HAR XIL JANRDAGI ASARLARNI O‘QITISH METODIKASINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. LMIY-OMMABOP ASARLARNI O‘QITISH METODIKASI. DOSTON, TOPISHMOK, TEZ AYTISH, MAQOL JANRIDAGI ASARLARNI O‘QITISH METODIKASI. Mavzu rejasi: 1. Ilmiy-ommabop asarlarni o’qish metodikasi. 2. Doston, topishmoq, maqol, tez aytish janridagi asarlarni o’qitish metodikasi. 3. Ifodali o’qish xususiyatlari, asoslari. Maqol o’rganish metodikasi Maqol turmush tajribalari zaminida tug’ilgan va xalq donoligini ifodalagan qisqa, ko’pincha she’riy shakldagi hikmatli so’zlar, chuqur ma’noli iboralardir. Maqollar xilma-xil mavzularda bo’lib, hayotning turli masalalarini qamrab oladi. Ko’pincha maqol o’git, nasihat xarak-terida bo’ladi: ,,Yer haydasang - kuz hayda, Kuz haydamasang yuz hayda", ,,Hunari yo’q kishining, mazasi yo’q ishining" kabi. Maqol xalq og’zaki ijodining juda qadimiy shakllaridan biri bo’lib, unda xilma-xil badiiy ifoda vositalari - ohangdosh tovushlar takrori bo’ladi. Katta hayotiy va ijodiy tajribaga ega bo’lgan ajoyib so’z ustalari-ning o’lmas satr va hikmatli so’zlari ham ko’pincha xalq maqollariga o’xshab ketadi. Masalan, A.Navoiyning ,,Mahbub ul-qulub"da aytgan bir qancha hikmatli so’zlari shular jumlasidandir: ,,Oz-oz o’rganib dono bo’lur, qatra-qatra yig’ilib daryo bo’lur", ,,Tilga ixtiyorsiz — elga e’tiborsiz" va boshq. Ma’iumki, badiiy asar matni ustida ishlash bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Maqollarni o’rganishda ham bu bosqichlarga e’tibor qaratish kerak. 1— 2-sinflar maqollarni o’rganishning birinchi bosqichi bo’lsa, savod o’rgatish davri maqollarni o’qish va o’rganishning tay-yorlov bosqichidir. Savod o’rgatish davridayoq o’quvchilar maqollarni o’qiydilar. Alifbe davrida berilgan maqollar main mazmuni bilan bog’liq bo’lib, ular matn g’oyasini o’quvchilarga lo’nda, aniq yetkazish uchun ham xizmat qiladi. Bu vaqtda o’quvchilarga maqollar o’qitiladi, ma’nosini bilganlaricha izohlab berishlari so’raladi. O’quvchilar javobini o’qituvchi to’ldirib, misollar bilan dalillab beradi. Maqollarni o’rgatish o’qituvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi. Har bir darsga tayyorlanayotganda asar mazmuniga va unda ilgari surilgan g’oyaga mos maqol ustida qanday mashq uyushtirishni rejalashtirib olish lozim. Iloji boricha ularni dars rejasiga kiritish, izohli lug’atlar (Masalan: Sh. Shomaqsudov, Sh. Shorahmedovning ,,Hikmatnoma" (o’zbek maqollarining izohli lug’ati), Toshkent, 1990) dan uning ma’nosini oson izohlaydigan, sodda til bilan tushuntirish mumkin bo’lgan shakllarini bilib olish zarur. Buning uchun o’qituvchi „Maqollar to’plami" va ularning izohiga oid adabiyotlarga ega bo’lishi kerak. Boshlang’ich sinflarda matn ostida berilgan maqollarni o’qish va o’rganish, tahlil qilish asar o’qilib, tahlil qilinib bo’lingach amalga oshirilishi kerak. Chunki asar mazmuni va unda yozuvchi aytmoqchi bo’lgan g’oyani tushunmay turib, maqolning ma’nosini izohlash qiyin bo’ladi. Mualliflar ham maqol ma’nosini asar voqealari bilan izohlamoqchi bo’ladilar. 1-2-sinflarda maqolni ifodali o’qish va yod olishga ahamiyat be-riladi. 1-sinf darsligida bo’lim yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda ham maqollarni o’rganishga katta e’tibor berilgan. Masalan, ,,Xalq o’giti - baxt kaliti" bo’limidagi savol-topshiriqlarda ,,Rostgo’y!ik haqidagi maqollardan ayting", ,,Odob insonga husn" bo’limida ,,Qanoatda - barakat" maqolining ma’nosini tushuntirib bering", ,,Ko’klam - yashnadi olam" bo’limidan so’ng ,,Bilim olish haqidagi maqollarni ayting" kabi vazifalar berilgan. Har bir bo’lim yuzasidan berilgan vazifalarda u yoki bu maqolni o’rganish ko’zda tutilgan. 1-2-sinfda maqolning mazmunini o’rganish va yod olishdan tashqari, uning matnidagi izohtalab so’zlar, birikmalar ustida lug’at ishi o’tkazish, badiiy til vositalari, ko’chma ma’noli, qarama-qarshi ma’no bildiruvchi, maqolda takrorlanib kelayotgan so’zlar ma’nosi yuzasidan ish olib borish talab etiladi. Masalan, 1-sinf ,,O’qish kitobi" da ,,Ona yurting - oltin beshiging" maqoli berilgan. Mana shu maqol matni ustida ishlaganda, ,,Yurt" so’zini qaysi so’zlar bilan almashtirish mumkin?", „Maqolda ona yurt nimaga tenglashtirilayapti?", ,,Beshik oltin bo’ladimi?" kabi savollar berish yo’li bilan o’quvchilarning lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish ustida ishlanadi. Bundan tashqari, ,,Eling senga cho’zsa qo’l, Unga doim sodiq bo’l" maqolining ma’nosini tushuntirishda shu bo’limdagi asarlardan, bolalar uchun davlatimiz tomonidan yaratib berilgan sharoitlardan misollar keltirish lozim. Masalan, ,,Jar" sport kompleksi sizning sog’lom o’sishingiz uchun yaratildi. Maktabda bepul bilim olyapsiz. Shunga javoban siz nima qilishingiz kerak?" kabi. Shu maqolning badiiy til vositasi ustida ishlashda ,,Qo’l cho’zsa" deganda nimani tushundingiz?" kabi savollar bilan o’quvchilarga murojaat qilish va uning qanday ma’noda kelayot-ganini aytib o’tish foydadan xoli bo’lmaydi. 2-sinfda ,,Ish ishtaha ochar" matnidan keyin: ,,Ish ishtaha ochar, Dangasa ishdan qochar", ,,Kuch birlikda" matnidan ,,Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar" maqollari keltirilgan. Bu maqollardan matn o’rganib bo’lingach, asarning g’oyasini ochishda va xulosa chiqarishda foydalaniladi. Su tarzda maqol mazmuni ham ochiladi. Maqol tili ustidagi 1-sinfda uyushtirilgan ishlar 2-sinfda ham davom ettiriladi. Maqol ustida ishlash orqali o’quvchilar uning yaratilishi sababini, oddiy gapdan farqini bilib oladilar. 1-sinfda maqollarni to’g’ri o’qish va yod olishga e’tibor ko’proq qaratiladi, 2-sinfda esa o’quvchilardan matn mazmuniga mos maqollar aytishni talab qilish mumkin. 3-4-sinflarda maqollar maxsus darslarda va badiiy asarni o’rganish jarayonida ham muntazam o’rganib boriladi. Bu sinflarda maqollarni o’rganishdan ko’zlangan maqsad o’quvchilar dunyoqarashini shakllantirisrn to’g’ri va ongli o’qish malakalarini takomillashtirish, maqoldagi har bir so’zning va yaxlit maqolning ma’nosini to’liq idrok etishga erishishdir. O’quvchilar o’qilgan matn ichidan maqollarni, hikmatli so’zlarni o’zi mustaqil topa olish ko’nikmasini egallashi, ular yordamida o’qilgan asarlar yuzasidan to’g’ri hukm chiqarishga o’rganishlari zarur. 3—4-sinflarda ,,Xalq og’zaki ijodi" bo’limi tarkibida „Maqollar" mavzusi alohida o’rganiladi. Bu mavzuni o’rganishda maqolning kelib chiqishi, yaratilishi haqida dastlabki elementar ma’lumotlar beriladi. Bunda maqollar xalqning uzoq yillik hayotiy tajribasi asosida vujudga kelganligi, tarbiya vositasi sifatida har bir xalqning milliy ma’naviyatining hakllanishida muhim vosita bo’lishi haqida dastlabki tushunchalar beriladi. Maqollar mavzular bo’yicha guruhlab o’rgatiladi. Masalan, 4-sinf ,,O’qish kitobi"da maqollar ,,Ona yurting - oltin beshiging", ,,Eldan ayrilguncha, jondan ayril", ,,Mehnat — baxt keltirar", ,,Odobing — zeb-u ziynating", ,,Olim bo’lsang, olam seniki", ,,Ko’ngil ko’ngildan suv ichar" kabi mavzular asosida birlashtirilib berilgan. O’quvchilarga maqollarni mavzu bo’yicha guruhlab o’rgatishda o’qish mavzulariga asoslaniladi. Bunda maqol mazmuniga mos asarlar nomini keltirish, uning mazmun va g’oyasini maqol bilan bog’lash kerak. Bu jarayonda o’quvchilarning hayotiy tajribalari asosida misollar keltirish bilan maqollarni izohlash yoki o’quvchilarga maqol g’oyasiga mos bironta hikoya tuzish mustaqil ish sifatida berilishi ham mumkin. 3-4-sinflarda maqol janri bo’yicha tahliliy ishlar o’quv yili davo-mida izchil uyushtirilib boriladi, ya’ni ,,Asar g’oyasiga old maqol ayting", „Maqollar asosida krossvord tuzing, rebus yarating" kabi topshiriqlar beriladi, „Maqollar aytish musobaqasi", „ Maqollar mu-shoirasi" ka_bilar tashkil qilinadi. Maqollarni o’rganishda ko’rgazmalilik, nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi, ta’lim-tarbiyaning birligi tamoyillariga amal qilinadi. 4-sinf yakunida maqol janrini o’rganish yuzasidan umumlash-tiruvchi darsni tashkil qilish zarur. Bunda o’quvchilarga yod olingan maqollar mavzusiga qarab guruhlash ustida ish olib boriladi. Yuqoridagilarni hisobga olganda, maqolni o’rganishda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi: 1. Maqolni o’qib, uning mazmuni ustida ishlash. 2. Maqoldagi so’zlarning ma’nosini izohlash. 3. Badiiy til vositalari ustida ishlash. 4. Maqolni yod oldirish. 5. Maqol matnidagi qarama-qarshi ma’noli va ma’nodosh so’z-larni aniqlash va ularning maqolda ifoda etilgan g’oya bilan aloqasini ochish. 6. Matn mazmuni va g’oyasiga mos maqol toptirish. 7. Maqollarni mavzular bo’yicha guruhlash. MAQOL O’RGANISH DARSI NAMUNASI Mavzu. Xalq hikmatlari. O’quv material!. Maqollar. Darsning maqsadi: 1. O’quvchilarga maqollarning xususiyatlari haqida ma’lumot berish. Maqollarni ifodali o’qish, mazmunini to’liq anglab yetish malakasini oshirish. 2. Maqollar orqali o’quvchilar on-giga vatanparvarlik, mehnatsevarlik, ilm olishga qiziqish, kamtarlik, oqko’ngillik tuyg’ularini singdirish. 3. O’quvchilarni ko’rgan-bilgan, eshitgan, o’qiganlari yuzasidan xulosa chiqarishga, o’z nutqida maqol-lardan foydalanishga o’rgatish. Darsning turi. Yangi bilim beruvchi, maqol o’qish darsi. Darsning borishi I. Da’vat bosqichi. Maqsad: o’quvchilarda yangi mavzuni o’z-lashtirishga ishtiyoq uyg’otish, maqollarning xususiyatlari haqida ma’lumot berish. Metod: Suhbat metodi. O’qituvchi xattaxtaga quyidagi maqollarni yozib qo’yadi: ,,Birlash-gan o’zar, birlashmagan to’zar", ,,Avval o’yla, keyin so’yla". O’qituvchi: Abdulla Avloniyning ,,Yaxshilik yerda qolmas" hikoyatini bilasizmi? Xattaxtaga hikoya mazmuniga mos rasmlar ilinadi. O’qituvchining hikoyasi: ,,Yaxshilik yerda qolmas" Bir ari suv ustinda uchib borur edi. Birdan suvga yiqilib ketdi. Qanotlari ho’l bo’lib ucharga kuchi yetmadi. O’lar holatga etdi. Buni bir kabutar ko’rib, ariga rahmi kelub, darhol bir cho’pni tishlab, suvga tashladi. Bechora ari bu cho’pni kema qilib, suv balosidan qutuldi. Arodan ko’p o’tmadi. Bir bola tuzoq qo’yib, kabutarni tutmoqchi bo’ldi. Ari buni ko’rgan zamon kelub, bolaning qulog’ini chaqdi. Bola qulog’imng alamidan tuzoqni tashlab, qulog’ini ushladi. Kabutar vaqtni g’animat bilib, uchib ketub, o’limdan qutildi. Topshiriq. Xattaxtadan siz tinglagan hikoyaga mos maqolni topib, belgilang. (O’quvchilar ,,Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar" maqolini belgilaydilar) — Qolgan maqollarga mos qanday hikoya, ertaklar o’qigansiz? (,,Bilim — aql chirog’i" maqoli mazmuniga mos ,,Ilm afzal" ertagini o’qiganmiz) — Maqollarni yana qanday nom bilan atash mumkin? (,,Dono fikr" deb atash mumkin.) — Bugungi darsda nimalarni o’rganar ekanmiz? — Maqollar nima haqida bo’ladi? Ular nima maqsadda yaratiladi? O’quvchilar javobi to’ldirib, umumlashtiriladi. Nazariy ma’lumot. Maqollar — xalqning hikmatli ifodalari, hayotiy tajriba asosida yuzaga kelgan dono fikrlarining ixcham shakli. Maqollar she’riy va nasriy tuzilishga ega. Maqollar ona-Vatanni sevishga, uning har bir qarich yerini asrashga, kasb-hunar egallashga, mehnat qilishga, to’g’ri so’z bo’lishga, yaxshi odob va olijanob xulqli bo’lishga chaqiradi. II. Anglash bosqichi. Maqsad: maqollarni ifodali o’qish, maz-munini misollar bilan ochib berishga o’rgatish. Metod: Suhbat, guruhlarga bo’linib ishlash. O’quvchilar 4 guruhga bo’linadi. Har bir guruh uchun ma’lum mavzudagi maqollarni o’qib o’rganish topshiriladi. 1. Topshiriq. Ifodali o’qish mashqi o’tkaziladi. Bunda guruhdagi har bir ishtirokchi bittadan maqolni ifodali o’qib beradi. 2. Mustaqil ish. O’quvchilar o’qigan maqollariga darslikdan mos asarlarni tanlab, maqolning ma’nosi bilan asarda aytilayotgan fikr-ning bog’liqligini izohlab beradilar. Masalan, ,,Elidan ayrilgan yetti yil yig’lar, Vatandan ayrilgan o’lguncha yig’lar" maqoliga Bobur haqidagi ,,Hidi, tilimi va mazasidan" asarini misol qilib keltirish mumkin. Savol-topshiriqlar beriladi: — Darslikdan ,,E1 boshiga tushgan ish, Er boshiga tushgani" maqoliga mos asarni eslang. Shu maqol qaysi asar g’oyasiga mos keladi? — ,,Bilagi zo’r birni yiqar, bilimi zo’r mingni yiqar" maqoliga qaysi asar g’oyasi mos? (,,Mardlik va aql yorug’ligi" ) va hokazo. 3. Maqollar yuzasidan rebus yechish. 1) [oltin rasmi] [o’t rasmi]da bil[in rasmi] [ari rasmi] (rd), [odam rasmi] — [mehnat qilayotgan kishi rasmi]da. 2) [ko’z rasmi] (k)i [100] sizning [ko’z rasmi] (ks)i [tuzjsiz. 3) Bol[ari rasmi] (rg) [to’r rasmi] (tz) [l]ni yi[qor rasmi](oa), [bol] (oi)imi [bo’r rasrrii] (bz) [1000]ni. III. Fikrlash bosqichi. Maqsad: o’quvchilarning mavzu yuzasidan egallagan bilimlarini mustahkamiash, nutqda maqollardan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish, xulosa chiqarishga o’rgatish. Metod: Aqliy hujum, suhbat metodi. 1. Aqliy hujum. — Qaysi mavzulardagi maqollarni o’qidingiz? — Maqollar qanday paydo bo’lgan? 2. Maqollardan yod aytish musobaqasi. 1-guruh. Mehnatsevarlik haqidagi maqollardan ayting. 2-guruh. Vatanparvarlik haqidagi maqollardan ayting. 3-guruh. To’g’riso’zlik haqidagi maqollardan ayting. 4-guruh. Do’stlik haqidagi maqollardan yod ayting. 3. Mustaqil ijodiy ish. Har bir guruhga bitta maqol beriladi. Guruh ishtirokchilari birga-likda oxiri berilgan maqol bilan xulosalanadigan hikoya tuzib yozishadi. O’qituvchi guruhlarga quyidagi maqollarni bo’lib berishi mumkin: 1) Hamjihatlik - davlat, Yolg’izlik - kulfat. 2) Ilmi yo’qning ko’zi yumuq. 3) Odobli — elda aziz. 4) Hunar bo’lsa qo’lingda, non topilcir yo’lingda. Hikoyani ertak tarzida yoki hayotda uchraydigan biror voqea tarzida yozish bo’yicha maslahat va yordam beriladi. Masalan, ,,Odobli — elda aziz" maqoli asosida taxminan quyidagicha hikoya tuzish mumkin: Odiljon oyisi, dadasi bilan xolasinikiga mehmonga bordi. Xo-lasi mehmonlarni pista-bodom, shirinliklar, kulcha nonlar bilan siyladi. Odiljon mehmonda sho’xlik qilmadi. Shirinliklarga hadeb qo’l cho’zavermadi. Kelgan boshqa mehmonlar Odiljormi ,,odobli bola ekan" deyishdi. Odiljon ,,Odobli — elda aziz" ekanligini bilib oldi. Ushbu topshiriq uyga vazifa qilib berilishi ham mumkin. 4. Mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosa chiqarish. — Bugungi maqollarni o’rganish darsi sizga yoqdimi? — Maqollar bolalar tarbiyasiga ta’sir qiladi deb o’ylaysizmi? Ular qanday ta’sir o’tkazishi mumkin? — Siz bugun o’zingizga qanday xulosa chiqardingiz? — O’qigan qaysi maqolimiz sizga ham "tegishli? 5. Gumhlar to’plagan ballarni e’lon qilish. O’quvchilarni rag’-batlantirish. 6. Uyga vazifa. Maqollarni ifodali o’qish va yod olish. Darslikdan o’qilgan ertaklar mazmuniga mos maqollar topib, daftarga yozib kelish. Doston o’qish metodikasi O’zbek xalqi og’zaki ijodi juda uzoq tarixga ega. Og’zaki ijodning qadimdan shakllangan janri dostondir. U eng murakkab, yirik va keng tarqalgan shakllardan hisoblanadi. ,,Doston" so’zi ,,qissa", ,,hikoya", ,,td’rif", ,,maqtov", ,,shon-shuhrat", ,,sarguiasht" ma’nolarida ishlati-ladi. U adabiy atama sifatida yirik hajmli, liro-epik asarlarni anglatadi. Dastlab xalq og’zaki ijodida shakllangan bu janr keyinchalik yozma adabiyotda ham salmoqli o’rin tutgan. Xalq dostonlari maxsus ijrochilar tomonidan kuylangan. Ular hozir ham baxshi, oqin, shoir nomlari bilan ataladi. Xalq dostonlarining matni nazmiy va nasriy parchalardan iborat bo’lib, mavzusiga ko’ra xilma-xildir. Boshlang’ich sinflarda asosan: 1. Qahramonlik dostonlari; 2. Jangnoma dostonlar o’rganiladi. Xalqning qahramonona kurashlari qahramonlik dostonlarining paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. ,,Alpomish", ,,Yodgor" kabi xalq qahramonlik dostonlarida fantaziya va romantik tasvirning kuchli bo’lishiga qaramay, ularning asosini xalq hayoti va kurashi, lining orzu-armonlari tashkil etadi. Xalqqa xos insonparvarlik, vatanparvarlik, qahramonlik, mardlik, mehnatsevarlik, do’stlik va sadoqat kabi olijanob fazilatlari xalq dostonlaridagi qahramonlar obrazida mujassamlashgan. Boshlang’ich sinf o’qish darsliklarida doston janriga kam o’rin berilgan. 3- sinf ,,O’qish kitobi" da ,,Alpomish", ,,Rustamxon" dos-tonlaridan parchalar berilgan bo’lsa, 4-sinfda M. Shayxzodaning ,,Toshkentnoma" dostoni keltirilgan. 3-sinfda o’quvchilarga doston haqida beriladigan ma’lumot ,,Rustamxon" dostoniga bog’liq holda bayon etiladi. Darsda o’qituvchi doston haqida quyidagi ma’lumotlarni beradi: ,,Doston ham xalq og’zaki ijodining bir turidir. Dostonda xalq hayoti, kurashi va orzu-umidlari aks etadi". Boshlang’ich sinflarda dostonlardan berilgan parchalarda, asosan, qahramonlarning bolalik davri aks etgan epizodlar keltiriladi. Bunda bolalarni qahramonlikka, Vatanga sadoqatli bo’lishga chorlovchi voqealar tasvirlanadi. 3-sinf darsligidan o’rin olgan ,,Rustamxon", ,,Alpomish" dostonlari xalq og’zaki ijodi mahsuli bo’lganligi uchun muallif haqida ma’lumot berilmaydi. Faqat bu dostonlar o’rganiladigan darslarda dostonni qo’shiq qilib aytadigan baxshilar haqida ma’lumot berish mumkin. Qahramonlik dostonlari tahlilida voqealar rivojiga, qahramonlar hayotiga alohida e’tibor qaratiladi. Dostondagi mubolag’a, favqulodda yuz beradigan vaziyatlar aniqlanadi, doston qahramonlariga tavsif berish va tarbiyaviy xulosa chiqarishda o’quvchilarning mustaqil mu-lohaza yuritishlari uchun sharoit yaratiladi. 4-sinfda Maqsud Shayxzoda tomonidan yaratilgan ,,Toshkent-noma" nomli doston o’rganiladi. Bu dostonni quyidagi tartibda o’rganish mumkin: 1. 3-sinfda doston haqida olingan bilimlar esga olinadi va to’ldiriladi. 2. Dostonni o’qishdan oldin lining muallifi - Maqsud Shayxzoda haqida ma’lumot beriladi. 3. O’qituvchi dostonni ifodali o’qib beradi. 4. Doston yuzasidan dastlabki suhbat o’tkaziladi. Suhbatda o’quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qilinadi: ,,Doston qaysi shahar haqida ekan?", ,,Dostonni o’qish orqali Toshkent shahri haqida yana nimalarni bilib oldingiz?" va hokazo. 5. Doston qismlarga bo’linib, o’quvchilarga o’qitiladi. 6. Doston mazmuni to’liq qayta hikoya qildiriladi. Bunda bir o’quvchi mazmunni gapirib berishi yoki bir necha o’quvchi ketma-ket davom ettirishi mumkin. 7. Doston matni ustida ishlashda dostondagi badiiy vositalarga e’tibor qaratiladi, asar mazmuni yuzasidan savol-topshiriqlar tuzish, dostonning ba’zi epizodlariga rasmlar chizdirish, dostonga reja tuzish kabi ish turlaridan foydalaniladi. 8. Umumlashtiruvchi suhbat o’tkaziladi. Bunda ,,Toshkentda uch fasl yoz", ,,Osiyoning qo’ynida yashil shahar bor" kabi gaplarni o’quvchilar qanday tushunganliklari so’raladi. Yuqoridagilarni hisobga olib, dostonni o’rganish darsining qurilishi quyidagicha bo’lishi mumkin: 1. Tayyorgarlik ishlari (bunda doston xususiyatlari va qaysi sinfda o’qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi). 2. Dostonni o’qituvchining ifodali o’qishi yoki baxshi aytganini eshittirish. 3. Dostonni qismlarga bo’lib o’qish. 4. Doston mazmunini tahlil qilish. 5. Dostonda o’quvchilar tushunishi qiyin bo’lgan so’z va so’z birikmalarining ma’nosi ustida ishlash. 6. Dostondagi badiiy san’atlar ustida ishlash. 7. Dostonni qismlarga bo’lish va reja tuzish. 8. Dostonni to’liq qayta hikoyalash. 9. Umumlashtiruvchi suhbat. Ilmiy-ommabop asarlarni o’qish metodikasi Boshlang’ich sinflarda ilmiy-ommabop asarlarni o’qitishdan asosiy maqsad bolalarga tabiat, kishilar mehnati va ijtimoiy hayot haqida muayyan bilim berish, bolalarni kitob bilan mustaqil ishlashga va undan aniq bilim olishga o’rgatishdan iborat. Tabiatshunoslikka oid va tarixiy mavzudagi ilmiy-ommabop asarlarni o’qib o’rganishda tabiat hodisalarini kuzatish (masalan, daraxt kurtaklarining bo’rtishi), o’quvchilarni dehqonlar mehnati bilan tanishtirish, mamlakatimizda yuz bergan o’zgarishlarning gu-vohi va ishtirokchilari bo’lgan insonlar bilan uchrashuvlar uyushtirish maqsadga muvofiq. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi asarlar Vatanimiz o’tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug’ siymolar amalga oshirgan ishlar, tarixiy sanalar to’g’risida bilim beradi. O’qish darsliklaridan o’rin olgan Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi matn-lar o’quvchilarni nafaqat o’tmishimiz bilan tanishtiradi, balki ularning Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran anglashga ham yordam beradi. O’quvchilarda Vatanga muhabbat tuyg’usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o’tmishi haqida hikoya qilingan ilmiy-ommabop asarlar bilan tanishtirish va ularni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar o’tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo’ladilar. Jamiyat ta-raqqiyoti haqida qisqacha bo’lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada, ayniqsa, milliy istiqlol bilan bog’liq mavzudagi asarlar tahliliga alohida e’tibor berish zarur. 1-sinf dasturida o’qish bilan bog’liq holda kuzatish, sayohat darslari mo’ljallanadi. Masalan, yil fasllarida mavsumiy tabiat hodisalari (ob-havoning o’zgarishi, o’simlik va hayvonlarning hayoti)ni, shuningdek, dala mehnatini kuzatish uchun tabiatga (dala, bog’, xiyobonlarga) sayohat uyushtirish ko’zda tutiladi. Sayohatda tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar va kishilarning mehnati yuzasidan bolalarning nisbatan uzoq kuzatishlari uyushtiriladi. Bunday darslarda ko’rgazma sifatida o’quv kinofilmlaridan ham foydalanish mumkin. Tarixiy mavzudagi ilmiy-ommabop asarlarni unga mos rasmlar bilan bog’lab o’qitish kishilarning baxtli hayot uchun intilishlari, ota-bobolarimizning dushmanlardan Vatanni saqlash uchun qanday kurashganliklarini tushunib yetishga yordam beradi; o’quvchilar mehnat hayotning asosi ekanligini, insonlar turmushi mehnat tufayli rivojlanib, farovonlashib borishini bilib oladilar. Dasturga ko’ra 2-sinf o’quvchilari ,,Toshkent", ,,Toshkent met-rosi" mavzusidagi ilmiy-ommabop asarlarni, 4-sinfda esa ,,Mangulikka tatigulik Run" (Safar Barnoyev) asarini o’qish orqali o’tmish ajdodlarimiz, ularning xizmati, vatanimizning hozirgi taraqqiyoti haqida bilib oladilar. Bu maqolalar xalqimizning hayoti, mehnati va kurashi haqida yangi bilim berish bilan birga, bolalarni Vatanga, xalqqa, ona tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. Ilmiy-ommabop maqolalarni izohli o’qish darsini uyushtirishda quyidagicha reja asos qilib olinishi mumkin: 1. O’qiladigan matn yuzasidan bolalar tajribasi va bilimini aniqlash, ularni matn mazmunini tushunishga tayyorlash maqsadida taxminiy suhbat o’tkazish. 2. Asarni yoki uning ma’lum bir qismini o’qish, o’quvchiga nota-nish bo’lgan so’zlar ma’nosi ustida ishlash. 3. Asar rejasini tuzish. 4. O’qilgan maqola yuzasidan suhbat uyushtirish. 5. Matnning asosiy mazmunini aniqlash va reja qismlarini yoritish. 6. Reja asosida maqolani qayta o’qish. 7. Maqolani yaxlit o’qish. Bunda bolalarni qayta hikoyalashga tayyorlash va maqola mazmunini yaxshi o’zlashtirishlariga erishish maqsadi ko’zda tutiladi. 8. Reja asosida qayta hikoyalash. 9. Xulosalash va umumlashtirish. Ilmiy-ommabop asarlarni uzviy birlikda o’rganish o’quvchilar-ning har bir mavzuda bayon etilgan tarixiy-adabiy hodisalarni, ular o’rtasidagi umumiylikni, har bir davrga ega xususiyatlarni anglab olish-larini ta’minlaydi. Ular bolalarni kelgusida gazeta va jurnallarni o’qishga tayyorlaydi, ijtimoiy-siyosiy, tabiatshunoslik atamalarini o’zlashtirishga yordam beradi, ularning mantiqiy tafakkurini va nutqini o’stiradi. ILMIY-OMMABOP ASARLARNI O’RGANISH DARSI NAMUNASI Mavzu. Bahor shabadasi. O’quv materiali. ,,Bahor ta’rifida" (Yusuf Xos Hojib). Darsning maqsadi: 1. O’quvchilarga Yusuf Xos Hojib hayoti va ijodi haqida ma’lumot berish, bahorning uyg’onish fasli ekanligi, o’quvchilarning tabiatdagi o’zgarishlar haqidagi bilimlarini boyitish. 2. Bahor faslini qadrlash va sevish hissini tarbiyalash. 3. O’quvchilarning o’qish malakalarini yanada rivojlantirish, o’quvchilar lug’atini nasim, turdosh, chin, sabo, haw so’zlari bilan boyitish, iboralarning ma’nosini izohlash, savol-topshiriqlar ustida ishlash. Dars turi: yangi bilim beruvchi, ilmiy-ommabop asarlarni o’qish darsi. Darsning metodi: izohli o’qish, suhbat, tarmoqlash metodi. Darsning jihozi: bahor fasli, tabiati tasvirlangan rasmlar, predmet rasmlari: qushlar, gullar, hayvonlar rasmi. Darsning borishi I. O’quvchilarni yangi o’rganiladigan mavzuga tayyorlash. Quyidagi topishmoq aytiladi, o’quvchilar uning nima haqida eka-nini va javobini topadi: lion izli yorug’ nur Bulutlarni quchadi. Jarangdor ovozidan Yer-u osmon ko’chadi. (Chaqmoq) Savollar beriladi: — Topishmoqni topishda sizga qaysi so’zlar yordam berdi? — Bu so’zlar qaysi fasl ta’rifida aytiladi? 1. Aqliy hujum. — Bahor faslini qanday so’zlar bilan ta’riflash mumkin? O’quvchilar javobi tarmoqlash usulida har xil ranglar bilan kar-tonga yozib boriladi. 2. Bahor faslidagi tarixiy sanalar haqida suhbat. — Bahor faslida qaysi bayramlar nishonlanadi? — Siz qaysi bayramni juda yaxshi ko’rasiz? 3. O’quvchilarning bahor haqida yod olingan she’rlaridan ayttiriladi. O’qituvchi o’quvchi bilan bo’lgan suhbatni umumlashtiradi: Bahor — yaxshi kayfiyat, mehnat qilishga ishtiyoq uyg’otadigan fasl. Shuning uchun qadimdan shoir va yozuvchilarimiz bahorni madh etib she’rlar bitgan, hikoyalar yozgan. Shunday yozuvchilarimizdan biri Yusuf Xos Hojibdir. Siz bu yozuvchi haqida oldingi darslarimizda eshitgansiz. — Eslang. Yozuvchining qaysi asaridan parcha o’qigansiz? O’sha parcha nima deb .nomlangan edi? Unda nima haqida hikoya qilingan edi? (Yaxshilik va yomonlik, bilimdonlik va nodonlik haqida). — Yusuf Xos Hojibning ,,Qutadg’u bilig" asaridan yana bir parcha o’qiymiz. O’ylang. Bu parcha qaysi mavzuda bo’lishi mumkin? Xat-taxtaga mavzu va o’quv materiali nomi yoziladi: Mavzu. Bahor shabadasi. O’quv materiali. ,,Bahor ta’rifida" (Yusuf Xos Hojib). 1. Asar bilan tanishtirish. Matnni o’qituvchi o’qib beradi. So’ngra topshiriq bejiladi: — Asarni diqqat bilan tinglang. Yozuvchi bahorni qanday ta’riflagan? 2. Kirish suhbati: — Asar nima haqida ekan? — Unda nimalarning ta’rifi berilgan? 3. Topshiriq asosida ichida o’qish. — Asarni o’qing. O’zingizga ma’nosi notanish so’zlarni belgilang. 4. Lug’at ishi. Nasim — shabada, shamol chechaklar — gullar Firdavs — bog’, jannat bog’i ifor — yoqimli hid Chin — Xitoy Mitsqffb — toza, pokiza Mushk-anbar — xushbo’y hid Navo — kuy Sabo eli — shamol nafasi 5. Asarni qismlarga bo’lib o’qitish. Asar 3 qismga bo’linadi va 3 o’quvchiga o’qitiladi. 2-qayta o’qitilayotganda quyidagi savol-topshiriqlar beriladi: 1-qism yuzasidan: — Yozuvchi bahorni ta’riflashda qaysi so’zlardan foydalangan? — Nasim, firdavs, oq rang, bo’i yer, alvon rang, musaffo, yashil to ‘n, oq, sariq, ko ‘k, qiiil rangli harir yaproqchalar, yashil parda, xitoy karvoni, chechaklar, ifor kabi so’zlarning rna’nosini aytib bering. 2-qism yuzasidan: — Yozuvchi qaysi qushlarni va parrandalarni tilga oladi? — G’oz, o’rdak, oqqush, qil quyruq, turna, kaklik, qora qarg’a, bulbul. — Shu qush va parrandalarni rasmlar ichidan ko’rsating. 3-qism yuzasidan. — Yozuvchi qaysi hayvonlarning nomini tilga olgan? (Bug’u, jayron). 6. Tanlab o’qish. Topshiriqlar beriladi: — Bahor faslida daraxtlarning harakatga kelishi tasvirlangan o’rinni topib o’qing. — Kaklik tasviri berilgan qismni topib o’qing. — Qora qarg’aning ovozi nimaga o’xshatiladi? Shu misralarni topib o’qing. — Yozuvchi yerni o’tlar bilan qoplanishini nimaga o’xshatadi? Shu qismni topib o’qing. — Turnalarning uchishi nimaga o’xshatilgan? Shu o’rinni topib o’qing. — Asardan jonsiz narsa jonlantirilgan o’rinni topib o’qing. (Gullar yuz ochib, qahqaha urib kulmoqda). — Zerikarli qishni bahor qanday haydadi? (Bahor nafasi bilan haydadi). — Daraxtlarning barg yoyishi nimaga o’xshatilgan? Matndan topib o’qing (... daraxtlar yana yashil to’n kiydi). O’qituvchi: - Demak, yozuvchi Yusuf Xos Hojib bahorni ta’riflashda juda ko’p rang bildiruvchi so’zlardan, o’xshatishlardan, jonlantirishlardan foydalangan. Siz ham uyda „Bahor — go’zal fasl" mavzusida kichik hikoya tuzing. Unda shunday so’zlardan, iboralardan foydalanishga harakat qiling. Bunda quyidagi rejadan foydalaning: Reja: ; 1. Bulut suzgan osmon. 2. Gullarga burkangan olam. 3. Qushlar navosi (chug’uri). — Asarni bir necha marta o’qing. Hikoyangizda asardagi so’zlardan ko’proq foydalanishga harakat qiling. 7. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlash. 8. Darsda o’rganilganlarni umumlashtirish va tarbiyaviy xulosa chiqarish. — Siz bugungi o’qigan asarimiz orqali nimalarni bilib oldingiz? — Bahor faslida tabiatda qanday o’zgarishlar sodir bo’ladi? U kishilarga qanday kayfiyat bag’ishlaydi? — Bahor fasli tuhfalariga qanday munosabatda bo’lyapsiz? 9. O’quvchilar faoliyatini baholash va rag’batlantirish. Topishmoq, latifa va tez aytishlarni o’rganish metodikasi Topishmoqlar narsa yoki hodisalarning ataylab yashirilgan bel-gisi, shakli, xatti-harakati, holati va vazifasini boshqa narsa yoki hodisalarga qiyoslash asosida topishga asoslangan she’riy yoki nasriy tuzilishdagi savol va topshiriqlardir. Topishmoqlar xalq turmushi bilan chambarchas bog’liq holda yaratiladi. Ularning zaminida kishilarning qadimiy e’tiqod va tasawurlari, olamni bilish va idrok etishga bo’lgan intilishlari yotadi. Topishmoqda yashirilgan narsalar lining javobi hisoblanadi. To- pishmoqning javobini topish uchun topishmoq matnini e’tibor bilan o’qish, nimaga ishora qilinayotganligini. fahmlash, topishmoqning asosiy xususiyat va belgilari aynan nimaga qaratilganligini taxmin qi-lish bilan ham topishga harakat qilish kerak. Topishmoq o’quvchilarni topqirlik va hozirjavoblikka o’rgatadi. Shu sababli xalq og’zaki ijodining bu janridan darsliklarda ham keng qo’llanilgan. 1 —2-sinf ,,O’qish kitobi" da topishmoqlar ko’proq, har bir matn ostida keltirilgan. Bundan ko’zlangan maqsad matn mazmunini topishmoqlar asosida ham o’zlashtirilishiga erishishdir. Masalan, 1-sinf ,,O’qish kitobi" da ,,Kitobga mehr" matni ostida ,,Qat- qat qatlama, Aqling bo’lsa tashlama" topishmog’i keltirilgan va mavzuga juda mos tanlangan. Topishmoqlar bunday shaklda berilganda ularning javobi oson topiladi. 1—4-sinf o’qish darsliklarida ,,Topishmoqlar" mavzusi ostida har xil topishmoqlar ham berilgan bo’lib, ular o’quvchilarning topqirligini yanada oshiradi, tafakkurini o’stiradi. I —2-sinf darsliklarida topishmoq javoblari ularning ostiga yozib qo’yilgan yoki rasmlar orqali berilgan. 3-4-sinflarga o’tgach esa javoblar qayd etilmagan. Buning sababi shuki, bu davrga kelib o’quvchilar topishmoqlar ustida ishlash ko’nikmalarini hosil qilgan bo’ladi. Topishmoqlar bolalar shoirlari tomonidan ham yaratilib kelinmoq-da. Bunday topishmoqlar sho’x, qiziqarli bo’ladi. Masalan, 4-sinf ,,O’qish kitobi" da ,,Buni toping, qizlarim" (G’. G’ulom) topishmoqlari keltirilgan. Latifa xalq og’zaki ijodining eng ommaviy janrlaridan biri bo’lib, nozik, mayin kinoya, qochiriqlar ishtirok etuvchi kulguli, kichik hajmli hikoyadir. Xalq o’rtasida ,,afandi" deb ham yuritiladi. Latifalar yagona qahramon (Nasriddin Afandi) bilan bog’liq holda yaratiladi, ixcham sujetga ega bo’ladi. Latifalarning eng muhim xususiyatlaridan biri uning hamma vaqt hayot bilan hamnafas, hamqadam borishidir. Latifa matni ustida ishlashda ham hikoya matni ustida ishlashda qo’llangan usullardan foydalanish mumkin. Lekin bunda latifa janri-ning o’ziga xos jihatlariga ham ahamiyat qaratish lozim. 3-sinf ,,O’qish kitobi" darsligida ,,Uyqum qochib ketdi", ,,Tuya eshikdan sig’maydi" kabi latifalar keltirilgan bo’lsa, 3-sinfda ,,Latifalar" mavzusi ostida bir necha latifalar berilgan. Latifalar ustida ishlaganda ulardatanqidqilinganiJlatlarhaqidaalohidato’xtalibo’tish,o’quvchilarga yaxshi fazilatli bo’lish kerakligini uqtirib o’tish kerak. Umuman olganda, latifalar orqali ham o’quvchilarni tarbiyalab borish lozim. Tez aytishlar ma’lum so’zni, so’z birikmasini yoki tovushni to’g’ri talaffuz qilishga, uni boshqa tovushlardan farqlashga o’rgatadigan, xotirani mustahkamlaydigan va nutqni o’stiradigan, o’qish sur’atini oshiradigan janr hisoblanadi. Shu sababli 1-sinfda ko’pgina tez aytishlar keltirilgan. Masalan, ,,Botir bbtmas botqoqqa", ,,Qobil qozonda qovurdoq qovurdi", ,,Bahodir bayroqni Botirga berdimi, Botir Ba-hodirga bayroqni-berdimi?", ,,Olim oldidagi oltita olmani oldi" va boshq. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, boshlang’ich sinf darsliklariga o’quvchilar yoshiga mos, mavzular bo’yicha tanlab olingan, ko’proq tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan topishmoq, latifa va tez aytishlar tanlab kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Topishmoq, latifa va tez aytishlarni o’rganish boshlang’ich sinflarda dastlab har bir darsda amalga oshirilib boriladi. Alohida dars sifatida o’rganishda esa o’qituvchilar turli usullardan foydalanishlari mumkin. TOPISHMOQ O’TISH DARSI NAMUNASI Mavzu. Topishmoqlar. Darsning maqsadi: 1. O’quvchilarga topishmoqlarning janriy xususiyatlari haqida ma’lumot berish. Ularning topishmoqni ifodali o’qish, javobini tez topish malakalarini oshirish, ziyraklikka o’rgatish. 2. O’quvchilarning muomala madaniyatini oshirish. 3. O’quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish, ijodiy faoliyatga yo’llash. Darsning turi: yangi bilim beruvchi, topishmoq o’qish darsi. Darsning borishi I. Da’vat bosqichi. Maqsad: o’quvchilarning topishmoq haqidagi tushunchalarini aniqlash, yangi mavzuga qiziqish uyg’otish. Metod: suhbat, izlanish metodi. O’qituvchi xattaxtaga osmondagi yulduzlar, yong’oq, yer yong’oq, arra rasmlarini ilib qo’yadi va quyidagi topishmoqni yozadi: Tunda ko’rib, cho’g’ deysan, Tongda ko’rib yo’q deysan. Savol-topshiriqlar beriladi: — Shu rasmlar ichidan topishmoqning javobini toping. — Qaysi so’zlar orqali topishmoqlarning javobi ,,yulduz" eka-nini bildingiz? Xattaxtaga 2-topishmoq yoziladi: Qo’shaloq tovoq, Ichi to’la yog’. — Qaysi belgilariga ko’ra topishmoqning javobini topdingiz? 3-topishmoq yoziladi: Pilla kabi bo’g’indor, Har bo’g’inda mag’zi bor. — Yer yong’oqning qaysi belgilari topishmoqda keltirilgan? 4-topishmoq: Og’zi yo’g’-u tishi bor, Duradgorda ishi bor. — Javob qaysi so’zlar orqali topdingiz? O’qituvchi: — Topishmoqlarni topishda sizga nimalar yordam berdi? — Topishmoqda narsaning belgilarini ifodalovchi so’zlar bo’ladi. — Topishmoqlarda ko’pincha kim?, nima? so’zlariga javob bo’ladigan so’zlar yashirinadi. 2. Topishmoqlar haqida ma’himot berish. O’qituvchining hikoyasi: — Topishmoq matnida narsa yoki hodisalarning belgisi, shakli, harakati, holati, vazifasi va boshqa tomonlari berilgan bo’ladi. Topishmoqlar qadimda ,jumboq", ,,top-top" deb yuritilgan. Har bir topishmoq uni yaratgan xalqning hayoti, urf-odati, o’ziga xos rasm-rusmlari bilan bog’liq bo’ladi. II. Anglash bosqichi. Maqsad: darslikda berilgan topishmoqlar bilan tanishtirish, mustaqil o’qishga, topishmoqlar yuzasidan o’zaro muhokama qilishga o’rgatish. Metod: mustaqil ish, krossvord yechish, suhbat metodi. 1. Topishmoqni ifodali o’qish va javobini topish. 2. Savol-javob o’tkazish: — Birinchi topishmoqning javobi nimaga o’xshatilgan? (G’o’zaga) — Tungi osmon nimaga o’xshatilgan? (ko’k ko’ylakka) — 2-topishmoqda oy nima deb ta’riflangan? (patir) — 3-topishmoqda karamni qaysi belgilariga ko’ra topdingiz? (Ka-ramning qavat-qavat bargi qat-qat to’nga o’xshatilgan) 3. Krossvord yechish. O’qituvchi krossvordni vatmanga oldindan quyidagicha tayyorlashi mumkin: krossvord savollari topishmoqlar ko’rinishida bo’ladi. Sinfni 3 guruhga bo’lib, har bir guruhga 1 tadan krossvord yechish uchun beriladi. Bu usul bolalarning topishmoqni tez topishga ishtiyoqini oshiradi. 1-guruh uchun krossvord: Bo’yiga 1. Keragida suvga o’tasan Qimirlashin poylab yotasan. 2. Kasbi doim taqir-tuqur, Qayda ilon ko’rsa cho’qir. 3. Birlashtirib kiyimni Issiq tutadi sizni. Eniga 4. Qo’lsiz, oyoqsiz eshik ochar. 5. Katta oppoq dasturxon Yer yuzini qoplagan. 6. Og’zi yo’g’-u, tishi bor, Duradgorda ishi bor. Javoblari: 1. Qarmoq. 2. Laylak. 3. Tugma. 4. Shamol. 5. Qof. 6. Arra. 2-guruh uchun krossvord: Bo ‘yiga 1. Tikuvchimas, Bichuvchimas, Ignasi ancha ekan. 2. Kundalik tarix o’zi Har yerda lining so’zi. 3. Bir onadan yuz bola, Yuzovi ham bo’z bola. Eniga 4. Uyning shiftida ini, Kuylab berar har kuni. Bahorda kutib olib Kuzatamiz kuz uni. 5. Xo’ppa semiz, bir tuki yo’q. 6. Uzun terak, ichi kovak. Javoblar: 1. Tipratikan. 2. Gazeta. 3. Uzum. 4. Qaldirg’och. 5. Tarvuz. 6. Qamish. 3-guruh uchun krossvord: Bo’yiga 1. Pishirsang osh bo’lur, Pishirmasang qush bo’lur. 2. Gulsiz meva qiladi, Ko’p yesang — til shiladi: G’ir-g’ildirak oy kulcha, ^ Bu nima, kim biladi? 3. Chopsa chopilmaydi, Ko’msa ko’milmaydi. 4. Bodom kabi yaprog’i, Sollanadi butog’i, O’zi shirin, tukligina, Mazasi ham totiigina. Eniga 5. Tkki ajib qulog’i bor: Biri tinglar, bin so’zlar. 6. O’zi qizil, go’zal biram, Qirga yozar qizil gilam. 7. Pak-pakana bo’yi bor, Yetti qavat to’ni bor. Javoblar: 1. Tuxum. 2. Anjir. 3. Soya. 4. Shaftoli. 5. Telefon trubkasi. 6. Lola. 7. Piyoz. III. Fikrlash bosqichi. Maqsad: Darslikdagi savol-topshiriqlarga javob olish orqali egal-langan bilimlarni aniqlash, o’yinlar orqali ijodiy izlanish ko’nikmasini shakllantirish. 1. Darslikdagi savol va topshiriqlar ustida ishlash: — Topishmoqlarni kim yaratgan? — Topishmoqlar qadimda nima deb nomlangan? — Topishmoqning qanday foydasi bor? — O’zingiz qanday topishmoqlar bilasiz? 2. O’quvchilar bir necha qatorlarga ajratilib, o’yin uyiishtiriladi: qator boshliqlari o’quvchilarga biror narsa rasmini beradi, o’quvchi rasmga oid topishmoq aytadi. Bir o’quvchi aytolmasa, orqadagi o’quvchiga uzatadi. O’quvchilarning o’zlariga ,,Shunga doir topish-moqni o’zingiz to’qishingiz ham mumkin" deb aytiladi. Qaysi qator topishmoqni birinchi aytsa, o’sha g’olib sanaladi. 3. Uyga vazifa. Darslikda o’qilmagan yangi topishmoqlar topib, daftarga yozib kelish. 4. O’quvchilarni rag’batlantirish va darsni yakunlash. O’qishdan umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish O’qishdan o’tkaziladigan umumlashtiruvchi dars o’quvchilar bilimini bir tizimga solish, o’rganilganlarni takrorlab umumlash-tirish maqsadiga xizmat qiladi. Umumlashtiruvchi dars odatda o’qish dasturidagi u yoki bu muhim mavzu yuzasidan o’tkaziladi. Umumlashtiawchi dars dasturning butun bir bo’limini yakunlashga xizmat qilishi ham murhkun. Umumlashtiruvchi dars bolalar tasawuri va tushunchalarni kengay-tirishga yordam beradi; bunday darslarda o’quvchilar egallagan bi-limlarining sinfva maktab jamoasi hayotida, har bir o’quvchi hayotida qanday ahamiyatga ega ekanini tushunadilar. Bu darsda o’qituvchi bolalar bilimini boyitadigan shu mavzuga oid qo’shimcha materiallar ham berishi mumkin. Umumlashtiruvchi darsda takrorlash, ilgari o’qilganlar mazmunini o’quvchilar yodida qayta tiklash emas, balki umumlashtiruvchi xarak-terda bo’lishi, bolalar bilimini ma’lum bir tizimga solishga, ayrim tasawur va tushunchalarini tartibga solishga yordam berishi lozim. Shunday ekan, bunday darslar uchun kitobdan o’qiganlarinigina emas, balki bolalarning kuzatishlari natijasida bevosita idrok qilingan tabiatdagi predmetlar va hodisalar, ijtimoiy hayot voqealari, shaxsiy tajribalari ham material bo’ladi. Maktab hayoti, oila mavzusiga yoki tabiatshunoslikka oid mavzuga bag’ishlangan umumlashtiruvchi dars-ning vazifasi kitob materialini o’quvchilarning kuzatishlari, ekskursi-yalar jarayonida olgan bilimlari bilan bog’lash hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslarda ish turlari xilma-xil bo’lib, ko’rilgan va kechirilganlar yuzasidan, illustrativ materiallarni (rasmlar, misollar) ko’rsatish va tahlil qilish, o’quvchilarning ayrim asarlardan parchalar o’qishi, ekskursiya va kuzatishlar asosida o’quvchilarning og’zaki hikoyasi kabilardan foydalaniladi. Umumlashtiruvchi dars uchun ish turi darsning aniq maqsadidan kelib chiqib tanlanadi. O’quvchilar muayyan mavzu ustida ishlab, o’qiganlari, ko’rganlari, eshitganlari, kuzatganlari haqida o’z fikr-mulohazalarini dadil va er-kin aytish imkoniyatiga ega bo’lsinlar. Masalan, ma’lum bir mavzuni yakunlab o’tkazilgan umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga oid o’qigan hikoya va maqollardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini, shurringdek, u yoki bu asarda qatriashuvchi shaxslar, ularning xulq-atvorlari haqida o’z fikrlarini aytadilar, ayrim zaruriy hollarda o’qilgan asar mazmunini qisqa bayon qiladilar. Agar mavzuni o’rganish jarayonida o’quvchilar bilan ekskursiya o’tkazilgan bo’lsa, ular eks- kursiyada ko’rganlaridan nimalar qiziqarli bo’lganini, qaysilari kuchli taassurot qoldirganini aytib berishlariga o’qituvchi yordam beradi. Bular o’quvchilar tafakkurini faollashtiradi, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatadi, o’stiruvchi ta’limning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. 4-sinfda Vatan haqida bilim beradigan ,,O’zbekiston — Vatanim manim" mavzusida berilgan ,,Serquyosh o’lka" she’d (Z. Diyor), ,,Toshkentnoma" (M.Shayxzoda), ,,Dehqon bobo va o’n uch bola-kay qissasi" (A. Oripov), ,,Xarita" (N.Norqobilov), ,,Mardlik va aql ybnig’ligi" (M.A’zam) she’r va hikoyalari o’qilgandan keyin o’tkaziladigan umumlashtinivchi darsning vazifasi o’quvchilarning o’qiganlarini, Vatan bo’ylab qilgan sayohatlari jarayonida ko’rganlari, hozirda ko’rayotganlari bilan bog’lab, umumiy xulosa chiqaradilar. Bunda o’quvchilarning shaxsiy tajribasi, oila va maktab, shahar hayoti haqidagi bilimlari katta ahamiyatga ega. Bunday darslarda umumiy xulosani o’qituvchining yordamisiz o’quvchilarning o’zlari musta-qil ravishda chiqarishlari juda muhim bo’lib, bu ularning kelgusida ishonchlarini shakllantirish uchun mustahkam asos hisoblanadi. ,,O’qish kitobi" darsliklarida berilgan savol va topshiriqlar bolalar qiziqishlariga yaqin, ularning yosh xususiyatlariga mos, shuning uchun ular yuzasidan bolalar to’g’ri yakun va umumiy xulosa chiqara oladilar. Mustaqil xulosa chiqarish tarbiyalovchi ta’limda muhim ahamiyatga ega. Umumlashtinivchi darsni muvaffaqiyatli o’tkazish unga o’qituvchining qanday tayyorgarlik ko’rganiga bog’liq. Bunday darsda juda ko’p material yuzasidan umumiy xulosa chiqarishni rejalashtirish mumkin emas; bu darsga ko’p material yuklash o’quvchilar diqqatini tarqatib ynboradi, idrok etish qobiliyatlarini pasaytiradi va faol fikrlash imkonini chegaralaydi. O’qituvchi umumlashtinivchi darsda o’quvchilardan ni-malarni so’rashni, mavzu yuzasidan yana nimalarni umumlashtirishini belgilab oladi; darsning maqsadi haqida o’ylab, bolalar tafakkuri va faoliyatini faollashtirishga ta’sir etadigan ish turlaridan foydalanishni rejalashtiradi. Umumlashtinivchi darsni o’qish dasturidagi har bir mavzu o’rganilgandan so’ng o’tkazish shart emas. Uni faqat o’qish darsining muhim va katta bo’limi materiallari o’rganilgandan keyin o’tkazish maqsadga muvofiq. Mavzularni o’rganish davrida foydalaniJgan ko’rgazmali qo’llanmalardan, savol va topshiriqlardan, ekskursiya, kuzatish, uchrashuv va suhbat materiallaridan umumlashtinivchi darslarda shundayjigicha - bir xilda foydalanish tavsiya etilmaydi. Umumlashtinivchi dars oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun o’qituvchi kundalik mashg’ulotlarda foydala-nilgan juda ko’p materiallardan har bir mavzu uchun juda muhim va xarakterlilarini tanlashi, o’quvchilar mustaqil xulosa chiqara olishlariga va o’z fikr-mulohazalarini mustaqil ravishda bayon etishga, ekskursiya va kuzatishda yozgan xotiralarni (agar bo’lsa) o’qib chiqishlari, ilgari tayyorlangan rasmlarini yig’ishlari, kitobdagi materiallarni ko’zdan kechirib, qiziqarli o’rinlarini belgilashlari, u yoki bu asardan ayrim parchani yodlashlari yoki matnga yaqin bayon etishga tayyorlanishlari lozim. O’QISH DARSLARIDA NUTQ O’STIRISH Ma’lumki, nutq tafakkur bilan bog’liq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy bog’liq holda o’stiriladi. Darsda o’qilgan asarni o’quvchilar ongli tushunishi, asosiy mazmunini, g’oyasini anglab yetishi uchun tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullar qo’llanadi. O’qilgan asarni analiz qilishda har xil ish usullaridan foy-dalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, o’qituvchi rahbarligida asar rejasini tuzadilar. Qatnashuvchi shaxslarni o’quvchilar har xil tartibda aytishlari mumkin, ammo o’qituvchi ularni asarda qatnashish tartibida aytishni so’raydi. Natijada o’qituvchi rahbarligida hikoyaning chizmasi tuziladi. O’qituvchi bergan savollar yordamida asarlarning mazmuni aniqlanadi. Shunday qilib, asar mazmuni bilan birinchi tanishish o’quv-chilardan ongli ishlashni, ya’ni voqealarni, qatnashuvchilar tarkibini tahlil qilishni talab etadi. O’qish bilan bog’liq holda bajariladigan bunday mantiqiy ishlar asta-sekin murakkablasha boradi. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’quvchilar nutqining o’sish darajasi to’g’ri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajri-basida to’liq, qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun matnni to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o’qilgan hikoya mazmuni yuzasidan o’qituvchining savoli hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar o’rtasidagi bog’lanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga qaratilishi lozim. Asar sujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar, ularning xatti-harakati asosiy rol o’ynaydi. O’quvchilar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-harakati, xarakterli xususi-yatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab yetadilar. O’qituvchining savoli asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-harakati qayerda va qanday sharoitda yuz bergani haqida so’zlab berishga, voqealarni izchil bayon qilinishga va o’zaro bog’liqligini yoritishga yunaltirilishi lozim. O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qituvchi savoli yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalaniladi: ay-rim lavhalar o’zaro bog’lanadi (sintezlanadi), bir-biriga taqqoslanadi, ular yuzasidan muhokama yuritiladi va xulosa chiqariladi. Ko’pincha boshlang’ich sinf o’quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti- harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba’zan noto’g’ri yoki yiizaki tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab yetmaydilar. Shuning uchun ham o’qituvchi savolni juda o’ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o’ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati, voqealarning bog’lanishi yuzasidan muhokama yuritishga undaydigan, ularni o’zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yor-dam beradigan bo’lishi lozim. O’quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-harakatini qanchalik aniq ko’z oldiga keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi. O’qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalash lining rejasjni tuzishga yordam beradi. Reja tuzishda o’quvchi hikoyani tarkibiy qismlarga bo’ladi va har qaysi qismdagi asosiy fikrni aniqlaydi. Bularning hammasi analitik ish hisoblanadi. Keyin sintetik ishga o’tiladi, ya’ni bolalar hikoya qismlariga sarlavha topadilar. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida reja tuzish jarayonida o’qilgan hikoyaning har bir qismida bosh va ikkinchi darajali masala nimalardan iboratliligi haqida, qanday qilib fikrni qisqa va aniq ifodalash haqida o’ylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash, O’quvchilar topgan sarlavhani jamo-aviy muhokama qilish, reja tuzish jarayonining o’zi bolaning fikrlash qobiliyatini faollashtirishi, unda o’z mulohazasini isbotlash, asoslash odatlarini tarbiyajashi lozim. Asarni o’qish va tahlil qilish jarayonida tuzilgan reja xattaxtaga yozilsa, hikoya mazmunini izchil qayta hikoya qilishga yordam beradi. Reja asosida hikoya qilishning vazifasi mazmunni berilgan izchillikda o’zlashtirishdir. Reja asosida qayta hikoyalash o’qituvchi savoliga javob berishga nisbatan asar mazmunini aytib berishning xiyla mustaqil shaklidir. O’qilgan asar mazmunini o’zlashtirish ustida ishlashdagi keyin-gi bosqich qisqartirib hikoyalash hisoblanadi. Qisqattirib hikoyalash uchun 2-3 qismga bo’linadigan, bu bo’limlar yaqqol ajralib turadigan, mazmuni sodda asarlar tanlanadi. Qisqartirib hikoyalashga o’rgatish quyidagicha uyushtiriladi: o’qituvchi hikoyaning oldindan belgilab qo’ygan qismini o’qiydi va o’quvchilar bilan birgalikda eng muhim, asosiy fikr aniqlanadi. Bunda o’quvchilar ba’zan asardagi so’zlardan foydalanadilar. Bu o’quvchilarga qiyinlik q;lsa, bo’limdagi asosiy fikrni o’z so’zlari bilan aytib berishlari mumkin. Keyin o’quvchilar o’qituvchi bilan bu qismni qisqartirib hikoyalashda nimalar haqida gapirmaslik kerakligini, qaysilar ikkinchi darajali yoki kam ahamiyatli fikr ekanini aniqlaydilar. Asarning boshqa qismlari yuzasidan ham shunday ish olib boriladi va o’quvchilar asarni qisqartirib qayta hikoya qiladilar. O’qilgan asarni qisqartirib hikoya qilishga II sinfdan boshlab o’rgatiladi. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini o’stirish vo- sitalaridan biridir. Tanlab hikoyalashda o’quvchi: 1) o’qilgan matndan bir qismini, lining chegarasini ongli ravishda ajratib so’zlab beradi; 2) hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi; 3) hikoya mazmunini faqat bir sujet yo’nalishida so’zlab beradi. O’quvchilarda tanlab qayta hikoyalash rnalakasini hosil qilishga boshlang’ich sinf izohli o’qish darslarida keng qo’llaniladigan metodik usullar yordam beradi: 1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash; 2) hikoyadagi bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida hikoyalash; 3) tanlab qayta hikoyalashni talab etadigan savollarga javob berish. O’quvchi tanlab hikoya qilishga tayyorlanganda o’qilgan matnni tahlil qiladi. Bunday tahlil bolalar tafakkurini, ular nutqidagi musta-qillikni o’stiradi va o’qilgan matn mazmunini o’zlashtirishga yordam beradi. Hikoyanf o’qish bilan bog’liq holda o’tkaziladigan ijodiy ishlar ham o’quvchilar nutqini, tafakkurini o’stiradi. Bular: 1) ijodiy qayta hikoyalash; 2) inssenirovka qilish; 3) o’qilgan asarga rasm chizish; 4) hikoyani davom ettirish. Ijodiy qayta hikoyalashda o’qilgan hikoyaning sharoiti yoki shak-lini o’zgartirib hikoya qilinadi. Bunda hikoyani yangi epizodlar bilan to’ldirib hikoya qilish ham mumkin. Inssenirovka yoki sahnalashtirishda o’quvchilar o’qilgan hikoyani sahnabop qilib o’zgartiradilar. Buning uchun ular hikoyaga ssenariy haqida, kiyim-kechaklari, qatnashuvchilaming imo-ishorasi haqida o’ylaydilar, monologik nutqni dialogik nutqqa aylantiradilar (bu tilni o’rgatish nuqtai nazaridan eng muhim ish hisoblanadi). O’qilgan hikoyaga rasm chizishda o’quvchi rassomlar tomonidan chizilgan rasmlardan o’qilgan asarning mazmuniga mos rasm tanlaydi yoki o’zi rasm chizadi. Agar o’quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, o’zi chizmoqchi bo’lgan rasmni og’zaki tasvirlab beradi, ya’ni so’z bilan chizadi. O’qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab tajribasida keng qo’llaniladi. Bu usul hikoyaning mazmuni uni davom ettirishga imkon beradigan asarlarda qo’llaniladi. Umuman olganda, boshlang’ich sinf o’qish darslarida ham o’quvchilar nutqi va tafakkurining rivojlanishiga katta ahamiyat qaratiladi. Savol va topshiriqlar 1. Boshlang’ich sinf ona tili dasturi (,,O’qish" bo’limi) va o’qish dars- liklarida berilgan o’qish mavzularini va o’quvchilarning bilimiga qo’yilgan talabiarni aniqlang. Ularga o’z munosabatingizni bildiring. 2. Hikoya o’qishda qaysi ish turlaridan foydalaniladi? Hikoya o’qish darsiga misol tariqasida bironta mavzuga old dars ishlanmasini tayyorlang. 3. Ertakni o’rganishda qanday usullardan foydalaniladi? Boshlang’ich sinflarning ,,O’qish kitobi"ga kiritilgan ertaklarni sinflar bo’yicha guruhlab, ko’proq qaysi mavzudagi ertaklar berilganini izolilang. 4. Masal matni ustida qanday ishlar amalga oshiriladi? Masalni o’qish darsi namunasini tayyorlang. 5. ,,Oqish kitobi"da berilgan she’riy asarlarni guruhlang. Ularni o’rganish usullarini yoriting. 6. Boshlang’ich sinf o’qish darslarida o’rganiladigan birorta doston bo’yicha dars ishlanmasini tayyorlang. 7. JO’qish darslarida qanday mustaqil ish turlaridan foydalaniladi? Ularni misollar bilan tushuntiring. Adabiyotlar: Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. -T.: Nos’hir, 2009. - 163 b. 2. G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H., Masharipova U., Sattorova X. Husnixat va uni o‘qitish metodikasi. -T.: TDPU, 2013. - 70 b.