Har xil janrdagi asarlarni o‘qitish metodikasining o‘ziga xos
xususiyatlari
Mavzu rejasi:
1. Badiiy adabiyot janrlari haqida ma’lumot
2. Ertakni o‘qish metodikasi.
3. Hikoyani o‘qish metodikasi
4. Masalni o‘qish metodikasi.
5. She’rni o‘qish metodikasi.
1. BADIIY ASARLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA
KO‘RA O‘RGANISH
Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida garchi ilmiy jihatdan bo‘lmasada,
amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar o‘qib o‘rganiladi. O‘qish darsliklariga,
asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi
janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari, ilmiy-ommabop asarlar ham o‘qitiladi.
Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga
ega bo‘lib, ularning o‘quvchilarga ta’siri ham har xil bo‘ladi. Tabiiyki, har bir janrga
oid asar matni lingvistik jihatdan ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan,
she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni she’r matnidan, ilmiy-ommabop
maqola matni masal janriga taalluqli asarlar matnidan tubdan farq qiladi.
Topishmoqlar predmet, voqea-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni taqqoslash orqali
o‘zlashtirilsa, maqollar mazmuni hayotiy misollar vositasida sharhlashni taqozo
etadi. Shunga ko‘ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o‘qishda o‘qituvchidan unga mos
usullar tanlash talab etiladi.
2. Ertakni o‘qish metodikasi
Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib,
qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkirligi,
ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot tasviri
sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi.
Ertakning o‘tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat
bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon
qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining —
yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan
hikoya qilish shakli bir xil so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi,
ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda
qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda
ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z kishilar timsoli bo‘ladi.
Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‘quvchilar unda to‘g‘rilik,
halollik g‘alaba qilganidan, kambag‘al kishilar qiyinchilik-dan qutilganidan, ya’ni
yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka
uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo‘lishini istaydilar.
Masalan, ,,Halollik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag‘allarga yordam ko‘rsatish,
o‘z mehnati bilan hayot kechirish bo‘lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g‘oyasi
ilgari surilgan bo‘lsa, ,,Hiylagarning jazosi" ertagida (4-sinf) soddadilning to‘g‘riligi
hiylagarning makri ustidan g‘olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g‘oyasi ilgari
surilgan. Har ikki ertak ham to‘g‘riso‘zlilikning g‘alabasi bilan yakunlanadi. Bunday
g‘alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan.
Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash
ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g‘alaba qozonishiga ishonch
uyg‘otadi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida ,,Kishilardagi qanday sifatlar
sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", ,,Nima uchun?", „... nima uchun jazolandi? (yoki
rag‘batlantirildi?)", ,,Nima uchun ertakdagi ba’zi qahramonlarga hatto tabiat
kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz o‘giradi?)" kabi savollarga
javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar.
Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi,
,,Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), ,,Ko‘zacha bilan tulki"
kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o‘qitiladi va tahlil qilinadi.
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish,
o‘quvchilaraing o‘zlari erlak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja
tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik
tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning
odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya
qilinmaydi.
Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi
hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini
yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar.
Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar ularning mazmunini yaxshi idrok
etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o‘zaro
munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va qayta
hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, ,,Odobli bo‘lish osonmi?" (A. Obidjon)
ertagining mazmunini o‘zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish
mumkin:
1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o‘qing. Sichqonchaning
,,Odobli bo‘lish uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga onasi qanday javob
qaytarganligini so‘zlab bering.
2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o‘rinni topib
o‘qing. Nima uchun ,,Shum Baroq" ko‘zidagi yovuzlik birdaniga so‘nadi?
3. Echki nima uchun Sichqonchani ,,Kam bo‘lma" deb duo qiladi? Shu o‘rinni
topib o‘qing.
Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida ,,Ertakning sizga juda yoqqan joyini
topib o‘qing", ,,Nima uchun aynan shu joyi yoqqa- nini ayting", ,,Hayotingizda
ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar bo‘lganmi?" kabi savol-topshiriqlar
yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari,
,,Davlat", ,,Ilm afzal", ,,Hiylagarning jazosi", „Hunarsiz kishi o‘limga yaqin" kabi
maishiy ertaklarni ham o‘qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o‘z hayotini hikoya qiladi,
shu sababli o‘quvchilar ertakni o‘qigach, o‘tmishdagi xalq hayotini, o‘y-fikrlari va
orzu-istaklarini bilib oladilar.
Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar
o‘qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning xulq-atvori, ayrim xatti-
harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini aytadilar
va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini
tuzadilar, ertakni rollarga bo‘lib o‘qiydilar.
,,Davlat" ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi
ertakdir. Ertakni o‘qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofimizdagi tabiatni,
borliqni qanday tasavvur etishlari haqida suhbat o‘tkaziladi. Bunday suhbat
ertakdagi badiiy obrazlarni, ularning o‘zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari,
xarakterlarini to‘g‘ri tushunishga yordam beradi. ,,Davlat" ertagi matni ustida ishlash
jarayonida o‘quvchilar ,,Dehqonning xonadoni qanday hayot kechirar ekan?",
,,Nima uchun Davlat dehqonning xonadonidan ketishni istamaydi?" kabi savollarga
javob topish orqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo‘lib, halol
mehnat qilish lozim, degan xulosaga keladilar.
Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina emas, balki uni aytib
berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar
nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi.
O‘quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun
ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o‘qituvchi aytib berishi mumkin.
O‘quvchj ertak mazmunini o‘zlashtirtb olgandan so‘ng, uning tili ustida
ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda,
qahramonlarga tavsif berishda o‘quvchilarning o‘z nutqida til vositalaridan o‘rinli
foydalanish talab qilinadi. Til vosita-laridan foydalanish uchun talab va vaziyat,
ehtiyoj yaratish zarur.
Ertak tilida shunday so‘z va iboralar borki, ular bolaga o‘zgacha ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, ,,Yo‘lbars, Tulki va Bo‘ri" ertagida ,,Tog‘ echkisi siz
ulug‘imizniki bo‘lsin", ,,Quyon siz podshohimizning erta labki nonushtangiz
bo‘lsin", ,,Kiyik kechqurungi taomingiz, qo‘y kun-duzgi xo‘ragingiz bo‘lsin" kabi
gaplar tarkibidagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga o‘quvchilar diqqati qaratilib, ertakni
so‘zlab berayotganda ulardan nutqda foydalanishlariga erishish zarur.
Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari su-rilayotgan
g‘oyalarni bolalar ongiga etkazish, yod oldirish yo‘li bilan bog‘lanishli nutqni
o‘stirish, nutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. Masalan, ,,Rostgo‘y bola" (1-sinf)
ertagida bola o‘z rostgo‘yligi bilan podshoga ma’qul bo‘lganligi hikoya qilingan.
Ertak g‘oyasiga mos xu-losa esa ,,Boshingga qilich kelsa ham to‘g‘ri gapir" maqoli
bilan ifoda-langan. O‘quvchilar ushbu maqol mazmunini tushunib olishsa, o‘zlari
ham yuqoridagi kabi ertak tuzib, hikoya qilib berishlari mumkin.
So‘z ma’nolari ustida ishlashda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mos bo‘lgan
usullardan biri rasmdan foydalanishdir. Masalan, 2-sinfda ,,Ko‘ngilchan o‘tinchi"
ertagida qayin, eman, shumtol, zarang, zirk, tog‘terak, qarag‘ay, qayrag‘och,
chinorkabi daraxt nomlari keltirilgan. Ularni bola ko‘z oldiga keltira olmaydi.
Ertakni o‘qishdan oldin shu daraxt rasmlarini ko‘rsatib, lining o‘ziga xos
xususiyatlarini izohlash va nomlarini aytish lozim, Shundan so‘ng didaktik o‘yin
o‘tkaziladi. Bunda daraxt rasmlari bolalarga bo‘lib beriladi. Har bir o‘quvchi o‘ziga
berilgan rasmdagi daraxtning nomini aytishi va ertakdagi shu daraxtning so‘zini o‘z
so‘zlari bilan aytib berishi kerak bo‘ladi.
Shu ertakni o‘qib, mazmuni bilan tanishtirilgach, o‘quvchilardan shaylanib,
ro‘parasida, sharbal, xayrli ish, xivchin, muhayyo so‘zla-rining ma’nosi so‘raladi.
Javoblar to‘ldiriladi, umumlashtiriladi.
Ertak matni bilan ishlash jarayonida unda qo‘llangan badiiy vosi-talar:
jonlantirish, metafora, mubolag‘alar ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagi barcha fikrlarni hisobga olganda, ertakni o‘rganish darslarining
qurilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1. Ertak bilan tanishtirish:
a) o‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash;
b) o‘qituvchining ertakni ifodali o‘qishi, yod aytib berishi va hokazo.
2. Ertakni o‘quvchilar qay darajada idrok etganliklarini aniqlash maqsadida
qisqacha suhbat o‘tkazish;
3. Ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish; undagi ayrim tasviriy
vositalar, ma’nodosh so‘zlarni topish, lug‘at ishi (ayrim so‘zlar ma’nosini
tushuntirish);
4. Ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish);
5. Ertakni so‘zlab berish;
6. Umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish);
7. Ma’lum topshiriq asosida ertakni qayta o‘qish (ijodiy va mustaqil ishlar);
8. Vazifani tekshirish va yakunlash;
9. Uyda ertakni o‘qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish.
3. Hikoyani o‘qish metodikasi
Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir
voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi.
„Hikoya ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning
mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir".
Hikoya mazmunan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi.
Kichik yoshdagi o‘quvchilarni qahramonlarning xatti-harakati, tashqi ko‘rinishi,
portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning
uchun bolalarni hikoya bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog‘lab olib
boriladi.
Boshlang‘ich sinflarda hikoyani o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish darslarida
o‘qilgan hikoya mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qayta
hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda
savollar asosida tahlil qilinadi. So‘roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil
qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-
harakat o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi.
Hikoyani o‘qish darsida o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z va iboralar
ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna
olmaydilar.
Hikoyani o‘qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o‘quvchilar
nutqini o‘stirish markaziy o‘rin egallaydi. Hikoya o‘qib bo‘lingach, o‘quvchilar
o‘ylashi, o‘z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak.
O‘qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga
yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir etganini
bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning yo‘nalishini ochishga,
personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g‘oyasini bilib olishga
yordam beradigan savollardan foydalaniladi.
Badiiy asarni tahlil qilishda sujetni to‘liq tushuntirishga berilib ketib,
qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari
e’tibordan chetda qolmasligi lozim.
Ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o‘ziga tor-tadi. Lekin
hikoya janri ham hayotiyligi bilan o‘ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib
boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog‘liq hayotiy lavhajar bayon etiladi.
O‘quvchilar qahramonlarning xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar.
Masalan, 3-sinf ,,O‘qish kitobi’’dagi ,,Dadam qurgan dengiz" (Hakim Nazir),
,,Olma" (Malik Murodov), ,,Ilmli mingyashar" (Nurmat Maqsudiy), ,,Xazonchinak"
(O‘.Hoshimov), ,,Qo‘shterak" (\. Irisov), ,,Mehnatkash <?/V(Oybek) va boshqa
qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu jihatdan xilma-xil bo‘lib, qahramonlarining
xarakter-xususiyatlari bilan ham farq qiladi.
Hikoya biror bir davr bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilar qahra-monlarning
ma’naviyatiga bo‘lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli va qorong‘i tomonlari
xususida muayyan tushunchaga ega bo‘la bosh-laydilar. Ularda go‘zallik va
nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg‘usi hikoyalar bilan tanishish va
uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Masalan, 3-sinfda ,,Jaloliddin
Manguberdi "hikoya-sida Chingizxon va uning qo‘shinlariga nisbatan nafrat
uyg‘otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati misolida ona-Vatanga mehr-
muhabbat uyg‘otiladi, uning taqdiri orqali o‘z ajdodlaridan faxrlanish tuyg‘usi paydo
bo‘ladi.
Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o‘ziga xos xususiyatlari va vazi-fasidan kelib
chiqib ish ko‘rishni taqozo etadi. Undagi har bir so‘z, ibora, gap yozuvchining fikrini
ifodalashga xizmat qiladi.
Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o‘rganishdagina
emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o‘qish, muammoli usullardan
foydalanish uchun ham manba bo‘lishi lozim.
Boshlang‘ich sinflarda hikoya sujeti, kompozitsiyasi, qahramon-larini
o‘rganish bo‘yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda
o‘quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi.
,,Jaloliddin Manguberdi" hikoyasi qahramonlarini, ularning xatti-harakatlarini
o‘rganish va tahlil qilishni matnga tayangan holda quyidagi reja asosida amalga
oshirish mumkin:
1. Chingizxonning hiyla ishlatgan o‘rnini matndan topish. Uning o‘quvchilarda
qanday taassurot qoldirganligini aniqlash.
2. Jaloliddin Manguberdining Eron va Afg‘onistonda mo‘g‘ullarga qarshi
kurashib, erishgan g‘alabasi tasvirlangan o‘rinni topib o‘qish.
3. Lashkarboshilarning o‘lja taqsimlashi oqibatida nima yuz berga-nini
aniqlash. Bu o‘rinni matndan topish.
4. Jaloliddin Manguberdining jasorati yana qaysi o‘rinda ko‘rin-ganini
aniqlash.
5. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga nima uchun tan berganini aytish.
Shundan so‘ng o‘quvchilar Jaloliddin Manguberdi haqida ongli fikr yuritadilar.
Chingizxon bilan Jaloliddin Manguberdining xatti-harakatlarini taqqoslab,
farqlaydilar.
Hikoya mazmunini o‘zlashtirish bo‘yicha matn asosida quyidagicha ishlar
amalga oshiriladi:
1. Matn mazmuni yuzasidan o‘qituvchi savollariga javob berish.
2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlarni bajarish.
3. Hikoya mazmuni yuzasidan o‘quvchilarning savollar tuzishi.
4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish.
5. Hikoya matnini qismlarga bo‘lish.
6. Har bir qismga sarlavha topish.
7. Hikoyaga reja tuzish.
8. Reja asosida qayta hikoyalash (to‘liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash).
9. Reja asosida bayon yozish.
Tahlilda o‘qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga
ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o‘ziga xosligi,
obrazli tasvirning o‘quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi nazarda
tutiladi.
Hikoyani o‘rganishda savollarni, odatda, o‘qituvchi beradi, ammo asar
mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o‘quvchilarga
ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi,
asar mazmunini yaxshi tushunish, o‘z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash,
mazmun va voqealar orasidagi bog‘lanishni to‘liq esda saqlab qolishda
o‘quvchilarga yordam beradi.
Hikoyani izohli o‘qish darsini quyidagicha reja asosida olib borish mumkin:
1. Hikoyani o‘qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga
xarakteristika berish va boshqa.).
2. Hikoyani o‘qish (bunda to‘liq va ma’no jihatdan tugal qismni o‘qituvchi yoki
oldindan tayyorlangan o‘quvchi ifodali o‘qishi mumkin).
3. Lug‘at ustida ishlash.
4. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va
voqealar o‘rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan qisqacha.suhbat).
5. Hikoyani qayta o‘qish (qismlarga bo‘lib, rollarga bo‘lib o‘quvchilarga
o‘qitish).
6. Hikoyaning har bir bo‘limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish, hikoya
rejasini tuzish.
7. Reja asosida qayta hikoyalash.
8. Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar.
9. Hikoyani ifodali o‘qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish (sinfda yoki
uyda).
10. Hikoyani ifodali o‘qish va ifodali qayta hikoyalash.
4. Masalni o‘qish metodikasi
Masal — axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obraz-larda aks
ettirgan aksariyat kichik she’riy, ba’zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos
xususiyatlar masalda majoziy obrazlar— hayvonlar, jonivorlar va o‘simliklar
dunyosiga ko‘chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo‘lishidan tashqari,
kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko‘pincha
masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa — ibratli xulosa
chiqariladi.
Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy
shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa sujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda turli
hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va
yechimi bo‘lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli
tasvirlashda ajoyib namuna bo‘la oladi.
,,Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo‘lgan. O‘z ma’nosidan
ko‘chirilgan (majoziy) so‘z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan ,,yashirincha"
tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, ,,Ezop tili" deyilgan va shu ta’bir
joriy qilingan".
Mashhur masalnavis Gulxaniyning ,,Toshbaqa bilan Chayon", ,,Maymun bilan
Najjor" masallari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda
do‘stlik, rostgo‘ylik, qo‘lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g‘oyalar ilgari
suriladi.
Ma’lumki, tarbiya ko‘proq ta’lim jarayonida berib boriladi. Bolalarga maktabga
kelgan kunidan boshlab, bilim olishga havas tuyg‘usi shakllantiriladi. Ularda asta-
sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo‘ladi va bu orqali o‘quvchilar ma’naviy ozuqa
ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, orzu-havas, mehnatga
chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona-Vatanga mehr-muhabbat, fidoyilik, milliy
g‘urur, matonat, mehr-oqibat, do‘stlik, ezgulik kabi yuksak hislar paydo bo‘ladi.
Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo‘pollik, qo‘rslik,
yolg‘onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi.
Lekin amaldagi boshlang‘ich sinf ,,O‘qish kitobi" darsliklarida masal janriga kam
o‘rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o‘rni beqiyosdir. Masaldagi
qissadan hissa o‘quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o‘qib o‘tib
ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o‘rinni, bo‘shliqni to‘ldiradi.
3-sinf ,,O‘qish kitobi"dan o‘rin olgan ,,Qaysar buzoqcha" (O.Qo‘ch-qorbekov)
masali oilasi, o‘rtoqlari, do‘stlaridan ajralib, yomon yo‘llarga kirib qolgan, oqibatda
ko‘ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tar-biyalashda katta ahamiyatga ega.
Ushbu masaldagi asosiy xulosa masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya’ni ota-
bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan ,,Bo‘linganni bo‘ri yer"
hikmatida o‘z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. Shoir esa
bundan juda ustalik bilan foydalangan.
,,Chumon va Tipralikan" masali esa nasriy turga mansub bo‘lib, unda Chumoli
timsoli orqali bolalar halollikka o‘rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki kichik
bo‘lishidan qat’iy nazar, so‘rab olishga, egasining ruxsati bilan foydalanishga da’vat
etiladi. Masalni o‘qishda bolalar Tipratikan timsoliga tanqidiy nazar bilan
yondashadilar, agar o‘zining hayotida biron-bir shunday holat-voqea yuz bersa, uni
boshqa takrorlamaslikka o‘rganadilar.
Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo‘ndaligi, soddaligi,
o‘tkirligi va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. Bular o‘quvchilar nutqini
o‘stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-
harakatlari, fe’1-atvorlari, nutqiy o‘ziga xosliklari o‘quvchining diqqatini o‘ziga jalb
qiladi.
2-sinf ,,O‘qish kitobi"da berilgan ,,O‘roq va Kombayn" masalida o‘roq va
kombayn asar qahramonlari qilib olingan. Ularning muno-zarasi orqali texnikaning
afzalligi: kam vaqt sarflab, samarali natijaga erishish mumkinligi hamda ularning
ahil bo‘lib, birgalikda mehnatga bel bog‘lashlari kabi g‘oyalar ilgari suriladi. Oddiy
predmetlar tilga kiradi. Insonlar tomonidan aytiladigan texnika va ish qurollari ha-
qidagi gap-so‘zlar bevosita predmetlar tilidan beriladi.
3-sinf
,,O‘qish
kitobi"da
,,Qaysar
buzoqcha"
(O.
Qo‘chqorbekov),
,,ChumolivaTipratikan", ,,O‘jar Toshbaqa" (H. Yoqubov), ,,Chayon-dan so‘radilar"
kabi masallar joy olgan. Bu masallarning qahramonlari ham hayvonlar: buzoqcha,
chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham
yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar
arqondan bo‘shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar
buzoqcha ham to‘dasidan ajralib, bo‘riga duch keladi, ya’ni ko‘ngilsiz voqea yuz
beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli
kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan.
„
Chumoli
va
Tipratikan"
masalidagi
majoziy
qahramonlar
ham
aslidajamiyatimiz a’zolaridir. Chumoli hayotdagi halol, pok, to‘g‘riso‘z insonlar
bo‘lsa, tipratikan o‘g‘ri, qallob birovning ustidan kuladigan kishilar timsolidir.
,,O‘jar Toshbaqa" masalidagi Toshbaqa hayotdagi o‘jar, qaysar, o‘z bilganidan
qolmaydigan, ko‘ngli tusaganini qiladiganlar timsolidir.
Boshlang‘ich sinflarda masalni o‘rganayotganda bolalarni masalni ifodali
o‘qishga va lining mazmunini qisqa, ba’zan bir necha so‘z bilan aytib berishga,
ayrim qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aniqlab, o‘zaro qiyoslashga
o‘rgatish muhim ahamiyatga ega.
Masalning allegorik mazmuniga to‘xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini
tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka
o‘xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi
hayvonlarning xatti-harakati, o‘zaro munosa-batlari ba’zan kishilar hayotida ham
uchrashini, masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko‘proq she’riy tarzda
bo‘lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola
boshlaydilar.
Masallarda yashiringan o‘tkir kinoya, voqealarning tez-tez o‘rin almashinib
turishi uni bir maromda o‘qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o‘qishga
yetarli malaka hosil qilmagan o‘quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi
lozim.
Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasawur qilish, obrazlarni aniq
idrok etishda o‘quvchilarga yordam berish zarur. Chxmonchi, ularga ayrim
epizodlarni so‘z bilan tasvirlash, ba’zilariga o‘qituvchi yordamida tavsif berish,
ishning oxirgi bosqichida rollarga bo‘lib o‘qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga
muvofiq. Qahramon-larga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning
o‘ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o‘qishga tayyorla-
nishda uning sujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur.
4-sinf ,,O‘qish kitobi"da berilgan Sh. Sa’dullaning ,,Laqma it" masalida it
markaziy timsol sanaladi. Mushuk, sigir, xo‘roz, tovuq va kurkalar timsolini it
birlashtirib turadi. Shuning o‘ziyoq it xarakterini ochish uchun uning atrofidagi
timsollarning xarakter xususiyatini bilishni talab etadi.
Mushukning it haqidagi so‘zlarini matndan toptirib o‘qitish itning xususiyatini
ochib beradi:
Ajab bo‘ldi .... uy qurmading.
O‘z va’dangda sen turmading.
Yozi bilan laqillading.
Meni ko‘rsang akillading.
Sigirning it haqidagi quyidagi so‘zlarini ham matndan topib o‘qitish orqali
itning boshqa xususiyati ochiladi:
— Menga bundoq hiyla qilma
Sigirlarni axmoq bilma....
Uyda yotding oyoq cho‘zib
Sog‘in sutni hadeb buzib.
So‘ng o‘quvchilarga itga xos xususiyatlarni ochuvchi so‘z va iboralarni toptirib
ayttiriladi. Shu tariqa o‘quvchilar o‘qituvchi yordamida itga tavsif beradilar. So‘ng
boshqa timsollar ustida ishlanadi. Bunda taqqoslash usulidan foydalaniladi.
Mushukning yaxshi xislatlari sanaladi. Bu kabi tavsiflar sigir, xo‘roz, tovuq,
kurkalarga ham beriladi. Qahramonlarga tavsif berish matn ustida ishlash orqali
amalga oshi-riladi. Yozuvchi foydalangan til vositasida o‘quvchilar qahramonlarga
tavsif berishga o‘rganadilar, ularning tili ham yangi so‘zlar bilan boyiy-di.
O‘quvchilarni tavsif berishga o‘rgatish uchun o‘qituvchining o‘zi qahramonni
xarakterlovchi so‘z, iboralarni tavsiya qiladi. Ular ichiga masaldagi timsollarga xos
bo‘lmagan xususiyatlarni ifodalovchi so‘z, iboralar kiritib qo‘yiladi. O‘quvchi ular
ichidan mosini tanlab olish jarayonida mantiqan fikrlaydi. Bu so‘z va iboralar esa
bolalar nutqiga ko‘chadi.
4-sinf ,,O‘qish kitobi"da berilgan ,,Baqa bilan Taqa" (Aziz Ab-durazzoq)
masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o‘ziga mos bo‘lmagan, o‘ziga to‘g‘ri
kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning
maslahati, nasihatiga quloq solmay, o‘z ayt-ganidan qaytmaydigan, o‘jar kishilarni
tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda
yerni jaranglatib, odamiarga bu dunyoda o‘zining borligini bildirib yashashni istaydi.
U taqachining ,,Taqani o‘ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan
mahrum bo‘lasan... Sen taqa bilan yo‘rg‘alay olmaysan. Yo‘rg‘alashni ham otga
chiqargan", ,,Sen borligingni bildirib yurmoq-chi bo‘lsang, sayrab yuraver"
deyishlariga quloq solmaydi. Bu o‘jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga
cho‘kib ketadi. Yonidagi baqalar bo‘lmaganda halok bo‘lishi ham tayin edi. Kech
bo‘Isa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar
