinganda (tish tozalagich, igna, to‘g‘nag‘ich, tugma va boshqalar) sodir bo‘lishi mumkin. Belgilari. Bemorda tomok sohasini og‘rishi, unda suqilish yoki noxushlik his etish kuzatiladi; ba’zan og‘riq quloq sohasiga tarqalishi, og‘izdan so‘lak oqishi, qon tupurish, burun orqali nafas olish, yutish harakatlarini qiyinlashishi va yo‘tal kuzatilishi mumkin. Tashxis kasallikni boshlanishi, bemorning shikoyatlari, faringoskopiya, bilvosita laringoskopiya, orqa rinoskopiya va boshqa tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Ko‘pincha o‘tkir uchli yot jism (baliq suyakchalari, igna) murtaklar cho‘ntaklarida, til negizida, noksimon cho‘ntaklarda tiqilib qoladi. Murtaklarni ko‘zdan kechirish uchun old ravoqchalar shpatel bilan asta bosilib, murtaklar ichki tomonga siljitiladi. Odatda yot jism murtakda yoki ravoqchalar orasidagi shilliq parda burmasida tiqilib qoladi. Ba’zan yot jismning bir uchi murtak to‘qimasiga suqilgan bo‘lsa, ikkinchi uchi til negiziga tegib turadi. Bilvosita laringoskopiyada til negizining shilliq pardasi shilinganligi ko‘rinadi. Til negizi va noksimon cho‘ntakni ko‘zdan kechirish va tiqilib qolgan yot jismni olib tashlash uchun shilliq pardaga 2% dikain, 10% lidokain sepiladi. Tekshiruvda til murtagi to‘qimasi hamda til negizi va hiqildoqusti qopqog‘i orasidagi bo‘shliq holatiga e’tibor beriladi. Noksimon cho‘ntakni ko‘zdan kechirish uchun bilvosita laringoskopiya (yoki gipofaringoskopiya) tekshiruvi bajariladi. Muolaja bemorning boshi oldinga yoki yot jism tiqilib qolgan tomonga egilgan holda bajariladi. Bunda til negizi, hiqildoqhalqumning yon devori, cho‘michsimon tog‘ay, cho‘michsimon hiqildoq usti qopqog‘i burmalarining shilliq pardasi shishganligi, zararlangan tomonda noksimon cho‘ntak torayganligi ko‘rinadi. Zarurat tug‘ilganda rentgenologik, KT yoki MRT tekshiruvlari o‘tkaziladi. Agar klinik va rentgenologik belgilar noaniq bo‘lib, bemor yutinganda kuchli og‘riq paydo bo‘lishiga shikoyat qilca, unda yot jism qizilo‘ngachda tiqilib qolganligiga shubha qilish mumkin. Davolash. Halqum yot jismi faringoskopiyada uchi egri qisqich yordamida chiqarib olinadi. Til negizi yoki noksimon cho‘ntakda tiqilib qolgan yot jism shilliq qavatga 10% lidokain sepilib yoki 2% dikain surtilgandan so‘ng bilvosita laringoskopiyada hiqildoq kornsangi yordamida chiqarib olinadi. Yosh bolalarda hiqildoqhalqum yot jismi umumiy og‘riqsizlantirish ostida bevosita laringoskopiya paytida chiqarib olinadi. Burunhalqum yot jismlari orqa rinoskopiyada mahalliy og‘riqsizlantirish ostida kornsang yoki Mikulich qiskichlari yordamida chiqarib olinadi. HALQUM KUYIShLARI. Halqumning termik va kimyoviy kuyishlari ko‘proq nazoratsiz qolgan yosh bolalarda sodir bo‘ladi ( nazoratsiz qolgan bola to‘satdan choynak tumshug‘idan choy yoki qaynoq suvni, sut yoki suyuq ovqatni ichib qo‘yishi mumkin). Bundan tashqari bola turli suyuqliklarni, shu jumladan konsentratsiyasi yuqori kislota, ishqor, og‘ir metal tuzini, yod eritmasini, permanganat kaliy kristallari yoki boshqa zaharli moddalarni ichib yuborishi mumkin. Kattalar orasida ruhiy holati o‘zgarganda o‘z joniga qasd qilish maqsadida yuqorida qayd etilgan zaharli moddalarni ichish hollari uchraydi. Bolalarda og‘iz bo‘shlig‘i va halqum shilliq pardasi kuyishlari hikildoq shilliq pardasi kuyishiga nisbatan yengilroq kechadi. Belgilari. Dastlab halqum sohasida kuchli og‘riq paydo bo‘ladi, og‘riq yutinganda, qusganda va yo‘talganda kuchayadi. Ammiak eritmasi (navshadil spirt) va sirka kislotaning kuchsiz eritmasi og‘iz bo‘shlig‘i, halqum shilliq pardalarini yuzaki kuydiradi. O‘tkir kislota yoki ishqor yutib yuborilganda og‘iz bo‘shlig‘i va halqumning shilliq pardalarida nekroz, devorlarining yemirilishi kuzatiladi. Kuyishning I darajasida shilliq pardaning epiteliy qatlami kuyadi, og‘iz bo‘shlig‘i, tanglay ravoqlari, tilcha, halqum va ba’zan hikildoqqa kirish joyining shilliq pardasi keskin qizarib, shishadi. Kuyishning II darajasida bemorda umumiy zaharlanish belgilari kuzatilib, jarohat maydonida shilliq parda shishib, shishasimon bo‘ladi va nekrotik qarash bilan qoplanadi. Kuyishning III darajasida bemorda keskin umumiy zaharlanish belgilari, qon atsidozi, eritrotsitlar gemolizi rivojlanib, buyrak, jigar, yurak, qon tomir yetishmovchiligi rivojlanish havfi tug‘iladi. Faringoskopiyada nafaqat shilliq parda, balki shilliq osti to‘qimalari kuyganligi va chuqur nekroz jarayoni yuz berganligi, shilliq parda oq karash bilan qoplanganligi ko‘rinadi. Tashxis kasallikni boshlanishi, bemor shikoyatlari, qaysi zaharli moddani qanday vaziyatda ichganligi, bemorning umumiy ahvoli, ichgan ichimlikni hidi, qayt qilingan suyuqlikni xarakteri va boshqa tekshiruvlar natijasini e’tiborga olgan holda qo‘yiladi. Bemor yutinganda og‘riqni paydo bo‘lishi, nafas olishi va yutinishi qiyinlashganligi, og‘zidan ko‘p miqdorda so‘lak oqishi e’tiborga olinadi. Tekshiruv paytida vrach kuyish qachon va qanday vaziyatda sodir bo‘lganligini, kuydiruvchi moddani va organizmning umumiy zaharlanish darajasini aniqlashi lozim. Faringoskopiyada kuygan maydonning hajmi va kuyish darajasi aniqlanadi. Kerak bo‘lganda halqumning rentgenologik tekshiruvi o‘tkaziladi. Davolash. Bemorga shoshilinch ravishda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatiladi. Kimyoviy kuyishlarda zaharli moddani neytrallashga qaratilgan choratadbirlar o‘tkaziladi. Kislota bilan zaharlanganda halqum ohak suvi, ishqor bilan zaharlanganda esa 1% sirka kislotasining eritmasi yoki sut va suv aralashmasi (1:2) yoki tuxum oqsili bilan oshqozon va qizilo‘ngach yuviladi. Bemorga ichish uchun og‘riqsizlantiruvchi dori buyurilib, parxez taomlar tavsiya etiladi. Keyingi davolash tadbirlari kuyish, organizmning umumiy zaharlanish va nafasning buzilish darajalarsiga, qarab o‘tkaziladi. Halqum va og‘iz bo‘shlig‘ining yengil kuyishlarida jarohat maydoniga 0,5% novokain eritmasi yoki 10% lidokain aerozoli sepilib, och pushti rangli permanganat kaliy eritmasi bilan chayiladi. Ichishga 3,0 anestezin qo‘shilgan 100 ml o‘simlik yog‘i tavsiya etiladi (1 osh qoshiqdan 4-6 mahal). Agar og‘iz bo‘shlig‘i kaliy permanganat kukuni bilan kuygan bo‘lsa, 5% askorbin kislotasi eritmasi bilan bir necha marta lidokain aerozoli yoki dikain bilan og‘riqsizlantirilib, toza bo‘lguncha artiladi. Keyinchalik simptomatik va patogenetik davolash tadbirlari o‘tkaziladi. O‘TKIR BIRLAMChI TONZILLITLAR (ANGINALAR) (angina) - o‘tkir infeksion kasallik bo‘lib, limfadenoid halkum halqasi to‘qimasining (ko‘pincha tanglay murtaklarning) mahalliy yallig‘lanishi bilan namoyon bo‘ladi. Angina barcha kasalliklar orasida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Angina to‘g‘risida aniq statistik ma’lumot olish qiyin, chunki, birinchidan aksariyat bemorlar o‘z bilganlaricha turli dorilar bilan davolansa, ikkinchidan - shaxsiy amaliyot olib boruvchi shifokorlarga murojaat qiladilar. Shuning uchun aniq ma’lumot olish qiyin. Ammo surunkali tonzillit borasida ToshPTI kafedrasi 20000 dan ortiq aholini turli viloyat va shaharlarda ko‘rikdan o‘tkazib, olingan raqam - 16% (1990) tashkil etishini inobatga olib,tonzillit xuruji yiliga 1,5-2 marta uchraydi deb hisoblansa, taxminan aholimizning 1/4 qismi (25%) o‘tkir tonzillit bilan kasallanadi deb aytish mumkin. Bunday ahvol respublikamiz Sog‘liqni Saqlash tizimiga anchagina noqulayliklar tug‘diradi. Etiologiyasi. Kasallikning rivojlanishiga A-guruhi betta-gemolitik streptokokki (50-80% hollarda), ba’zan stafilokokk, pnevmokokk, adenoviruslar, og‘iz bo‘shlig‘i spiroxetasi, zamburug‘lar va boshqa mikroblar sabab bo‘ladi. O‘tkir tonzillitlarni rivojlanishida 63% hollarda anaerob floraning roli aniqlangan (S.N.Allaniyozov). Patogenezi. Infeksiya ekzogen va endogen yo‘llar orqali tarqalib, mikroblar murtak-ning shilliq pardasiga xavo-tomchi yoki alimentar yo‘llar orqali kiradi. Endogen yo‘l orqali yuqish mexanizmida organizmning immun holatini susayishi, saprofit yoki shartli-patogen mikrofloralarini patogen mikrofloraga aylanishi yoki patogen hususiyatini oshishi natijasida yuzaga keladi. Autoinfeksiya surunkali tonzillitning xuruj davrini rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Anginalar patogenezida organizmning sovuqqa bo‘lgan moslashuv qobiliyatining susayishi (sovuqqa sezgirlikni oshishi), tashqi muhit sharoitining keskin o‘zgarishlari (ob-havoning harorati, nisbiy namligi, havoda zaharli moddalarni mavjudligi va boshq.), S va V guruh vitaminlar, xamda ovqat tarkibida oqsillar yetishmasligi ma’lum rol o‘ynaydi. Limfatik-gipoplastik diatez, markaziy va vegetativ asab tizimi to‘liq rivojlanmaganligi, og‘iz, burun, burun yondosh bo‘shliqlarining surunkali kasalliklari, burun orqali nafas olishni buzilishi ham anginaning rivojiga yordam beradi. Kasallikning rivojida lakunalar ichi mikroflorasi va oqsilni parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan moddalar sensibilizatsiyalovchi omil sifatida ta’sir ko‘rsatsa, turli ekzogen yoki endogen omillar - sensibilizatsiyalangan organizmda yallig‘lanish jarayonini rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Bundan tashqari, allergik omil infeksion-allergik xarakterga ega revmatizm, o‘tkir nefrit, nospesifik yuqumli poliartrit va boshqa asoratlarni yuzaga kelishiga yordam beradi. Tasnifi. B.S.Preobrajenskiy anginalarni quyidagi shakllarga bo‘ladi: 1. Epizotik - atrof muhit sharoitining o‘zgarishi, ko‘pincha shamollash natijasida rivojlangan anginalar; 2. Epidemik- bemordan sog‘lom kishiga yuqishi natijasida rivojlangan anginalar; 3. Surunkali tonzillitning xuruji davrida yuzaga keladigan anginalar. Ammo amaliyotda B.S.Preobrajenskiy, V.T.Palchun bo‘yicha anginalarning quyidagi tasnifi keng qo‘llaniladi. Oddiy anginalar: Kataral; Follikulyar; Lakunar; Aralash. Anginalarning notipik shakllari: Simanovskiy-Vensan; Gerpetik; Flegmonoz; Zamburug‘li; Aralash. Yuqumli kasalliklarda rivojlangan (ikkilamchi) anginalar: Difteriyada; Skarlatinada; Qizamiqda; Zaxmda; OITSda. Qon kasalliklarda rivojlangan anginalar: Agranulotsitar kamqonlikda; Monotsitar kamkonlikda; Leykozda. Oddiy anginalar quyidagi umumiy belgilar bilan boshqa anginalardan ajralib turadi: - organizmning umumiy zaharlanish belgilarini mavjudligi; - klinik-patologik o‘zgarishlar har ikkala tanglay murtaklarida kuzatilishi; - yallig‘lanish jarayonini o‘rtacha 7 -8 kun davom etishi; - oddiy anginalarni qo‘zg‘atgan bakteriya va viruslar yallig‘lanish jarayonida birlamchi omil sifatida xizmat qilishi. Patologoanotomik o‘zgarishlar: murtak parenximasida qon tomir kapillyarlari va limfa tomirlarining keskin kengayishi, kichik vena qon tomirlari trombozi va limfa kapillyarlardagi turg‘unlik kabi o‘zgarishlar yuz beradi. Kataral angina - kasallikning eng yengil shakli bo‘lib, yallig‘lanish jarayoni tanglay murtaklari barcha qatlamlarining yallig‘lanishi bilan kechadi. Anginaning bu shaklida tanglay murtaklari qizargan, shilliq pardasi hamda limfoid to‘qima shishgan va yuzi serozli ajralma bilan qoplangan bo‘ladi. Murtaklar epitelial qavatining yuzasida va kriptalarda limfotsitlar, leykotsitlarning qalin infiltratsiyasi aniqlanadi. Ayrim maydonlarda epiteliy yumshagan va muguzlangan bo‘ladi. Belgilari. Kasallik o‘tkir boshlanib, bemorning tomog‘ida achishish, qichishi va yutganda kuchayadigan og‘rishi kuzatiladi.U holsizlikka,boshi va ba’zan bo‘g‘imlari og‘rishiga, tana harorati, asosan subfebril, ya’ni 380S gacha ko‘tarilishiga, ko‘ngli aynishiga shikoyat qilishi mumkin. Qonda neytrofilli leykotsitoz (7-9 .10 9 / l), leykotsitlar formula-sini biroz chapga siljishi, EChT 18-20 mm/soat oshishi qayd etiladi. Ba’zan tana harorati me’yorda bo‘lishi yoki leykotsitlar formulasi o‘zgarishsiz qolishi ham mumkin. Faringoskopiyada murtaklar shilliq pardasining tarqoq qizarishi va bu qizarish tanglay ravoqchalarining chetlariga tarqalganligi, tanglay murtaklari keskin kattalashib, qon tomirlari bo‘rtib chiqqanligi, yumshoq tanglay va halqum orqa devorining shilliq pardasi o‘zgarmaganligi ko‘rinadi. Bemorning tili quruq, ok-sarg‘ish qarash bilan qoplanadi (65-rasm). Kataral angina ko‘pincha follikulyar va lakunar anginadan oldin rivojlanadi va 2-3 kun davom etib, davolanmasa follikulyar yoki lakunar anginaga aylanadi. Kataral anginani o‘tkir faringitdan farqlash lozim. O‘tkir faringit odatda o‘tkir respirator kasalliklarda rivojlanib, unda murtaklar va halqumning shilliq pardasi qizaradi, kataral anginada esa yallig‘lanish jarayoni asosan murtaklarda joylashadi. Mahalliy limfa tugunlari kattalashib, paypaslanganda biroz og‘riydi. Tashxis anamnez ma’lumotlari, bemor shikoyatlari mezo-, epi- va gipofaringoskopiya va klinik tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Follikulyar angina kasallikning og‘ir shakllaridan biri bo‘lib, yallig‘lanish jarayoni nafaqat murtaklarning shilliq pardasini, balki follikulalarni ham qamrab oladi. Follikulalarda leykotsitli infiltratlar yoki ayrim maydonlarda nekrozli o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Murtaklar shishib, shilliq pardasi qizaradi. Epiteliy qavati ostida joylashgan follikulalarda tariq donasiday ok-sarg‘ish kichik nuqtalar (yiringli follikulalar) ko‘rinadi. Shuning uchun murtaklarning erkin yuzi "yulduzli osmon" manzarasini eslatadi. 65-rasm. Kataral angina Belgilari. Follikulyar angina o‘tkir boshlanib, bemorning tana harorati 38–38,50S ga ko‘tarilib, tomog‘i og‘riydi. Og‘rik ayniqsa yutinganda kuchayadi va ko‘pincha quloq sohasiga ham tarqalishi mumkin. Organizmda umumiy zaharlanish belgilari: holsizlik, qaltirash, bosh og‘rig‘i, bo‘g‘imlar, mushaklar, ba’zan bel va yurak sohasining og‘rishi, ishtahani pasayishi va qabziyat kuzatiladi. Bolalarda tana haroratini ko‘tarilishi bilan birga qusish, meningizm belgilari, talvasa, es-hushni xiralashishi kabi og‘ir belgilar paydo bo‘lishi mumkin. Bo‘yin va jag‘ osti limfa tugunlari kattalashib, paypaslanganda og‘riydi. Qonda leykotsitoz (12 - 15.10 9 /l), tayoqcha yadroli leykotsitlar conini ko‘payishi, leykoformulani chapga siljishi, EChT ni oshishi kuzatiladi; siydikda albuminuriya va mikrogematuriya aniqlanishi mumkin. Faringoskopiyada yumshoq tanglay va ravoqchalarga tarqalgan tarqoq qizarish, infiltratsiya, tanglay murtaklarining shishi ko‘zga tashlanadi. Murtaklar yuzasida 1-3 mm xajmdagi ko‘psonli aylana, biroz bo‘rtib chiqqan sarg‘ish-oq nuqtalar ko‘rinib, yulduzli osmonni eslatadi. Bu tuzilmalar shilliq parda ostida joylashgan murtaklarning yiringli follikulalari bo‘lib, ular kasallikning 2-3- kuni yorilib, shilliq pardada tez bituvchi yarachalar xosil qiladi. Kasallik 5-6 kun davom etadi (66-rasm). Follikulyar va lakunar anginalar klinik va patologoanatomik manzarasi bilan bir-biridan kam farq qiladi. Kasallikning klinik shakli esa qaysi jarayon ko‘proq rivojlanganligiga bog‘liq bo‘ladi. Lakunar angina lakunalar ichida va kirish qismida dastlab serozli-shilimshiq, keyinchalik yiringli ajralma to‘planishi bilan kechadi. Ajralma leykotsitlar, limfotsitlar, ko‘chgan epiteliy va fibrindan iborat. Lakunalar atrofini o‘ragan qarashlar bir-biri bilan qo‘shilib, murtaklar yuzasini qisman yoki butunlay qoplashi mumkin, ammo bunday karashlar atrof to‘qimalarga (ravoqlar, yon devorlar, tilcha) tarqalmaydi va oson ko‘chadi. Lakunar anginaning shu belgisi birinchi navbatda uni halqum difteriyasidan 66-rasm.Folikulyar angina 67-rasm. Lakunar angina farqlashga yordam beradi. Belgilari. Kasallikning boshlanishi va klinik manzarasi follikulyar anginaga o‘xshasada, anginaning bu shakli nisbatan og‘irroq kechadi. Jarayon ko‘pincha ikkala murtakda bir vaqtda rivojlanib, ba’zan bemorda bir vaqtning o‘zida ham follikulyar, ham lakunar angina belgilarini kuzatish mumkin. Faringoskopiyada murtaklarning qizargan shilliq pardasi yuzasida, lakunalar ochiladigan maydonda sarg‘ish-oq karash paydo bo‘lib, shilliq pardada nekroz va ko‘chgan epiteliy maydonchalari ko‘rinadi. Fibrozli karash ayrim maydonlarda bir-biriga qo‘shilib murtak sathini to‘liq qoplasada, lekin murtaklar chegarasidan chiqmaydi. Karashlar shpatel yordamida oson ko‘chadi (67-rasm). Kasallik o‘rtacha 5-7 kun davom etishi yoki asoratlangan og‘ir kechimida undan ko‘proq muddatga cho‘zilishi mumkin. Tanglay murtaklarining o‘tkir yallig‘lanishi Pirogov–Valdeyer limfadenoid halqasining boshqa murtaklariga ham tarqalishi mumkin. Burunhalqum murtagi yallig‘langanda bemorning dimog‘i og‘riydi, og‘riq burun sohasiga tarqalib, burun orqali nafas olish qiyinlashadi. Til murtagi yallig‘langanda bemorning tomog‘i og‘rib, yutinganda va tilini og‘zidan chiqarganda og‘riq kuchayadi. Halqum yon devorlarining limfoid to‘qimaci yallig‘langanda ushbu maydonda biroz og‘riq va shish paydo bo‘ladi. Ba’zan kasallik og‘ir kechib, bemorda yiringli mediastenit rivojlanishi mumkin. Davolash. Kataral, follikulyar va lakunar angina bilan og‘rigan bemor asosan uy sharoitida, lekin kasallik og‘ir kechgan hollarda davolash yuqumli kasalliklar shifoxonasida davolanadi. Bemorga alohida idish-tovoq va sochiq ajratilib,qonning umumiy va biokimyoviy taxlili o‘tkaziladi,tanglay murtagidan bakteriologik tekshiruv uchun surtma olinadi. Yengil va vitaminlarga boy ovqatlar, ko‘p miqdorda iliq suyuqliklar ichish (limonli choy, sharbatlar, ma’danli suvlar ) tavsiya qilinadi. 2010 yilda 8-9 oktabr oyida O‘zbekiston otorinolaringologlarining III s’ezdi bo‘lib, unda o‘tkir tonzillitlarda (anginalarda) yallig‘langan tanglay murtaklari kriptalari ichida yig‘ilib qolgan yiringlarni antiseptik dori vositalari bilan (xloryod, xlorfillipt, yodinol, 0,25% formalin, ekteresid va h.k.) yuvish muamosiga bag‘ishlangan ma’ruza bo‘ldi (prof. S.A.Hasanov). Keltirilgan ma’lumotlarda 4500 nafar bemordan faqat bittasida yengilgina peritonzillit alomatlari qayd etilganligi, u ham tezda bartaraf etilganligi ko‘rsatib o‘tildi. Yiringli jarayonning oltin qoidasi - yig‘ilgan yiringni chiqarib tashlash lozimligi va kerak bo‘lganda xo‘ppozda tonzillektomiya jarrohlik amalini bajarish amaliyotda qo‘llanilishini ko‘rsatib, o‘z amaliyoti natijasida 5000 dan ziyod o‘tkir tonzillitda kriptalarni yuvib, birorta asorat kuzatilmaganligini dotsent A.A.Hasanov hammaga ma’lum qildi. Shu bilan birga bemorlarga etiotrop, patogenetik, simptomatik davolash tadbirlari va vitaminlar buyuriladi. Kasallikni turli mikroflora ko‘zg‘atishini e’tiborga olgan holda bemorga keng ta’sir ko‘lamiga ega antibiotiklar (ampitsilin, sefamizin, amoksiklav, klaforan, augmintin va boshq.) buyuriladi. Bioparoks mahalliy yallig‘lanish jarayoniga qarshi ta’sirga ega bo‘lib, kuniga 4 mahal aerozol shaklida buyuriladi. Antibiotiklar eritmacini pastki jag‘ suyagi burchagidan 1sm old-pastki sohasiga teri ostiga limfotrop usulda yuborsa bo‘ladi. Yallig‘lanish jarayonining 63% dan ortiq hollarda anaerob mikroblar ishtirok etishini nazarda tutib metrogil eritmasi vena ichiga tomchilab yuboriladi (S.N. Allaniyozov, 2006). Bemorga antigistamin dori vositalari, vitaminlar (shu jumladan, askorutin) ichish tavsiya qilinadi. Tomoqni furatsilin, 2% ichimlik sodasi erimasi yoki sho‘r suv, dorivor marmarak, kalendula damlamasi bilan kuniga 4-6 marta chayish tavsiya qilinadi. Klinikamizda olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, 1% kalsiy xlorid eritmasini kattalarga 400 ml gacha miqdorda (bolalarga 7-10 ml/kg dozada bir daqiqada 40-50 tomchi) tomchilab yuborish yaxshi samara beradi. ToshPTI LOR klinikasida olib borilgan kuzatuvlarga ko‘ra angina bilan og‘rigan bemorlarni 96% da burun yondosh bo‘shliqlarida surunkali yallig‘lanish borligi aniqlandi, demak faqatgina o‘tkir tonzillitni (anginani) davolash bilan chegaralanmay, sinusitlarni ham davolash lozim. Mahalliy usulda tanglay murtaklari sohasiga UVCh, qisqa to‘lqinli terapiya muolajalari o‘tkazilib, jag‘ osti limfa tugunlari sohasiga issiq yarimspirtli boylam qo‘yiladi. Ko‘rsatma bo‘yicha bemorga salitsilatlar (parasetamol,panadol), mukolitiklar va tinchlantiruvchi dorilar buyuriladi.Angina bilan og‘rigan bemor 6- 8 kun davomida ishdan yoki o‘qishdan ozod etilishi, ishga yoki o‘qishga ruxsat berishdan oldin qon va siydik tahlillari, EKG tekshiruvi o‘tkazilib, bir oy davomida vrach nazorati ostida bo‘lishi lozim. Aralash angina juda kam uchraydi va yuqorida qayd etilgan anginalar belgilarini birga kechishi bilan namoyon bo‘ladi. O‘tkir adenoidit (retronazal angina) - halqum murtagining o‘tkir yallig‘lanishi. Kasallik o‘tkir yoki surunkali qaytalanuvchi kechimga ega bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha bolalarda halqum murtagi rivojlanishi davrida burun va burun yondosh bo‘shliklari yallig‘lanishining asorati sifatida hamda turli yuqumli kasalliklarda uchraydi; kattalarda kasallik kam – murtak invalyusiyasi (bola o‘sgan sari sodir bo‘luvchi atrofiya jarayoni) rivojlanmagan xollardagina kuzatilishi mumkin. Yallig‘lanish jarayoni murtakdan halqumning yuqori va o‘rta bo‘limlarining shilliq pardasiga tarqalishi mumkin. Kasallikni ko‘pincha bolalar va o‘smirlarda uchrashini bir tomondan ularda halqum murtagi borligi, ikkinchi tomondan uni infeksiyaga qarshi o‘ta kuchli reaksiyasi bilan izohlash mumkin. Etiologiyasi. O‘tkir adenoidit (epifaringit) ko‘pincha bolalar respirator kasalliklari bilan birga kechadi. Uni rivojlanishiga opportunistik va shartlipatogen florani turli noqulay omillar (ijtimoiy-maishiy, alimentar, ekologik va boshk.) ta’sirida faollashishi sabab bo‘ladi. Bunda A guruxiga mansub beta-gemolitik streptokokk muhim ahamiyatga ega. Adenoiditning rivojlanishiga sabab bulgan boshqa mikroorganizmlarga mikoplazmalar, xlamidiylar, rino- va koronoviruslar, gripp va paragripp viruslari, Epshteyn - Barr virusi, “S” va “G” guruxi streptokokklari va stafilokokklar kiradi. O‘tkir adenoidit xavo-tomchi yo‘li orqali tarqalib,bolalar maktab va bog‘chalarda bo‘lgan kuz-qish va bahor fasllarida kasallikni ko‘payishi qayd etiladi. Bu yoshdagi bolalarda halqum murtagi ko‘pincha kattalashgan bo‘lib, u turli klinik belgilar bilan kechuvchi immunitetni buzilishidan va organizm himoya kuchining sustligidan dalolat beradi. Immunitet tanqisligi holatining asosiy klinik belgisi - bu LOR-a’zolarda, bronx –o‘pka tizimida, ko‘zlarda, terida va yumshoq to‘qimalarda ko‘pincha an’anaviy va patogenetik terapiyaga chidamli opportunistik va shartli – patogen mikroblar qo‘zg‘atgan turli surunkali qaytalanuvchi infeksion - yallig‘lanish jarayonlarini rivojlanishidir. Organizm immun tizimidagi sifat yetishmovchiligi son ko‘rsatkichi, ya’ni limfoepitelial to‘qimani kattalashishi bilan qoplanadi. Klinik manzarasi. Yosh bolalarda o‘tkir adenoidit tana haroratini 39-400 S ga ko‘tarilishi, burun orqali nafas olishni keskin buzilishi, quloq og‘rig‘i, hurujli yo‘tal bilan namoyon bo‘ladi. Emizikli bolalarda kasallik keskin ta’sirlanish belgilari, emishini qiyinlashishi, parenteral dispepsiya, qusish, ich ketishi, qator xollarda bosh miya pardalarining ta’sirlanish belgilari bilan juda og‘ir kechadi. Burundan dastlab suyuq, keyinchalik shilimshiq – yiringli ajralma oqib, mahalliy limfa tugunlar, asosan bo‘yin va pastki jag‘ limfa tugunlari kattalashadi va manqalanish kuzatiladi. Tana harorati 380 C va undan ortiqqa ko‘tariladi, bo‘yin va jag‘ osti limfa tugunlari kattalashib, paypaslanganda og‘riydi. Katta yoshdagi bolalarda va kattalarda kasallik tana haroratini biroz ko‘tarilishi yoki me’yorda bo‘lishi, umumiy holatni yengil buzilishi bilan kechishi mumkin. Yallig‘lanish jarayoni nay murtaklari, halqum, bodomcha bezlarning ravoqchalari va limfoid follikulalariga tarqalganda kasallik o‘tkir epifaringit sifatida kechishi va bemorda kataral o‘rta otit, yevstaxeit,retrofaringial ho‘ppoz asoratlari kuzatilishi mumkin. Shuni e’tiborga olish lozimki, o‘tkir yallig‘lanish jarayoni surunkali kechimiga aylanganda kattalashgan halqum murtaklaridagi shish va infiltratsiya jarayoniga proliferatsiya jarayonini ham qo‘shiladi, natijada murtaklar muguzlanib, yanada kattalashadi. Bu esa murtaklarning fiziologik faoliyatini keskin buzilishiga olib keladi: eshituv naylarining halqum teshiklari torayadi; burun orqali nafas olish faoliyati buziladi (bola og‘zi orqali nafas oladi, nafas harakatlari yuzaki bo‘lib, olingan havoning hajmi kamayadi). Bosh miyada qon aylanishi buzilib, bemorda turli nevrologik belgilar bilan kechuvchi bosh miya gipoksiyasi jarayoni rivojlanadi. Halqum murtagining qon tomirlari ekstra- va intrakranial qon tomirlar bilan anastomoz hosil qilishi esa yallig‘lanish jarayonida kalla ichi asorati, xususan surunkali bazal leptomeningitni rivojiga olib kelishi mumkin. Burun orqali nafas olishning uzoq vaqt davomida buzilishi tish jag‘ tizimining noto‘g‘ri rivojlanishiga, yuqori va pastki jag‘ suyaklari o‘sishining nomutanosibligiga olib keladi (habitus adenoideus). Ba’zan bolalarda burunhalqumning gumbazida jabra tirqishining bitmasligi va rudimentar cho‘ntak – Tornvald kistasi hosil bo‘lishi mumkin. Kista kattalashgan halqum murtagi bilan yopilgan va patologik ajralma bilan to‘lgan yashirin bo‘shliqdir . Balog‘at yoshidagi bemorlarda adenoidit kasalligi kamdan-kam uchraydi va bunda murtak surunkali yallig‘lanish holatida bo‘ladi. Yallig‘lanish jarayoni murtakdan xalqum va nafas yo‘llari shilliq pardasining barcha bo‘limlariga tarqalib, kataral, yiringli, yiringli-nekrotik xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Tashxis kasallikni boshlanishi, bemor shikoyatlari, klinik, allergik, immunologik tekshiruvlar asosida qo‘yiladi. Faringoskopiyada halqumning orqa devori, orqa tanglay ravoqchalari keskin qizarganligi, halqumning orqa devori bo‘ylab shilimshiq-yiringli ajralma oqayotganligi ko‘rinadi. Endoskop yordamida bajarilgan orqa rinoskopiyada yoki epi-faringoskopiyada halqum murtagi keskin shishgan va qizarganligi, uning yuzasida nuqtali va ko‘shilib ketgan yiringli karashlar borligi aniqlanadi. Old rinoskopiyada burun bo‘shlig‘i shilliq pardasi kizargan va shishganligi, umumiy burun yo‘lining orqa bo‘limlarida shilimshiq yoki shilimshiq-yiringli ajralma ko‘rinadi. Qator hollarda burun bo‘shlig‘i anemizatsiya qilinib, tozalangandan so‘ng qizargan va turli darajada shishib kattalashgan va shilimshiq-yiringli ajralma bilan qoplangan adenoidlarni ko‘rish mumkin. Periferik qonda chapga siljigan leykotsitoz, EChT ni oshishi, virusli zararlanishda limfotsitoz kuzatiladi; siydikning umumiy taxlilida oqsil borligi aniqlanadi. Halqum orqa devoridan surtma olib, uni mikrobiologik tekshiruvidan o‘tkazish kasallikni qo‘zg‘atgan bakteriyalarni aniqlash va tegishli bakteriyalarga qarshi terapiyani o‘tkazishga yordam beradi. Davolash mahalliy va tizimli davolash tadbirlaridan iborat. - Mahalliy davolash tadbirlari: bemorga burun tomchilari yoki aerozol shaklida qon tomirlarni toraytiruvchi, yallig‘lanishga qarshi, mukolitik va antiseptik dorilar, immunomodulyatorlar buyuriladi. Barcha dorilar burun bo‘shlig‘i va halqum tozalangandan so‘ng kiritiladi; - Tizimli terapiyada turli dorilar ishlatiladi; - Simptomatik vositalarga tana haroratini tushuruvchi, og‘riqsizlantiruvchi dorilar kiradi (parasetamol (taylenol),solpadein va boshq.). - Viruslarga qarshi asiklovir, interferon va immunomodulyator dorilar: polioksidoniy, likopid, arbidol, Irs-19, immudon. - Etiotrop terapiya: mikrofloraning antibiotiklarga sezgirligi aniqlangandan so‘ng bemorga asosan penitsillin guruhi antibiotiklari (fenoksimetilpenitsillin, amoksitsillin/klavulanat) yoki II –III avlodga mansub sefalosporinlar (sefuroksim, sefatoksim, seftriakson) va makrolidlar (eritromitsin, roksitromitsin, azitromitsin) buyuriladi. Mahalliy usulda qo‘llaniladigan fuzafunjin (bioparoks) aerozoli davolashda yaxshi natija beradi. U bakteriyalarga va yallig‘lanishga qarshi keng ta’sir spektriga ega. Bioparokc aerozoli har burun teshiklariga har 4 soatda 4 ingalyatsiyadan buyuriladi. Ingalyatsiyadan oldin “burun bo‘shlig‘i dushini” bajarish davolash camaradorligini yanada oshiradi. - Adenoiditning rivojlanishiga allergik omil sabab bo‘lgan xollarda bemorga antigistamin dori vositalari tavsiya etiladi (klamastin, loratadin, ebastin, setirizin). Aksariyat hollarda adenoidit 3-5 kun davomida sog‘ayish bilan tugaydi, qator hollarda kasallik 15-20 kun davom etishi mumkin, bemorning umumiy ahvoli nisbatan yomonlashadi. Dorilar bilan davolash tadbirlari samara bermagan xollarda adenotomiya jarrohlik amali bajariladi. Halqum murtagi gipertrofiyasining II-III darajasida adenoidlarni kasallikning xuruj davri davolangandan keyin rejaga asosan 1-2 oy ichida jarrohlik amalini bajarish tavsiya qilinadi. ANGINALARNING NOTIPIK ShAKLLARI. Yarali-nekrotik angina, yarali pardali angina yoki Simanovskiy-Plaut- Vensan anginasi murtaklarda, ba’zan tanglay ravoqchalarida va halqum devorlarida badbo‘y hidli, kulrang qarash bilan qoplangan yuzaki yaralar paydo bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi. Kasallik haqida dastlab 1890 yilda N.P.Simanovskiy va 1897 yilda H.R.Plaut va H.Vincent ma’lumot berganlar. Etiologiyasi. Bu anginani sog‘lom odamning og‘iz bo‘shlig‘ida mavjud bo‘lgan saprofit mikroblar - g‘altaksimon tayoqcha (B. fusiformis) va og‘iz bo‘shlig‘i spiroxetasi (Spirichaeta buccalis) simbiozi qo‘zg‘atadi. Organizm umumiy va mahalliy immunitetining susayishi, o‘tkir yoki surunkali yuqumli kasalliklar, qon kasalliklari, gipo- yoki avitaminoz, tish va milk kasalliklari, burun orqali nafas olishning qiyinlashishi va boshqa omillar ushbu anginani rivojlanishiga yordam beradi. Belgilari. Murtakning tomoq yuzasida (odatda,bir tomonda) yumshoq, oson ko‘chuvchi kulrang qarash paydo bo‘lib,qarash olingandan so‘ng uning ostida yuzaki yara qoladi. Yaraning tubida nospesifik mikrofloraga boy (asosan g‘altaksimon batsillalar va spiroxetalar) yumshoq fibrinli qarash hosil bo‘ladi. Fibrinli karash ostida nekrozga uchragan limfadenoid to‘qima maydoni, uning chetlarida - reaktiv yallig‘lanish tasmasi ko‘rinadi. Nekroz jarayoni murtakning epiteliy qavati va parenximasiga, karash va yaralar milklarga, yumshoq tanglayga, halqumning orqa devoriga, hiqildoqqa va ba’zan atrof to‘qimalarga ham tarqalishi mumkin (68-rasm). Bemor chaynaganda yoki yutinganida tomog‘ida yot jism va kuchli og‘riq his etishiga, og‘zidan yoqimsiz hid kelishiga, so‘lagi oqishiga shikoyat qiladi. Umumiy ahvoli nisbatan qoniqarli, tana harorati me’yorda yoki biroz ko‘tarilgan, zararlangan tomonda jag‘ osti limfa tugunlari kattalashib, biroz og‘riydi. Kasallik 1-3 hafta, ba’zan oylab davom etadi. Murtaklar sohasidagi yaralar dag‘al chandiqli o‘zgarishlar qoldirmacdan bitib ketadi. Tashxis bemor shikoyatlari va faringoskopiya manzarasi asosida qo‘yiladi. Faringoskopiyada murtaklardan birining halqum yuzasi kulrang-sarg‘ish yoki kulrang-yashil qarash bilan qoplanganligi, qarash olingandan so‘ng ostida cheti notekis yara borligi va uning tubi iflos kulrang-sarg‘ish qarash bilan qoplanganligi, og‘ir hollarda yaralar murtak chegarasidan tashqariga, atrof to‘qimalarga - milklarga, til ildiziga, tanglay ravoqchalariga tarqalgan bo‘ladi. Karash va yaralar ajralmasining bakteriologik tekshiruvida Fusobacterium fusiforme va Spirochaeta vincenti aniqlanadi, qonda biroz leykotsitoz va kamqonlik belgilari, EChT ni oshishi kuzatiladi. 10% hollarda ushbu angina difteriya bilan birga kechadi. Yarali-nekrotik angina halqum difteriyasi, tanglay murtagi zaxmi, sili, qon kasalligidagi angina va halqum murtagi o‘smacidan farqlanishi lozim. Davolash. Bemorga umumiy va mahalliy davolash tadbirlari buyurilib, og‘iz bo‘shlig‘i kasalliklari davolanadi. Gerpetik angina - halkum orqa devori va yumshoq tanglayda yaralanishga moyil mayda pufakcha va toshmalarni paydo bo‘lishi bilan kechadigan o‘tkir yuqumli kasallik. Kasallikni adenoviruslar, gripp va Koksaki viruslari qo‘zg‘atadi. Infeksiya havo-tomchi yo‘li va qo‘llar orqali tarqaladi. Pufakchalar yorilgandan so‘ng epiteliy qavati fibrin bilan qoplanib, bir vaqtning o‘zida pufakchalar tanglay- til va tanglay-halqum ravoqchalarida hamda yumshoq tanglayda paydo bo‘lishi mumkin. Kasallik ko‘pincha yosh bolalarda uchraydi. Belgilari. Gerpetik angina o‘tkir boshlanadi,bemorning tana harorati 38-400C ga ko‘tarilib,boshi,tomog‘i og‘riydi, yutinganda og‘riq kuchayib, u holsizlanadi. Bir tomonlama kon’yuktivit gerpetik anginaga xos muhim belgi hisoblanadi. Juda kam hollarda yosh bolalarda serozli meningit belgilari paydo bo‘lishi mumkin. Faringoskopiyada dastlabki soatlarda shilliq pardaning tarqoq qizarishi aniqlansa keyinchalik yumshoq tanglay, tilcha, tanglay ravoqchalari, murtaklar va halqumning orqa devorida kichik qizg‘ish pufakchalar paydo bo‘ladi. Kasallik 68-rasm. Yarali nekrotik angina boshlangandan 3-4 kun o‘tib pufakchalar yorilib yoki o‘z-o‘zidan so‘rilib ketadi va shilliq parda yana o‘z holiga qaytadi. Davolash. Antibiotikoterapiya yaxshi samara bermasligini e’tiborga olgan holda bemorga simtomatik terapiya va viruslarga qarshi dori vositalari (asiklovir, interferon yoki uni o‘rnini bosuvchi dorilar) buyurilib,1% li kalsiy xlorid eritmasi vena ichiga tomchilab yuborish ijobiy natija beradi. Flegmonoz angina (intratonzillyar ho‘ppoz) nisbatan kam uchraydi. Kasallikning rivojlanishiga banal anginalardan tashqari, murtaklarni ovqatni qattiq luqmasi bilan jarohatlanishi sabab bo‘lishi mumkin. Bunday anginada lakunalar chiqarish faoliyatining buzilishi, dastlab murtak to‘qimasining shishi, keyin leykotsitlar infiltratsiyasi kuzatiladi. Follikulalardagi nekrozga uchragan to‘qima maydonlari qo‘shilib, murtakda yiringli o‘choq hosil qiladi (69-rasm). Murtak yuzasiga yaqin joylashgan ho‘ppoz o‘z-o‘zidan og‘iz bo‘shlig‘iga yoki paratonzillyar bo‘shliq ichiga yorilishi mumkin. Flegmonoz anginada murtak qizarib kattalashadi, paypaslanganda og‘riydi. Murtak ichi kichik ho‘ppozchalari belgisiz yoki biroz mahalliy va umumiy o‘zgarishlar bilan kechib, odatda keskin klinik belgilar bilan kechuvchi paratonzillyar ho‘ppozdan farq qiladi. Agar flegmonoz anginada bemor og‘zini ocha olsa, peritonzillit yoki peritonzillyar ho‘ppozda u og‘zini ochishga qiynaladi. Davolash. Flegmonoz angina jarrohlik usulida davolanib, bemorda murtak ichi ho‘ppozini ochish yoki umumiy va mahalliy og‘riqsizlantirish ostida tonzillektomiya jarrohlik amallari bajariladi. Bir vaqtning o‘zida bemorga yallig‘lanishga qarshi antibiotiklar, antigistamin, og‘riqsizlantiruvchi, dezintoksikatsiya va simptomatik dori vositalari buyuriladi. Tanglay murtaklari chegarasi sohasiga teri ostiga antibiotik eritmasini yuborish va vena ichiga 1% li kalsiy xlorid eritmasini 1 daqiqada 40-50 tomchidan tomchilab yuborish yaxshi natija beradi. 69-rasm. Flegmonoz angina Jarrohlik amali paytida quyidagi asoratlar kuzatilishi mumkin: jarohat maydonidan qon oqishi, tana haroratini ko‘tarilishi, bo‘g‘ilish (qon nafas yo‘llariga kirganda sodir bo‘ladi), meningoensefalit, meningit, umurtqa pog‘onasi osteomieliti, bo‘yin umurtqalarini chiqishi, yumshoq tanglay falaji va boshq. Asoratlarni oldini olish uchun jarrohlik amalidan oldin EKG, qon, siydik va axlatning klinik tekshiruvlari o‘tkaziladi; pediatr, terapevt va kardiolog ko‘rigi uyushtirilib, bemor jarrohlik amaliga tayyorlanadi. YuQUMLI KASALLIKLARDA RIVOJLANGAN ANGINALAR. Difteriyada rivojlangan angina yoki halqum difteriyasi tanglay murtaklari va og‘iz-halqum shilliq pardasida, ya’ni infeksiya kirish maydonida, fibrinli karash hosil bo‘lishi bilan kechgan o‘tkir yuqumli kasallik. Etiologiyasi. Kasallikni tashqi muhitga chidamli difteriya tayoqchasi (Corynebacterium diphteriae) ko‘zg‘atadi. Infeksiya asosan havo-tomchi yoki kontakt yo‘l orqali tarqaladi. Yashirin davr 2-7 kun davom etadi. Difteriya kattalarga nisbatan bolalarda ko‘proq uchraydi. Belgilari. Kasallik o‘tkir boshlanib, bemorning tana harorati ko‘tariladi. Difteriyaning klinik kechimi xilma-xil bo‘lganligi sababli, kasallikning quyidagi shakllari tafovut qilinadi: - mahalliy shakli: karashli, orolchali, kataral; - halqum, burun va hiqildoqni zararlanishi bilan kechuvchi tarqoq difteriya; - toksik shakli: gemorragik va gangrenozli difteriya. Difteriyaning maxalliy shakli - eng ko‘p uchrab, 70-80% ni tashkil qiladi. Jarayon chegaralangan maydonni qamrab oladi, organizmning umumiy zaharlanish belgilari bosh og‘rig‘i, holsizlik, ishtahani pasayishi, bo‘g‘im va muskullar og‘rishi bilan namoyon bo‘ladi. Dastlabki soatlarda bemorni tomoq og‘rig‘i bezovta qiladi, ikkinchi kuni - og‘riq ancha zo‘rayadi, nutqi noaniq bo‘lib, og‘zidan yoqimsiz hid keladi. Tana harorati balandligiga qaramasdan bemorning yuzi rangpar bo‘ladi (lakunar va follikulyar anginada bemorning ikki yuzi odatda qizil,lablari quruq bo‘ladi). Maxalliy limfa tugunlar biroz kattalashib, og‘riydi. Faringoskopiyada murtaklar- ning va tanglay ravoqchala- rining ko‘kimtir qizarishi va shishi, lakunalar sohasida (orolchali shaklida) va murtaklarning tomoq yuzasida (karash shaklida) kulrang-oqish qalin karash ko‘rinadi. Karash ba’zan sarg‘ish yoki yashil rangda bo‘lib, tanglay ravoqchalari, yumshoq tanglay, tilcha va halqumning orqa devorida ham joylashadi. Difteriyaning kataral shaklida karash kuzatilmasligi ham mumkin (70, 71- rasmlar). Halqum difteriyasining tarqoq shakli 3-5% hollarda uchraydi va karashni burunhalqum, burun, hiqildok va traxeyaning shilliq pardasiga tarqalishi bilan kechadi. Bemorda pastga tarqaluvchi hiqildoq torayish hollari rivojlanishi mumkin. Bemorda zaharlanish belgilari ancha keskin namoyon bo‘lib, tana harorati 39 0 S ga ko‘tariladi, tomog‘i og‘rib, yutinganda og‘riq zo‘rayadi. Bundan tashqari bemorda taxikardiya, aritmiya, qon bosimini pasayishi, es-hushni xiralashishi kabi belgilar kuzatiladi. Difteriyaning toksik shakli juda kam uchraydi. Kasallik o‘tkir boshlanib, bemorning tana harorati 400S ga ko‘tariladi, halqum shilliq pardasining va buyin teri osti yog‘ to‘qimasining shishi erta paydo bo‘ladi. Bemorni tomog‘i og‘rib, yutinganda og‘riq zo‘rayadi, nafas olishi qiyinlashadi. Keyingi boskichlarda yumshoq tanglay falaji rivojlanib, yumshoq tanglayning harakati buziladi natijada, bemor yutinganda ovqat parchalari burun bo‘shlig‘iga kirib, bemorda manqalanish 70-rasm. Og‘izhalqum difteriyasi 71-rasm. Burunhalqum difteriyasi