HARAKATLAR STRATEGIYASI — O‘ZBEKISTON MILLIY TARQQIYOTI YANGI BOSQICHINING ASOSI

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

65,1 KB


HARAKATLAR STRATEGIYASI — O‘ZBEKISTON MILLIY TARQQIYOTI YANGI BOSQICHINING ASOSI REJA: 1. Strategiyasi tushunchasi va uning nazariy asoslari. 2. Davlat strategiyasining tizimli boshqaruv omillari. 3. O‘zbekiston milliy taraqqiyoti yangi bosqichi. Tayanch so‘zlar: rivojlanish, innovatsiya, texnologiya, strategiya, taktika, tamoyillar, invistitsiya, davlat va jamiyat qurilishi, qonun ustuvorligi, sud-huquq tizimini isloh qilish, iqtisodiyotni liberallashtirish, xavfsizlik, xalqaro totuvlik, diniy bag‘rikenglik, tashqi siyosat, logistika, tadbirkorlik, davlat idoralari, geosiyosat, turizm, soliq va bojxona siyosati, qurolli kuchlar, milliy xavfsizlik, ta’lim,valyuta bozori, inson huquqlari, byudjet siyosati, ijtimoiy himoya. Davlatchilik rivoji va uning taraqqiyot mezonlari millatning ma’naviy darajasi bilan belgilanadi. Zero, faqat o‘zligini anglagan, mushtarak maqsadlarda yakdil, muddaolari uyg‘un, or-no’muslari ustun, yagona maslakdagi madaniyatga ega xalqlarning rivojlanish tarixi barqaror va istiqbolli bo‘lishi kishilik jamiyati tajribalarida o‘zining isbotini topgan. Inchinun, bugungi kunda mamlakatning strategik siyosati milliy davlatchiligimizning siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy-madaniy merosini yangicha tafakkur asosida anglash va uni bevosita jamiyat boshqaruviga tatbiq qilish bilan jahon hamjamiyati integratsiyasiga kirishish imkoniyatlari kengayib bormoqda. HARAKATLAR STRATEGIYASI — O‘ZBEKISTON MILLIY TARQQIYOTI YANGI BOSQICHINING ASOSI REJA: 1. Strategiyasi tushunchasi va uning nazariy asoslari. 2. Davlat strategiyasining tizimli boshqaruv omillari. 3. O‘zbekiston milliy taraqqiyoti yangi bosqichi. Tayanch so‘zlar: rivojlanish, innovatsiya, texnologiya, strategiya, taktika, tamoyillar, invistitsiya, davlat va jamiyat qurilishi, qonun ustuvorligi, sud-huquq tizimini isloh qilish, iqtisodiyotni liberallashtirish, xavfsizlik, xalqaro totuvlik, diniy bag‘rikenglik, tashqi siyosat, logistika, tadbirkorlik, davlat idoralari, geosiyosat, turizm, soliq va bojxona siyosati, qurolli kuchlar, milliy xavfsizlik, ta’lim,valyuta bozori, inson huquqlari, byudjet siyosati, ijtimoiy himoya. Davlatchilik rivoji va uning taraqqiyot mezonlari millatning ma’naviy darajasi bilan belgilanadi. Zero, faqat o‘zligini anglagan, mushtarak maqsadlarda yakdil, muddaolari uyg‘un, or-no’muslari ustun, yagona maslakdagi madaniyatga ega xalqlarning rivojlanish tarixi barqaror va istiqbolli bo‘lishi kishilik jamiyati tajribalarida o‘zining isbotini topgan. Inchinun, bugungi kunda mamlakatning strategik siyosati milliy davlatchiligimizning siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy-madaniy merosini yangicha tafakkur asosida anglash va uni bevosita jamiyat boshqaruviga tatbiq qilish bilan jahon hamjamiyati integratsiyasiga kirishish imkoniyatlari kengayib bormoqda.
Taraqqiyot va yuksak rivojlanishga erishgan davlatlar tajribasiga ko‘ra har bir xalq o‘z oldiga ulug‘ va istiqbol maqsadlarni qo‘yishi hamda uni amalga oshirish salohiyatlari bilan jahon hamjamiyatiga kirib keladi. Strategik tafakkurga ega, uzoqni ko‘ruvchi siyosatchilar, tom ma’nodagi xalqning haqiqiy xizmatkorlari jamiyatda sodir bo‘ladigan muommolarni oldindan ilg‘ab, ularning samarali va istiqbolli yechimlarini topa bilganlar. Ayniqsa, millat uchun murakkab va mas’uliyatli sharoitlarda jamiyat rivojini belgilab berishga qodir “arxitektor”larning vujudga kelishi ham davrning taqoza bilan bog‘lanadi. Trumen, Cherchil, Yaponiyada Makartur, Singapurda Li Kuan Yu, Xindistonda M.Gandi, Xitoyda Mao Sze-Dunlarning uzoqni ko‘ra bilishi millatning farovon kelajagini ta’minlashga erishish salohiyatlari bilan baholanadi. Ayniqsa, Fransiya, Germaniya, Malayziya, Janubiy Koreya davlatlari ikkinchi jahon urushlari talato‘plaridan so‘ng xalqning orzu-umidlarini ro‘yobga chiqarishda misli ko‘rilmagan ommaviy safarbarlik va jasorat na’munalarini namoyon qilishi bilan barcha xalqlarga ibrat bo‘ldilar. Tarixiy rivojlanish qonuniyatlari aniq va to‘g‘ri muljalli strategiya jamiyat orzularini real hayotiy natijalarga aylantirish mumkin ekanligini isbotladi. Bugun O‘zbekiston ham o‘z tarixining ana shunday mas’uliyatli chorrahasida turibdi. Prezident Sh Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan harakatlar strategiyasi istiqbolimiz taqdirini hal etuvchi muhim va yangi davr bosqichini ifodalovchi milliy g‘oyaga aylanmoqda. Shu ma’noda, xalqlar va milliy davlatchilik tarixining murakkab evrilishlar asosida kechgan siyosiy-ijtimoiy jarayonlarini o‘rganish bugungi kun istiqbol maqsadlarimizni oydinlashtirish, asoslash, yangi marralar va vazifalarni belgilash kabi imkoniyatlarni yaratadi. Shunday ekan, o‘z-o‘zidan sovol tug‘iladi? Rivojlanish nima va u qanday ta’minlanadi? Uning barcha jamiyatlar uchun umumiy yoxud qandaydir alohida qonuniyatlari mavjudmi? Rivojlanishni ta’minlovchi qanday ijtimoiy omillar va talablar hukmronlik qiladi? Ta’limotlarga ko‘ra, rivojlanish – bu bir sifatdan ikkinchi bir sifatga yoki bir holatdan boshqa bir holatga o‘tishda tabiat va jamiyatda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar hamda harakatlar turi. Falsafaning Taraqqiyot va yuksak rivojlanishga erishgan davlatlar tajribasiga ko‘ra har bir xalq o‘z oldiga ulug‘ va istiqbol maqsadlarni qo‘yishi hamda uni amalga oshirish salohiyatlari bilan jahon hamjamiyatiga kirib keladi. Strategik tafakkurga ega, uzoqni ko‘ruvchi siyosatchilar, tom ma’nodagi xalqning haqiqiy xizmatkorlari jamiyatda sodir bo‘ladigan muommolarni oldindan ilg‘ab, ularning samarali va istiqbolli yechimlarini topa bilganlar. Ayniqsa, millat uchun murakkab va mas’uliyatli sharoitlarda jamiyat rivojini belgilab berishga qodir “arxitektor”larning vujudga kelishi ham davrning taqoza bilan bog‘lanadi. Trumen, Cherchil, Yaponiyada Makartur, Singapurda Li Kuan Yu, Xindistonda M.Gandi, Xitoyda Mao Sze-Dunlarning uzoqni ko‘ra bilishi millatning farovon kelajagini ta’minlashga erishish salohiyatlari bilan baholanadi. Ayniqsa, Fransiya, Germaniya, Malayziya, Janubiy Koreya davlatlari ikkinchi jahon urushlari talato‘plaridan so‘ng xalqning orzu-umidlarini ro‘yobga chiqarishda misli ko‘rilmagan ommaviy safarbarlik va jasorat na’munalarini namoyon qilishi bilan barcha xalqlarga ibrat bo‘ldilar. Tarixiy rivojlanish qonuniyatlari aniq va to‘g‘ri muljalli strategiya jamiyat orzularini real hayotiy natijalarga aylantirish mumkin ekanligini isbotladi. Bugun O‘zbekiston ham o‘z tarixining ana shunday mas’uliyatli chorrahasida turibdi. Prezident Sh Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan harakatlar strategiyasi istiqbolimiz taqdirini hal etuvchi muhim va yangi davr bosqichini ifodalovchi milliy g‘oyaga aylanmoqda. Shu ma’noda, xalqlar va milliy davlatchilik tarixining murakkab evrilishlar asosida kechgan siyosiy-ijtimoiy jarayonlarini o‘rganish bugungi kun istiqbol maqsadlarimizni oydinlashtirish, asoslash, yangi marralar va vazifalarni belgilash kabi imkoniyatlarni yaratadi. Shunday ekan, o‘z-o‘zidan sovol tug‘iladi? Rivojlanish nima va u qanday ta’minlanadi? Uning barcha jamiyatlar uchun umumiy yoxud qandaydir alohida qonuniyatlari mavjudmi? Rivojlanishni ta’minlovchi qanday ijtimoiy omillar va talablar hukmronlik qiladi? Ta’limotlarga ko‘ra, rivojlanish – bu bir sifatdan ikkinchi bir sifatga yoki bir holatdan boshqa bir holatga o‘tishda tabiat va jamiyatda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar hamda harakatlar turi. Falsafaning
hukmron tasavvurlariga ko‘ra materiya va ongning yaxlit holatda rivojlanishi spiralsimon cheksizdir. Zero, uning orqaga qaytishi va turg‘unligi e’tirof etilsada, uning tamoyillari oddiylikdan murakkab shakllar tomon o‘sib boradi. Ya’ni u rivojlanish ob’ektning o‘zida mavjud bo‘lgan harakatlarga asoslanadi.1 Biz buni jamiyat rivojiga daxldor bo‘lgan “innovatsiya”lar, “konsepsiya”lar kabi g‘oyalar orqali ta’minlaymiz. Bundan tashqari har qanday rivojlanish jarayoni ijtimoiy o‘zgarishdan boshlanadi. O‘zgarishlar ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy, siyosiy soholar orqali amalga oshiriladi. Ya’ni har bir sohaning miqdoriy, mazmunli, strukturaviy holatining almashinuvi natijasida sifat ko‘rsatgichlar vujudga keladi. Lekin, har qanday o‘zgarishlar rivojlanishni ta’minlamaydi. O‘zgarishlar ijtimoiy- ommaviy yaxlitlikda rivojlanishga olib keladi. Shunday qilib, rivojlanish jamiyat tizimining murakkablashib, takomillashuvi jarayonida tashqi sharoitlarga samarali moslashuvchanligida, voqelik ko‘lamining kengayishida, biron bir sohadagi son o‘sishida va uni amalda ta’minlashning strukturaviy qurulmalarning vujudga kelishida namoyon bo‘ladi. Taraqqiyot va yuksak rivojlanishga erishgan davlatlar tajribasiga ko‘ra har bir xalq o‘z oldiga ulug‘ va istiqbol maqsadlarni qo‘yishi hamda uni amalga oshirish salohiyatlari bilan jahon hamjamiyatiga kirib keladi. Shuning uchun tabiiy rivojlanish jarayonlarini bosib o‘tish barcha xalqlarga xos, ammo o‘tish yo‘llarini tanlash, amalga oshirish va ta’minlash jamiyatning milliy-madaniy xususiyatlari bilan belgilanadi. Ya’ni bu maqsadlar davlatning strategik yo‘nalishlarida o‘z ifodasini topadi. Xo‘sh shunday ekan, strategiya nima? U davlatning qanday jabhalarini qamrab oladi? Strategiya davlat va xalq manfaatlarini uyg‘unlashtirishning qanday istiqbollarini belgilab beradi? “Strategiya” tushunchasi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib aslida “jang san’ati” ma’nosini bildiradi. Bugungi kunga kelib “strategiya” keng tushuncha bo‘lib, turli siyosiy-ijtimoiy sohalarda qo‘llanilmoqda. Jumladan, “Davlat strategiyasi” siyosiy 1 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. Тошкент, «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти 187- бет. hukmron tasavvurlariga ko‘ra materiya va ongning yaxlit holatda rivojlanishi spiralsimon cheksizdir. Zero, uning orqaga qaytishi va turg‘unligi e’tirof etilsada, uning tamoyillari oddiylikdan murakkab shakllar tomon o‘sib boradi. Ya’ni u rivojlanish ob’ektning o‘zida mavjud bo‘lgan harakatlarga asoslanadi.1 Biz buni jamiyat rivojiga daxldor bo‘lgan “innovatsiya”lar, “konsepsiya”lar kabi g‘oyalar orqali ta’minlaymiz. Bundan tashqari har qanday rivojlanish jarayoni ijtimoiy o‘zgarishdan boshlanadi. O‘zgarishlar ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy, siyosiy soholar orqali amalga oshiriladi. Ya’ni har bir sohaning miqdoriy, mazmunli, strukturaviy holatining almashinuvi natijasida sifat ko‘rsatgichlar vujudga keladi. Lekin, har qanday o‘zgarishlar rivojlanishni ta’minlamaydi. O‘zgarishlar ijtimoiy- ommaviy yaxlitlikda rivojlanishga olib keladi. Shunday qilib, rivojlanish jamiyat tizimining murakkablashib, takomillashuvi jarayonida tashqi sharoitlarga samarali moslashuvchanligida, voqelik ko‘lamining kengayishida, biron bir sohadagi son o‘sishida va uni amalda ta’minlashning strukturaviy qurulmalarning vujudga kelishida namoyon bo‘ladi. Taraqqiyot va yuksak rivojlanishga erishgan davlatlar tajribasiga ko‘ra har bir xalq o‘z oldiga ulug‘ va istiqbol maqsadlarni qo‘yishi hamda uni amalga oshirish salohiyatlari bilan jahon hamjamiyatiga kirib keladi. Shuning uchun tabiiy rivojlanish jarayonlarini bosib o‘tish barcha xalqlarga xos, ammo o‘tish yo‘llarini tanlash, amalga oshirish va ta’minlash jamiyatning milliy-madaniy xususiyatlari bilan belgilanadi. Ya’ni bu maqsadlar davlatning strategik yo‘nalishlarida o‘z ifodasini topadi. Xo‘sh shunday ekan, strategiya nima? U davlatning qanday jabhalarini qamrab oladi? Strategiya davlat va xalq manfaatlarini uyg‘unlashtirishning qanday istiqbollarini belgilab beradi? “Strategiya” tushunchasi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib aslida “jang san’ati” ma’nosini bildiradi. Bugungi kunga kelib “strategiya” keng tushuncha bo‘lib, turli siyosiy-ijtimoiy sohalarda qo‘llanilmoqda. Jumladan, “Davlat strategiyasi” siyosiy 1 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. Тошкент, «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти 187- бет.
termenologiya sifatida bugungi kunda fan nazariyasi va amaliyoti darajasida o‘zining alohida tushuncha va kategoriyalariga ega bo‘lib; 1.) O‘zoqqa muljallangan rejalashtirish san’ati. 2.) Boshqaruv va rahbarlik mahorat san’ati. 3.) Siyosiy va ijtimoiy jarayonlarni idora qilish san’ati. 4.) Aholini ma’lum maqsadlar sari safarbar etish san’ati. 5.) Mavjud resurslardan oqilona foydalanish san’ati. 6.) Taqsimlash va samaradorlikni ta’minlash san’ati kabi tushunchalarni qamrab oladi.2 Strategiya – bu ta’limotni izlash, ifodalash va rivojlantirish tizimi bo‘lib, u izchillik bilan va to‘liq amalga oshirilganda uzoq muddatli muvoffaqiyatni ta’minlaydi. Strategiya bu – strategik fikrlash, chuqur bilim va intuitsiya asosida muhitni, kelgusi shartlarning mavjud prognozlarini tizimli tahlil qilish natijasidir. Ushbu tahlilning yakuniy mahsuli – bu o‘zidan avvalgi prognoz, vazifa, nuqtai nazar, ustuvorliklar va uzoq muddatli maqsadli vazifalarni rejalashtirish orqali bajarilishini talab qiladi. Strategiya bu – kelajak va no’malumlik parokandaligi orqali sinovdan o‘tgan ustuvorliklar va maqsadlar sari yo‘naltiruvchi g‘oyalar majmuasi. Bu resurs cheklanganligini baholash orqali harakatlarning to‘g‘ri tanlangan yo‘nalishi bilan boyitilgan donishmandlik3. XXI asrga kelib strategiya tushunchasi ancha kengaydi. Strategiya deb, dunyo miqiyosida va davlat ichki hayotidagi iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy hamda boshqa sohalarda vujudga kelgan inqiroziy vaziyatlarni prognozlashtirish va bartarf etishga qaratilgan boshqaruvni tashkil etish masalalariga doir tushunchalarni qamrab oladi4. 2 Буланова Е.А. Политика и стратегия в механизме государственного регулирования социально-экономических процессов. Вестник Чувашского университета. 2006 г. №3, С 148 3 Квинт В. Стратегиялаш назарияси ва амалиёти. Т.; “TASVIR”. 2018й. 18 б. 4 Юрина А. О стратегии государственного управление. www.odn2ru. termenologiya sifatida bugungi kunda fan nazariyasi va amaliyoti darajasida o‘zining alohida tushuncha va kategoriyalariga ega bo‘lib; 1.) O‘zoqqa muljallangan rejalashtirish san’ati. 2.) Boshqaruv va rahbarlik mahorat san’ati. 3.) Siyosiy va ijtimoiy jarayonlarni idora qilish san’ati. 4.) Aholini ma’lum maqsadlar sari safarbar etish san’ati. 5.) Mavjud resurslardan oqilona foydalanish san’ati. 6.) Taqsimlash va samaradorlikni ta’minlash san’ati kabi tushunchalarni qamrab oladi.2 Strategiya – bu ta’limotni izlash, ifodalash va rivojlantirish tizimi bo‘lib, u izchillik bilan va to‘liq amalga oshirilganda uzoq muddatli muvoffaqiyatni ta’minlaydi. Strategiya bu – strategik fikrlash, chuqur bilim va intuitsiya asosida muhitni, kelgusi shartlarning mavjud prognozlarini tizimli tahlil qilish natijasidir. Ushbu tahlilning yakuniy mahsuli – bu o‘zidan avvalgi prognoz, vazifa, nuqtai nazar, ustuvorliklar va uzoq muddatli maqsadli vazifalarni rejalashtirish orqali bajarilishini talab qiladi. Strategiya bu – kelajak va no’malumlik parokandaligi orqali sinovdan o‘tgan ustuvorliklar va maqsadlar sari yo‘naltiruvchi g‘oyalar majmuasi. Bu resurs cheklanganligini baholash orqali harakatlarning to‘g‘ri tanlangan yo‘nalishi bilan boyitilgan donishmandlik3. XXI asrga kelib strategiya tushunchasi ancha kengaydi. Strategiya deb, dunyo miqiyosida va davlat ichki hayotidagi iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy hamda boshqa sohalarda vujudga kelgan inqiroziy vaziyatlarni prognozlashtirish va bartarf etishga qaratilgan boshqaruvni tashkil etish masalalariga doir tushunchalarni qamrab oladi4. 2 Буланова Е.А. Политика и стратегия в механизме государственного регулирования социально-экономических процессов. Вестник Чувашского университета. 2006 г. №3, С 148 3 Квинт В. Стратегиялаш назарияси ва амалиёти. Т.; “TASVIR”. 2018й. 18 б. 4 Юрина А. О стратегии государственного управление. www.odn2ru.
Shundan kelib chiqib, davlat strategiyasi bir biri bilan o‘zaro bog‘liq, lekin alohida xususiyat kasb etuvchi ko‘plab tushunchalarda ifodalanadi. Ya’ni, “siyosat”, “doktrina”, “milliy manfaatlar”, “milliy xavfsizlik”, “modernizatsiya”, “innovatsiya”lar davlat strategiyasining mohiyatini belgilaydi. Shunday qilib, davlatning strategiyasi aniq maqsadlarni belgilash imkoniyatini yaratuvchi vositalarni tanlash asosida samarali boshqaruv ta’minlash orqali jamiyatning ijtimoiy asoslarini rivojlantirishga, mamlakat suvereniteti hamda xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan kompleks harakatlar majmui bo‘lib hisoblanadi. Strategiyaning mohiyati taktik vazifalarni belgilashdan iborat. Siyosat, strategiya va taktika – strategik rahbarlik va boshqaruv jihatlari bilan bog‘liq uchta mustaqil kategoriyadir. Ularning farqi shundan iborat: Strategiya tasdiqlangan va amalga oshirish uchun qubul qilingan bo‘lsa, uning joriy qilinishi strategiyalashtirilayotgan ob’ektning yo‘l ko‘rsatuvchisiga, mayog‘iga aylanadi. Taktika esa strategik vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha kundalik, oylik va yillik (joriy) rejalarni va ularning yechimi bo‘yicha tadbirlarni taqozo etadi. Siyosat – bu strategiya va taktikani yagona samarali amal qiluvchi tizimga agregatsiya va integratsiya qilinishidir. Boshqacha aytganda: Strategiya + Taktika= Siyosatga teng5. Davlatning strategik boshqaruvi boshqa davlat va xalqlarning tarixiy tajribasidan o‘zlashtirib yoxud nus’ha olib bo‘lmaydi. Zero, har bir xalqning o‘ziga xos tarixi, siyosiy-ijtimoiy, demografik, iqtisodiy, madaniy vaziyatilari mavjud. Aynan shu ijtimoiy omillar ma’lum ijtimoiy sharoitlarni vujudga keltiradi. Shunga ko‘ra, davlat strategiyasining universial formulasini shakllantiradigan muassasalar mavjud emas. Barcha davlatlar uchun xos bo‘lgan umumiy tajribalar ham yo‘q. Ular uchun maxsus strategik komandalar, komissiyalar, tezkor guruhlar tuziladi. Strategiya siyosiy partiyalarning dasturiy g‘oyalarida yoki davlat apparati tomonidan shakllantiriladi. Strategiya jamiyat tafakkur mahsuli sifatida ochiq va ommaviy yoki qattiq nazorat ostiga olingan tartiblarda amalga oshirilishi 5 Квинт В. Стратегиялаш назарияси ва амалиёти. Т.; “TASVIR”. 2018й.44 б. Shundan kelib chiqib, davlat strategiyasi bir biri bilan o‘zaro bog‘liq, lekin alohida xususiyat kasb etuvchi ko‘plab tushunchalarda ifodalanadi. Ya’ni, “siyosat”, “doktrina”, “milliy manfaatlar”, “milliy xavfsizlik”, “modernizatsiya”, “innovatsiya”lar davlat strategiyasining mohiyatini belgilaydi. Shunday qilib, davlatning strategiyasi aniq maqsadlarni belgilash imkoniyatini yaratuvchi vositalarni tanlash asosida samarali boshqaruv ta’minlash orqali jamiyatning ijtimoiy asoslarini rivojlantirishga, mamlakat suvereniteti hamda xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan kompleks harakatlar majmui bo‘lib hisoblanadi. Strategiyaning mohiyati taktik vazifalarni belgilashdan iborat. Siyosat, strategiya va taktika – strategik rahbarlik va boshqaruv jihatlari bilan bog‘liq uchta mustaqil kategoriyadir. Ularning farqi shundan iborat: Strategiya tasdiqlangan va amalga oshirish uchun qubul qilingan bo‘lsa, uning joriy qilinishi strategiyalashtirilayotgan ob’ektning yo‘l ko‘rsatuvchisiga, mayog‘iga aylanadi. Taktika esa strategik vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha kundalik, oylik va yillik (joriy) rejalarni va ularning yechimi bo‘yicha tadbirlarni taqozo etadi. Siyosat – bu strategiya va taktikani yagona samarali amal qiluvchi tizimga agregatsiya va integratsiya qilinishidir. Boshqacha aytganda: Strategiya + Taktika= Siyosatga teng5. Davlatning strategik boshqaruvi boshqa davlat va xalqlarning tarixiy tajribasidan o‘zlashtirib yoxud nus’ha olib bo‘lmaydi. Zero, har bir xalqning o‘ziga xos tarixi, siyosiy-ijtimoiy, demografik, iqtisodiy, madaniy vaziyatilari mavjud. Aynan shu ijtimoiy omillar ma’lum ijtimoiy sharoitlarni vujudga keltiradi. Shunga ko‘ra, davlat strategiyasining universial formulasini shakllantiradigan muassasalar mavjud emas. Barcha davlatlar uchun xos bo‘lgan umumiy tajribalar ham yo‘q. Ular uchun maxsus strategik komandalar, komissiyalar, tezkor guruhlar tuziladi. Strategiya siyosiy partiyalarning dasturiy g‘oyalarida yoki davlat apparati tomonidan shakllantiriladi. Strategiya jamiyat tafakkur mahsuli sifatida ochiq va ommaviy yoki qattiq nazorat ostiga olingan tartiblarda amalga oshirilishi 5 Квинт В. Стратегиялаш назарияси ва амалиёти. Т.; “TASVIR”. 2018й.44 б.
mumkin. Barcha uchun muvoffaqiyatli tartibot jamiyatda turli qarashlarning shakllanishiga imkoniyat va tanqid qilishga sharoit yaratgan muhitning mavjud bo‘lishi bilan belgilanadi. Ma’lumki, har qanday davlat mazkur vazifalarni hal etishning strukturaviy mexanizmlariga muhtoj bo‘ladi. Davlat strategiyasi – bu davlat idoralari o‘z vakolatlari doirasida ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘lgan maqsadlarga erishish yo‘lida mavjud resurlardan tizimli ravishda foydalanishi demakdir. 1. Davlat strategiyasining tizimli boshqaruv omillari. Davlat strategiyasi o‘z mazmuniga ko‘ra, nazariy va metodologik asoslariga ega, rivojlanib kelayotgan fanlardan. Bugungi kunda davlat strategiyasini amalga oshirishning tamoyillari, strukturaviy funksional asoslari rivojlangan mamlakatlar ta’limotida nazariy jihatdan muqim shakllanganligiga guvohmiz. Mazkur nazariy metodologik asoslar islohotlarning izchil yo‘nalishlarini kafolatlashga xizmat qiladi. Strategik maqsadlar qanday omillar orqali erishiladi? Bu vazifa umumiy va xususiy, birlamchi va ikkinlamchi omillarni o‘zaro bog‘liq harakat qonuniyatlarini idrok etish va uyg‘un faoliyatiini ta’minlashga erishishdan boshlanadi. Hukumatlar aksariyat hollarda milliy strategik muvoffaqiyatlarni YaIMning o‘sishida, fuqarolarining farovonlik darajasining yuksalishida deb qaraydi. Yaqin o‘tmishda davlatning birlamchi vazifalari hududlarini kengaytirish, hosildorlikni o‘stirish, oltin-neftni ko‘paytirish, armiyani mustahkamlash bilan izohlangan. Bugun milliy qadriyatlar bilan qurollangan davlatning strategik maqsadi fuqarlarning g‘oyaviy e’tiqodi, bilim-salohiyati, jamiyatdagi mukammal qonunlar va barqaror ijtimoiy institutlarning mavjudligi birlamchi omil sifatida qaraladi. G‘oyaviy iroda jamiyatni harakatga keltiradi. Harakatsiz harajat nolga teng. Bu nomoddiy resurlarning kengayishi bilan moddiy imkoniyatlarning rivojiga xizmat qiladi. Ya’ni, ilm yangi bilimlarni vujudga keltiradi. Barqaror institutlar iqtisodning rivojiga, jamiyat institutlarining takomillashuviga, provard natijada mumkin. Barcha uchun muvoffaqiyatli tartibot jamiyatda turli qarashlarning shakllanishiga imkoniyat va tanqid qilishga sharoit yaratgan muhitning mavjud bo‘lishi bilan belgilanadi. Ma’lumki, har qanday davlat mazkur vazifalarni hal etishning strukturaviy mexanizmlariga muhtoj bo‘ladi. Davlat strategiyasi – bu davlat idoralari o‘z vakolatlari doirasida ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘lgan maqsadlarga erishish yo‘lida mavjud resurlardan tizimli ravishda foydalanishi demakdir. 1. Davlat strategiyasining tizimli boshqaruv omillari. Davlat strategiyasi o‘z mazmuniga ko‘ra, nazariy va metodologik asoslariga ega, rivojlanib kelayotgan fanlardan. Bugungi kunda davlat strategiyasini amalga oshirishning tamoyillari, strukturaviy funksional asoslari rivojlangan mamlakatlar ta’limotida nazariy jihatdan muqim shakllanganligiga guvohmiz. Mazkur nazariy metodologik asoslar islohotlarning izchil yo‘nalishlarini kafolatlashga xizmat qiladi. Strategik maqsadlar qanday omillar orqali erishiladi? Bu vazifa umumiy va xususiy, birlamchi va ikkinlamchi omillarni o‘zaro bog‘liq harakat qonuniyatlarini idrok etish va uyg‘un faoliyatiini ta’minlashga erishishdan boshlanadi. Hukumatlar aksariyat hollarda milliy strategik muvoffaqiyatlarni YaIMning o‘sishida, fuqarolarining farovonlik darajasining yuksalishida deb qaraydi. Yaqin o‘tmishda davlatning birlamchi vazifalari hududlarini kengaytirish, hosildorlikni o‘stirish, oltin-neftni ko‘paytirish, armiyani mustahkamlash bilan izohlangan. Bugun milliy qadriyatlar bilan qurollangan davlatning strategik maqsadi fuqarlarning g‘oyaviy e’tiqodi, bilim-salohiyati, jamiyatdagi mukammal qonunlar va barqaror ijtimoiy institutlarning mavjudligi birlamchi omil sifatida qaraladi. G‘oyaviy iroda jamiyatni harakatga keltiradi. Harakatsiz harajat nolga teng. Bu nomoddiy resurlarning kengayishi bilan moddiy imkoniyatlarning rivojiga xizmat qiladi. Ya’ni, ilm yangi bilimlarni vujudga keltiradi. Barqaror institutlar iqtisodning rivojiga, jamiyat institutlarining takomillashuviga, provard natijada
ijtimoiy farovonlikka olib keladi. Strategik xatoga yo‘l qo‘ygan davlatlar islohotlarni iqtisodiy omillardan boshlaydi. Davlat strategiyasining metodologik asoslari amaliy faoliyatni rejalashtirishda ma’lum nazariy me’yorlarga amal qilishni taqoza qiladi. Birinchidan, ijtimoiy voqelik va vaziyatni anglash. Davlat strategik vazifalarni qabul qilgunicha jamiyatda turg‘unlik, mavhumlik yoxud inqiroziy holatlar mavjud bo‘ladi. Strategik rejalarning qabul qilinishi bilan mazkur vaziyatning murakkab jihatlari aniqlanadi va maqsadga erishish yo‘lidagi mavjud resurslar imkoniyati baholanadi. Shunday qilib, sog‘lom pragmatik qarashlar ijtimoiy vaziyatni tan olish orqali strategik maqsadlarga olib keladi. Ikkinchidan, vorisiylik an’anasiga amal qilish. Hukumat amaldorlarining o‘zgarishi vorisiylik kafolatlarini ta’minlansa, unda jarayonlar rivojlanmaydi. Davlat organlari amaldorlarining tez-tez o‘zgarishi strategik maqsadlarining shakllanmaganligidan dalolat beradi. Zero, davlat strategiyasi shu maqsadlarga muvoffiq yetakchilarni tanlashni taqozo etadi. Madomiki, shunday ekan, dastavval kadrlar tizimini shakllantirish strategik maqsadning keyingi amaliy bosqichga o‘sib o‘tish imkoniyatini ta’minlaydi. Inchinun, boshqaruvni samarali maqsadga xos tashkil etish strategiyaning garovi bo‘lib xizmat qiladi. Uchinchidan, agar davlat e’lon qilgan strategiyasiga sobit bo‘lsa, u fuqarolarda hukumatga nisbatan ishonchni uyg‘otadi, mutlaqo yangi ijtimoiy qadriyatlarni taklif qiladi, jamiyatda ijtimoiy xamjihatlikning asoslarini belgilab beradi. Ya’ni barcha uchun birdek maqbul bo‘lgan g‘oya kerak. Bu o‘z navbatida fuqaroviy safarbarlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Aslida strategiya davlat va jamiyat o‘rtasida o‘tish davri uchun kelishuv shakli sifatida namoyon bo‘ladi. To‘rtinchidan, davlat strategiyasi siyosiy kuchlarning faoliyatini strategik vazifalar asnosida birlashtirishni taqoza etadi. Rasmiy va oshkora yakdillik jamiyatda kuchlar muvozanatini yagona maqsad yo‘lida uyg‘unlashtiradi. Bundan tashqari jamiyatda guruhlar, toifalar, qatlamlar ham mushtarak maqsadlarga intilishlarini ta’minlab beradi. Muvoffaqiyatsizliklarga duch kelgan tajribalardan ijtimoiy farovonlikka olib keladi. Strategik xatoga yo‘l qo‘ygan davlatlar islohotlarni iqtisodiy omillardan boshlaydi. Davlat strategiyasining metodologik asoslari amaliy faoliyatni rejalashtirishda ma’lum nazariy me’yorlarga amal qilishni taqoza qiladi. Birinchidan, ijtimoiy voqelik va vaziyatni anglash. Davlat strategik vazifalarni qabul qilgunicha jamiyatda turg‘unlik, mavhumlik yoxud inqiroziy holatlar mavjud bo‘ladi. Strategik rejalarning qabul qilinishi bilan mazkur vaziyatning murakkab jihatlari aniqlanadi va maqsadga erishish yo‘lidagi mavjud resurslar imkoniyati baholanadi. Shunday qilib, sog‘lom pragmatik qarashlar ijtimoiy vaziyatni tan olish orqali strategik maqsadlarga olib keladi. Ikkinchidan, vorisiylik an’anasiga amal qilish. Hukumat amaldorlarining o‘zgarishi vorisiylik kafolatlarini ta’minlansa, unda jarayonlar rivojlanmaydi. Davlat organlari amaldorlarining tez-tez o‘zgarishi strategik maqsadlarining shakllanmaganligidan dalolat beradi. Zero, davlat strategiyasi shu maqsadlarga muvoffiq yetakchilarni tanlashni taqozo etadi. Madomiki, shunday ekan, dastavval kadrlar tizimini shakllantirish strategik maqsadning keyingi amaliy bosqichga o‘sib o‘tish imkoniyatini ta’minlaydi. Inchinun, boshqaruvni samarali maqsadga xos tashkil etish strategiyaning garovi bo‘lib xizmat qiladi. Uchinchidan, agar davlat e’lon qilgan strategiyasiga sobit bo‘lsa, u fuqarolarda hukumatga nisbatan ishonchni uyg‘otadi, mutlaqo yangi ijtimoiy qadriyatlarni taklif qiladi, jamiyatda ijtimoiy xamjihatlikning asoslarini belgilab beradi. Ya’ni barcha uchun birdek maqbul bo‘lgan g‘oya kerak. Bu o‘z navbatida fuqaroviy safarbarlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Aslida strategiya davlat va jamiyat o‘rtasida o‘tish davri uchun kelishuv shakli sifatida namoyon bo‘ladi. To‘rtinchidan, davlat strategiyasi siyosiy kuchlarning faoliyatini strategik vazifalar asnosida birlashtirishni taqoza etadi. Rasmiy va oshkora yakdillik jamiyatda kuchlar muvozanatini yagona maqsad yo‘lida uyg‘unlashtiradi. Bundan tashqari jamiyatda guruhlar, toifalar, qatlamlar ham mushtarak maqsadlarga intilishlarini ta’minlab beradi. Muvoffaqiyatsizliklarga duch kelgan tajribalardan
ma’lumki, ijtimoiy o‘zgarishlar yuqorida hokimiyat va mulk taqsimoti doirasidan tashqariga chiqa olmay qolib ketadi. Beshinchidan, jamiyatda e’lon qilingan strategiya albatta tanqidga olinishi tabiiy. Faqat tanqid konstruktiv, sog‘lom va asosli muammolarga qaratilishi lozim. Strategiya mavjud ekan, tanqid taktik masalalarning mohiyatiga qaratiladi va bunday holatni to‘xtatish yoki unga tusiq qo‘yish boshqa illatlarning kelib chiqishiga olib keladi.6 G‘oyalar xilma-xilligi, konstruktiv muholifat, sog‘lom raqobat strategik harakatlar jarayonini muolaja qilib turadi. Zamonaviy strategiyalarning aksariyati aynan, investitsiyalar orqali inson kapitaliga va u orqali adolatli qonunlarning, ijtimoiy institutlar qoidalarini tashkil etilishiga qaratiladi. Muammo shundan iborat bo‘ladiki, davlatning strategik vazifasini jamiyat a’zolari tomonidan idrok eta olmasligi yoxud aksincha jamiyat talablariga da’vatan davlat boshqaruvi tayyor bo‘lmasligi natijasida millatning rivojlanish istiqbollari ro‘yoga aylanadi. Shuning uchun har qanday islohotlar inson kapitalini rivojlantirish bilan amalda uning ta’mal toshi mustahkamlanadi. Prezident Sh.Mirziyoev - “Binobarin, inson kapitaliga e’tiborni kuchaytirishimiz, buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz shart. Chunki jamiyatimizda oliy ma’lumotga ega, yuksak malakali mutaxassislar qancha ko‘p bo‘lsa, rivojlanish shuncha tez va samarali bo‘ladi”7, deb davlat strategiyasining ustvor vazifalarini ochib beradi. Davlat strategiyasini boshqarish tizimlarining nazariy va metodologik asoslari belgilangan uzoq va yaqin muddatli dasturlarning puxta va mukammal rejalar bilan ta’minlashda izohlanadi. Tanlangan maqsadlarning strategik rejasi, tamoyili, izchil va o‘zaro bog‘liq ijrosi, strukturaviy integratsiyalashuvini talab qiladi. Mazkur jarayonlar starategik boshqaruv rejasi va tamoyillari asosida ta’minlanadi. Strategik vazifalarni rejalashtir qanday me’zonlarga asoslanadi? Ular; • tashkilot missiyasini aniqlash; tashkilotning mavjudlik mazmunini belgilash, muljallangan, yuklangan mas’uliyatlarni ifodalaydi. 6 Сергей Дацюк. Государственная стратегия. https://gtmarket.ru/laboratory/expertize/ 7 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёевнинг Олий мажлисга Мурожаатномаси. Халқ сўзи. 2018й, 29 декабрь. ma’lumki, ijtimoiy o‘zgarishlar yuqorida hokimiyat va mulk taqsimoti doirasidan tashqariga chiqa olmay qolib ketadi. Beshinchidan, jamiyatda e’lon qilingan strategiya albatta tanqidga olinishi tabiiy. Faqat tanqid konstruktiv, sog‘lom va asosli muammolarga qaratilishi lozim. Strategiya mavjud ekan, tanqid taktik masalalarning mohiyatiga qaratiladi va bunday holatni to‘xtatish yoki unga tusiq qo‘yish boshqa illatlarning kelib chiqishiga olib keladi.6 G‘oyalar xilma-xilligi, konstruktiv muholifat, sog‘lom raqobat strategik harakatlar jarayonini muolaja qilib turadi. Zamonaviy strategiyalarning aksariyati aynan, investitsiyalar orqali inson kapitaliga va u orqali adolatli qonunlarning, ijtimoiy institutlar qoidalarini tashkil etilishiga qaratiladi. Muammo shundan iborat bo‘ladiki, davlatning strategik vazifasini jamiyat a’zolari tomonidan idrok eta olmasligi yoxud aksincha jamiyat talablariga da’vatan davlat boshqaruvi tayyor bo‘lmasligi natijasida millatning rivojlanish istiqbollari ro‘yoga aylanadi. Shuning uchun har qanday islohotlar inson kapitalini rivojlantirish bilan amalda uning ta’mal toshi mustahkamlanadi. Prezident Sh.Mirziyoev - “Binobarin, inson kapitaliga e’tiborni kuchaytirishimiz, buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz shart. Chunki jamiyatimizda oliy ma’lumotga ega, yuksak malakali mutaxassislar qancha ko‘p bo‘lsa, rivojlanish shuncha tez va samarali bo‘ladi”7, deb davlat strategiyasining ustvor vazifalarini ochib beradi. Davlat strategiyasini boshqarish tizimlarining nazariy va metodologik asoslari belgilangan uzoq va yaqin muddatli dasturlarning puxta va mukammal rejalar bilan ta’minlashda izohlanadi. Tanlangan maqsadlarning strategik rejasi, tamoyili, izchil va o‘zaro bog‘liq ijrosi, strukturaviy integratsiyalashuvini talab qiladi. Mazkur jarayonlar starategik boshqaruv rejasi va tamoyillari asosida ta’minlanadi. Strategik vazifalarni rejalashtir qanday me’zonlarga asoslanadi? Ular; • tashkilot missiyasini aniqlash; tashkilotning mavjudlik mazmunini belgilash, muljallangan, yuklangan mas’uliyatlarni ifodalaydi. 6 Сергей Дацюк. Государственная стратегия. https://gtmarket.ru/laboratory/expertize/ 7 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёевнинг Олий мажлисга Мурожаатномаси. Халқ сўзи. 2018й, 29 декабрь.
• tashkilot maqsadi va vazifasini shakllantirish; xizmat ko‘rsatish turining soni va sifat darajasi rag‘batlantirish tizimiga asoslanib faoliyat samaradorligini belgilaydi. • tashqi muhit ta’sirini baholash va tahlil qilish; ichki xulq-atvorning tashqi munosabatlarga kirish darajasi va natijalari, kommunakativ holat ifodasi. U ob’ektning holati, resurlarning mavjudligi, huquqiy-me’yoriy asoslarning ta’minlanganligi, ilmiy-texnikaviy baza, ijtimoiy-madaniy muhit va infrastrukturaning layoqatliligini tahlil etadi. • ichki strukturani baholash va tahlil qilish; belgilangan maqsadlarga erishish yo‘lida ichki imkoniyat va salohiyatlarni o‘rganish, hisobga olish orqali tashkilot missiyani aniq belgilash mumkin bo‘ladi. Ular kadrlar salohiyati, boshqaruvni samarali tashkil etish, rejani to‘g‘ri moliyalashtirish va marketing bilan bog‘liq bo‘ladi. • muqobil strategik tavsiyalarni ishlab chiqish va qiyoslash; mazkur yo‘nalish strategik rejalashtirishning yuragi hisoblanadi. Zero, unda muqobil tavsiyalardan eng samaralisi tanlanib, maqsadga erishishning maqbul variantlari joriy etiladi. • strategiyani amalga oshirish; bu yo‘nalish eng mas’uliyatli hamda tahlikali jarayon. Agar u real vaziyatni to‘liq qamrab olgan yaxlit va bir butun reja bo‘lsa, uning muvoffaqiyati ta’minlanadi. Moboda boshqacha bo‘lsa, unda turg‘unlik yuzaga keladi. Bunga sabab, noto‘g‘ri tahliliy ma’lumotlar, xulosalar, ko‘tilmagan sharoitlar, resurslardan oqilona foydalan olmaslikdir. •strategiyani baholash va nazorat qilish; bu jarayon strategik rejalashtirishni mantiqiy yakunlovchi omil bo‘lib hisoblanadi. U hodisalarning qayta aloqalanish siklini ta’minlash jarayonida strukturaviy bo‘g‘inlardagi bog‘lanish imkoniyatlarini ko‘zatadi, tahlil qiladi, baholaydi, aniqlaydi, xulosalar chiqaradi. Zarurotda strategik rejalarni korrektirovka qiladi.8 8 Шамгун Р.Н. Стратегическое планирование или управление - что выбрать?. www.cfin.ru. • tashkilot maqsadi va vazifasini shakllantirish; xizmat ko‘rsatish turining soni va sifat darajasi rag‘batlantirish tizimiga asoslanib faoliyat samaradorligini belgilaydi. • tashqi muhit ta’sirini baholash va tahlil qilish; ichki xulq-atvorning tashqi munosabatlarga kirish darajasi va natijalari, kommunakativ holat ifodasi. U ob’ektning holati, resurlarning mavjudligi, huquqiy-me’yoriy asoslarning ta’minlanganligi, ilmiy-texnikaviy baza, ijtimoiy-madaniy muhit va infrastrukturaning layoqatliligini tahlil etadi. • ichki strukturani baholash va tahlil qilish; belgilangan maqsadlarga erishish yo‘lida ichki imkoniyat va salohiyatlarni o‘rganish, hisobga olish orqali tashkilot missiyani aniq belgilash mumkin bo‘ladi. Ular kadrlar salohiyati, boshqaruvni samarali tashkil etish, rejani to‘g‘ri moliyalashtirish va marketing bilan bog‘liq bo‘ladi. • muqobil strategik tavsiyalarni ishlab chiqish va qiyoslash; mazkur yo‘nalish strategik rejalashtirishning yuragi hisoblanadi. Zero, unda muqobil tavsiyalardan eng samaralisi tanlanib, maqsadga erishishning maqbul variantlari joriy etiladi. • strategiyani amalga oshirish; bu yo‘nalish eng mas’uliyatli hamda tahlikali jarayon. Agar u real vaziyatni to‘liq qamrab olgan yaxlit va bir butun reja bo‘lsa, uning muvoffaqiyati ta’minlanadi. Moboda boshqacha bo‘lsa, unda turg‘unlik yuzaga keladi. Bunga sabab, noto‘g‘ri tahliliy ma’lumotlar, xulosalar, ko‘tilmagan sharoitlar, resurslardan oqilona foydalan olmaslikdir. •strategiyani baholash va nazorat qilish; bu jarayon strategik rejalashtirishni mantiqiy yakunlovchi omil bo‘lib hisoblanadi. U hodisalarning qayta aloqalanish siklini ta’minlash jarayonida strukturaviy bo‘g‘inlardagi bog‘lanish imkoniyatlarini ko‘zatadi, tahlil qiladi, baholaydi, aniqlaydi, xulosalar chiqaradi. Zarurotda strategik rejalarni korrektirovka qiladi.8 8 Шамгун Р.Н. Стратегическое планирование или управление - что выбрать?. www.cfin.ru.
Davlat strategik rejalari aniq va o‘zgarmas tamoyillarga bo‘ysindirilishi muhim. Ular islohotlarning bir ma’romda, izchil yo‘nalishini ta’minlashga xizmat qiladi. Jumladan; 1. Ilmiylik. 2. Maqsadlilik. 3. O‘zgaruvchanlik. 4. Birlik. 5. Sharoit yaratish. Ilmiylik. Rahbar o‘z vazifalarini amalga oshirishida turli ilmiy sohalardagi ma’lumotlar va xulosalar bilan qurollanmog‘i, bundan tashqari improvizatsiya qilmog‘i, quyilgan vazifalar yechimini topishda individual va kreativ yondashuvlarni tashkil etishi. Maqsadlilik. Strategiyani shakllantirish va strategiyaviy tahlillar maqsadli bo‘lishi lozim. Ya’ni davlatning ustuvor maqsadlarini bajarishga yo‘naltirilishi lozim. O‘zgaruvchanlik. Mazkur tamoyil oldin qabul qilingan qarorni o‘zgartirish ehtimoli yoki o‘zgaruvchan vaziyatdan kelib chiqib xohlagan damda qayta ko‘rib chiqishi demakdir. Birlik. Strategik dastur va rejaning uyg‘unligi. Turli darajada qarorlarning mustahkam bog‘liqligi va xamjihatliligi muvoffaqiyatning shartli kafolatidir. Mazkur birlik davlat organlarning strukturaviy bug‘inlarida strategik harakatlarni birlashtirish, barcha funksional bo‘lim rejalarining kelishuvi bilan ta’minlanadi. Sharoit yaratish. Strategiyani amalga oshirish imkoniyatini to‘g‘diradi. Strategik rejaning mavjudligi hali muvoffaqiyatli amalga oshishini kafolatlamaydi. Strategik boshqaruv jarayonida dastur va rejani amalga oshirish uchun tashkiliy sharoit yaratilishi lozim. Ular mustahkam tashkiliy struktura, rag‘batlantirish tizimi va boshqaruv tizim samaradorligini oshirishga qaratiladi.9 Mazkur tamoyillar hokimiyat organlari faoliyatidagi ijro intizomining past so‘ratlariga, shaxsiy mas’uliyatsizligiga barham beradi, kadrlar layoqati darajdasini 9 Государственное стратигическое управление. Общ.ред. проф. Ю Кузнецова. Питер, 2014. С134 Davlat strategik rejalari aniq va o‘zgarmas tamoyillarga bo‘ysindirilishi muhim. Ular islohotlarning bir ma’romda, izchil yo‘nalishini ta’minlashga xizmat qiladi. Jumladan; 1. Ilmiylik. 2. Maqsadlilik. 3. O‘zgaruvchanlik. 4. Birlik. 5. Sharoit yaratish. Ilmiylik. Rahbar o‘z vazifalarini amalga oshirishida turli ilmiy sohalardagi ma’lumotlar va xulosalar bilan qurollanmog‘i, bundan tashqari improvizatsiya qilmog‘i, quyilgan vazifalar yechimini topishda individual va kreativ yondashuvlarni tashkil etishi. Maqsadlilik. Strategiyani shakllantirish va strategiyaviy tahlillar maqsadli bo‘lishi lozim. Ya’ni davlatning ustuvor maqsadlarini bajarishga yo‘naltirilishi lozim. O‘zgaruvchanlik. Mazkur tamoyil oldin qabul qilingan qarorni o‘zgartirish ehtimoli yoki o‘zgaruvchan vaziyatdan kelib chiqib xohlagan damda qayta ko‘rib chiqishi demakdir. Birlik. Strategik dastur va rejaning uyg‘unligi. Turli darajada qarorlarning mustahkam bog‘liqligi va xamjihatliligi muvoffaqiyatning shartli kafolatidir. Mazkur birlik davlat organlarning strukturaviy bug‘inlarida strategik harakatlarni birlashtirish, barcha funksional bo‘lim rejalarining kelishuvi bilan ta’minlanadi. Sharoit yaratish. Strategiyani amalga oshirish imkoniyatini to‘g‘diradi. Strategik rejaning mavjudligi hali muvoffaqiyatli amalga oshishini kafolatlamaydi. Strategik boshqaruv jarayonida dastur va rejani amalga oshirish uchun tashkiliy sharoit yaratilishi lozim. Ular mustahkam tashkiliy struktura, rag‘batlantirish tizimi va boshqaruv tizim samaradorligini oshirishga qaratiladi.9 Mazkur tamoyillar hokimiyat organlari faoliyatidagi ijro intizomining past so‘ratlariga, shaxsiy mas’uliyatsizligiga barham beradi, kadrlar layoqati darajdasini 9 Государственное стратигическое управление. Общ.ред. проф. Ю Кузнецова. Питер, 2014. С134
oshirishni talab qiladi, murakkab va chigal ish tartiblarini sodda hamda tezkor yondashuvlar bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Eng muhimi strategik yo‘nalishlarni belgilashning mavhum va noma’lum jihatlarini oydinlashtirish orqali tartiblashtirishga xizmat qiladi. Bu masalalar quyidagi tamoyillar bilan aniqlashtiriladi: • Maqsad – nega u yoki bu harakatlar birlamchi bo‘lib hisoblanadi. Ya’ni nima uchun dolzarb va real vaziyatda, turli ijtimoiy ehtiyojlar talabida, qo‘rquv va ikkilanish sharoitida muhim vazifalarni ajratib olish kerak? • Tashqi sharoit - qaysi nuqtada maqsadga erishish ko‘zda tutilmoqda. Zarur resurslar mavjudligini aniqlash va amalga oshishi lozim bo‘lgan hozirgi va kelgusidagi sharoitlar taqoza qiladimi? Hukumat ana shu ikki nisbat o‘rtasidagi omillarni qanday me’zonlar bilan tanlashi lozim? • Yo‘nalish – nimaga erishishni hoxlaymiz, belgilangan, istalgan maqsad va natijalar qanday? Bu o‘z navbatida keyingi harakatni belgilaydi: • Harakat – hukumat va idoralar belgilangan maqsadga erishishning qanday rejasiga ega: strategiyada ifodasini topgan tamoyillar qanday qonunlar va dasturlarda kafolatlanmoqda, jamiyatni qanday omillar yetaklaydi, rag‘batlantiruvchi kuch nimada? Mazkur harakatlar ko‘tilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lganligi uchun strategiya ta’limga bog‘liq bo‘ladi: • Ta’lim – jamiyat tasavvurlarini shakllantirish tizimi sifatida tanlangan yo‘nalishni va shuningdek, maqsadni qayta ko‘rib chiqish, imkoniyatlarni belgilash asosida qanchalik amaliy natijalarga erishilayotganligi hamda qaysi sohalarda imkoniyatlar boy berilayotganligini aniqlash, taqqoslash, qiyoslash indekatorlarini (ilmiy uslublarni)joriy etish talab etiladi.10 Davlatning strategik boshqaruvi tizimi belgilangan maqsaddan kelib chiqilgan yangi yo‘nalishlarni tanlashdan, shunga muvoffiq hokimiyat organlarining qayta tashkillashtirilishidan hamda umum ijtimoiy-madaniy ahamiyatga molik maqsad yo‘lida jamiyat kuchlarini safarbar etish bilan belgilanadi. Davlat strategik 10 Джефф Малган. Искусство государственной стратегии. М.: изд. институт Гайдара. 2011. С 14 oshirishni talab qiladi, murakkab va chigal ish tartiblarini sodda hamda tezkor yondashuvlar bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Eng muhimi strategik yo‘nalishlarni belgilashning mavhum va noma’lum jihatlarini oydinlashtirish orqali tartiblashtirishga xizmat qiladi. Bu masalalar quyidagi tamoyillar bilan aniqlashtiriladi: • Maqsad – nega u yoki bu harakatlar birlamchi bo‘lib hisoblanadi. Ya’ni nima uchun dolzarb va real vaziyatda, turli ijtimoiy ehtiyojlar talabida, qo‘rquv va ikkilanish sharoitida muhim vazifalarni ajratib olish kerak? • Tashqi sharoit - qaysi nuqtada maqsadga erishish ko‘zda tutilmoqda. Zarur resurslar mavjudligini aniqlash va amalga oshishi lozim bo‘lgan hozirgi va kelgusidagi sharoitlar taqoza qiladimi? Hukumat ana shu ikki nisbat o‘rtasidagi omillarni qanday me’zonlar bilan tanlashi lozim? • Yo‘nalish – nimaga erishishni hoxlaymiz, belgilangan, istalgan maqsad va natijalar qanday? Bu o‘z navbatida keyingi harakatni belgilaydi: • Harakat – hukumat va idoralar belgilangan maqsadga erishishning qanday rejasiga ega: strategiyada ifodasini topgan tamoyillar qanday qonunlar va dasturlarda kafolatlanmoqda, jamiyatni qanday omillar yetaklaydi, rag‘batlantiruvchi kuch nimada? Mazkur harakatlar ko‘tilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lganligi uchun strategiya ta’limga bog‘liq bo‘ladi: • Ta’lim – jamiyat tasavvurlarini shakllantirish tizimi sifatida tanlangan yo‘nalishni va shuningdek, maqsadni qayta ko‘rib chiqish, imkoniyatlarni belgilash asosida qanchalik amaliy natijalarga erishilayotganligi hamda qaysi sohalarda imkoniyatlar boy berilayotganligini aniqlash, taqqoslash, qiyoslash indekatorlarini (ilmiy uslublarni)joriy etish talab etiladi.10 Davlatning strategik boshqaruvi tizimi belgilangan maqsaddan kelib chiqilgan yangi yo‘nalishlarni tanlashdan, shunga muvoffiq hokimiyat organlarining qayta tashkillashtirilishidan hamda umum ijtimoiy-madaniy ahamiyatga molik maqsad yo‘lida jamiyat kuchlarini safarbar etish bilan belgilanadi. Davlat strategik 10 Джефф Малган. Искусство государственной стратегии. М.: изд. институт Гайдара. 2011. С 14
boshqaruvi tizimi indekatorlari mazmuni quyidagi savollarga javob topishga qaratiladi. 1. Qachon, qaerda va nega? 2.Ijtimoiy va madaniy ahamiyatga molik maqsadlarni aniqlash (nimaga?). 3.Insoniy, tabiiy, texnik-texnologik, moliyaviy, ishlab chiqarish resurslarini aniqlash (nima uchun, qanday qilib, nima bilan?). 4.Aholi bunyodkorligi va tashabbuskorligini oshirishda tegishli moddiy ta’minot asoslarini yaratish (qancha va qanday sifatda?). 5.Malakali mutaxassislarni tayyorlash (qancha, qanday harajat va qiymatda?). 6. Ijtimoiy institutlar va davlat hokimiyati organlarini o‘z vaqtida isloh etish (qanday qilib va qanday vositalar bilan?)11 Davlat strategiyasining funksional vazifalari turli bo‘lishga qaramasdan, ularning mazmun-mohiyati uchta asosiy funksiyaning elementlari hisoblanadi. Ularsiz boshqaruv tizimlari, ayniqsa, strategik rahbarlik va boshqaruv tizimlari to‘liq samarali ishlay olmaydi. Bular strategik rejalashtirish, strategik rag‘batlantirish hamda strategik monitoring va nazorat. Birinchi element aniq istiqbolli siyosatni shakllantirish jarayonini qamrab oladi. Uning dastlabki ustuni sifatida mazkur siyosatni omma e’tiboriga havola etish, ongiga singidirish, tadbiq etish vazifalarini belgilashga, imkoniyatlarni hisobga olishga qaratiladi. Ya’ni rejalashtirish. Ikkinchi element maqsadga erishish yo‘lida moddiy va ma’naviy resurslarni to‘g‘ri taqsimlash, ketma-ket bog‘liq vazifalarni aniqlash orqali erishilinadi. Bunda asosiy e’tibor rejalarni amalga oshirish faoliyatini to‘g‘ri rag‘batlantirish muhim ahamiyat kasb qiladi. Uchinchi element faoliyat natijalarining monitoringini tashkil qilish, samarali omillarni takomillashtirib borish, nazoratni ko‘chaytirish lozim, deb qaraydi. Mazkur unsurlar yaxlit jarayon sifatida biri ikkinchisini mustahkamlashga xizmat 11 Юрина А. О стратегии государственного управление. www.odn2ru. boshqaruvi tizimi indekatorlari mazmuni quyidagi savollarga javob topishga qaratiladi. 1. Qachon, qaerda va nega? 2.Ijtimoiy va madaniy ahamiyatga molik maqsadlarni aniqlash (nimaga?). 3.Insoniy, tabiiy, texnik-texnologik, moliyaviy, ishlab chiqarish resurslarini aniqlash (nima uchun, qanday qilib, nima bilan?). 4.Aholi bunyodkorligi va tashabbuskorligini oshirishda tegishli moddiy ta’minot asoslarini yaratish (qancha va qanday sifatda?). 5.Malakali mutaxassislarni tayyorlash (qancha, qanday harajat va qiymatda?). 6. Ijtimoiy institutlar va davlat hokimiyati organlarini o‘z vaqtida isloh etish (qanday qilib va qanday vositalar bilan?)11 Davlat strategiyasining funksional vazifalari turli bo‘lishga qaramasdan, ularning mazmun-mohiyati uchta asosiy funksiyaning elementlari hisoblanadi. Ularsiz boshqaruv tizimlari, ayniqsa, strategik rahbarlik va boshqaruv tizimlari to‘liq samarali ishlay olmaydi. Bular strategik rejalashtirish, strategik rag‘batlantirish hamda strategik monitoring va nazorat. Birinchi element aniq istiqbolli siyosatni shakllantirish jarayonini qamrab oladi. Uning dastlabki ustuni sifatida mazkur siyosatni omma e’tiboriga havola etish, ongiga singidirish, tadbiq etish vazifalarini belgilashga, imkoniyatlarni hisobga olishga qaratiladi. Ya’ni rejalashtirish. Ikkinchi element maqsadga erishish yo‘lida moddiy va ma’naviy resurslarni to‘g‘ri taqsimlash, ketma-ket bog‘liq vazifalarni aniqlash orqali erishilinadi. Bunda asosiy e’tibor rejalarni amalga oshirish faoliyatini to‘g‘ri rag‘batlantirish muhim ahamiyat kasb qiladi. Uchinchi element faoliyat natijalarining monitoringini tashkil qilish, samarali omillarni takomillashtirib borish, nazoratni ko‘chaytirish lozim, deb qaraydi. Mazkur unsurlar yaxlit jarayon sifatida biri ikkinchisini mustahkamlashga xizmat 11 Юрина А. О стратегии государственного управление. www.odn2ru.
qiladi.12 Agar birinchi vazifalar ta’minlanmasa, qolgan bosqichlar amalga oshmaydi. Yoki rasmiyatchilik holati vujudga keladi. Shu sababdan ushbu qonuniyatlar bir-biri bilan ziddiyatlarga ham kirishishi mumkin. Bunday vaziyatlar strategiya jamiyat sohalarini to‘liq qamrab olishga erishmaganligidan dalolat beradi. Masalan, fan- ta’limni rivojlantirmay turib yuqori texnologiyaga erishib bo‘lmaydi. Yoki tadbirkorlik va xususiy mulk vakolatlarini kafolatlamasdan turib, iqtisodiyot, investitsiya sohalarini rivojlantirib bo‘lmaydi. Xulosa qilib aytganda strategiya, bu – fundamental fan hisoblanadi. Uning asosiy tamoyillari va ilmiy kategoriyalari har bir millatning o‘ziga xos xususiyatlari asosida takomillashtiriladi hamda muvofiqlashtirladi. Ammo, har qanday strategiya – strategiyalash ob’ektidan qat’i nazar, umumiy tabiatga ega va, demak, umumiy nazariy asoslarga ega bo‘lishi lozim. Shu sababli strategiyaning yaxlit tizimi milliy, mintaqaviy, sohaviy va korparativ strategiyalarni integratsiyalashuvi jarayonlaridan hosil bo‘lib boradi.13 3.O‘zbekiston milliy taraqqiyoti yangi bosqichi. Har bir davr o‘ziga xos siyosiy vaziyati bilan ijtimoiy hayot rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. Har bir davrning o‘z ta’limoti va yondashuv tamoyillari yuzaga keladi. Ushbu vaziyatni anglash, shunga mos yo‘l-yo‘riq tanlash strategik tamoyillarning talablaridan hisoblanadi. Rivojlanishning o‘z qonuniyatlari mavjud bo‘lgani kabi, favqulotda ijtimoiy o‘zgarishlar ham rivojlanishning mohiyatiga zid keladi. Boshqacha qilib aytganda, inqilobiy ta’sirni jamiyatning o‘zi inkor qiladi. Tadrijiy ta’limot ijtimoiy qonuniyatlarning jamiyat imkoniyatlariga muvofiqlashtirilgani, uyg‘un siyosiy islohotlar belgilangani bilan samarali natijalar beradi. Iqtisodiy islohotlarning bozor munosabatlariga yo‘naltirilishi, infratuzulmalarning joriy etilishi, ishlab chiqarish munosabatlarini tashkil etish, mulkdorlar qatlamining o‘sib borishi bilan jamiyatda inson manfaatlari, qonun ustuvorligi, ijtimoiy himoya kabi 12 Джефф Малган. Искусство государственной стратегии. М.: изд. институт Гайдара. 2011. С 232 13 Квинт В. Стратегиялаш назарияси ва амалиёти. Т.; “TASVIR”. 2018й.42 б. qiladi.12 Agar birinchi vazifalar ta’minlanmasa, qolgan bosqichlar amalga oshmaydi. Yoki rasmiyatchilik holati vujudga keladi. Shu sababdan ushbu qonuniyatlar bir-biri bilan ziddiyatlarga ham kirishishi mumkin. Bunday vaziyatlar strategiya jamiyat sohalarini to‘liq qamrab olishga erishmaganligidan dalolat beradi. Masalan, fan- ta’limni rivojlantirmay turib yuqori texnologiyaga erishib bo‘lmaydi. Yoki tadbirkorlik va xususiy mulk vakolatlarini kafolatlamasdan turib, iqtisodiyot, investitsiya sohalarini rivojlantirib bo‘lmaydi. Xulosa qilib aytganda strategiya, bu – fundamental fan hisoblanadi. Uning asosiy tamoyillari va ilmiy kategoriyalari har bir millatning o‘ziga xos xususiyatlari asosida takomillashtiriladi hamda muvofiqlashtirladi. Ammo, har qanday strategiya – strategiyalash ob’ektidan qat’i nazar, umumiy tabiatga ega va, demak, umumiy nazariy asoslarga ega bo‘lishi lozim. Shu sababli strategiyaning yaxlit tizimi milliy, mintaqaviy, sohaviy va korparativ strategiyalarni integratsiyalashuvi jarayonlaridan hosil bo‘lib boradi.13 3.O‘zbekiston milliy taraqqiyoti yangi bosqichi. Har bir davr o‘ziga xos siyosiy vaziyati bilan ijtimoiy hayot rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. Har bir davrning o‘z ta’limoti va yondashuv tamoyillari yuzaga keladi. Ushbu vaziyatni anglash, shunga mos yo‘l-yo‘riq tanlash strategik tamoyillarning talablaridan hisoblanadi. Rivojlanishning o‘z qonuniyatlari mavjud bo‘lgani kabi, favqulotda ijtimoiy o‘zgarishlar ham rivojlanishning mohiyatiga zid keladi. Boshqacha qilib aytganda, inqilobiy ta’sirni jamiyatning o‘zi inkor qiladi. Tadrijiy ta’limot ijtimoiy qonuniyatlarning jamiyat imkoniyatlariga muvofiqlashtirilgani, uyg‘un siyosiy islohotlar belgilangani bilan samarali natijalar beradi. Iqtisodiy islohotlarning bozor munosabatlariga yo‘naltirilishi, infratuzulmalarning joriy etilishi, ishlab chiqarish munosabatlarini tashkil etish, mulkdorlar qatlamining o‘sib borishi bilan jamiyatda inson manfaatlari, qonun ustuvorligi, ijtimoiy himoya kabi 12 Джефф Малган. Искусство государственной стратегии. М.: изд. институт Гайдара. 2011. С 232 13 Квинт В. Стратегиялаш назарияси ва амалиёти. Т.; “TASVIR”. 2018й.42 б.
demokratik qadriyatlar ta’minlanadi. Shu tariqa yangi jamiyat asoslariga daxldor ijtimoiy omillar biri ikkinchisini to‘ldirishga xizmat qiladi. Ko‘rib turganimizdek, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar strategik ta’limotlarga to‘liq mos keladi. Ular respublikamizning bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori kon’yunkturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davrida davlatimizni yanada barqaror va jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishda namoyon bo‘lmoqda. Inchinun, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida Prezidenti Shavkat Mirziyoev mamlakat taraqqiyotining kompleks dasturini ilgari surdi. Bu hujjat «2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi»14 deb nomlandi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26 yillik tantanalariga bag‘ishlangan ma’ruzalarida muhtaram Prezident –“ Asosiy qomusimiz negizida yaratilgan Harakatlar strategiyasi bugungi kunda jonajon Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘tarishda, innovatsion va industrial rivojlanish sari odimlashda beqiyos o‘rin egallamoqda15 deb, ulkan o‘zgarishlarga dahildor yangi g‘oyalarni ilgari so‘radi. Mazkur dastur nafaqat ichki va tashqi siyosatdagi islohotlar sari tashlangan qadamda, balki, eng avvalo, davlatning xalqqa bo‘lgan munosabatini o‘zgarganligida namoyon bo‘lmoqda. Davlatimiz rahbarining 2018 yil 28 dekabr kuni Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasida ham mavjud o‘tkir muammolarga e’tibor qaratilib, ularni hal etishning aniq yo‘llari ko‘rsatib berildi. 2017 yil «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» deb e’lon qilinishi, 2018 yil “Faol tadbirkorlik, innovatsion 14 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги Фармони. “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”// Веб-сайт Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси – www.lex.uz. 15 Халқ сўзи. 2018 йил 8 декабрь. demokratik qadriyatlar ta’minlanadi. Shu tariqa yangi jamiyat asoslariga daxldor ijtimoiy omillar biri ikkinchisini to‘ldirishga xizmat qiladi. Ko‘rib turganimizdek, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar strategik ta’limotlarga to‘liq mos keladi. Ular respublikamizning bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori kon’yunkturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davrida davlatimizni yanada barqaror va jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishda namoyon bo‘lmoqda. Inchinun, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida Prezidenti Shavkat Mirziyoev mamlakat taraqqiyotining kompleks dasturini ilgari surdi. Bu hujjat «2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi»14 deb nomlandi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26 yillik tantanalariga bag‘ishlangan ma’ruzalarida muhtaram Prezident –“ Asosiy qomusimiz negizida yaratilgan Harakatlar strategiyasi bugungi kunda jonajon Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘tarishda, innovatsion va industrial rivojlanish sari odimlashda beqiyos o‘rin egallamoqda15 deb, ulkan o‘zgarishlarga dahildor yangi g‘oyalarni ilgari so‘radi. Mazkur dastur nafaqat ichki va tashqi siyosatdagi islohotlar sari tashlangan qadamda, balki, eng avvalo, davlatning xalqqa bo‘lgan munosabatini o‘zgarganligida namoyon bo‘lmoqda. Davlatimiz rahbarining 2018 yil 28 dekabr kuni Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasida ham mavjud o‘tkir muammolarga e’tibor qaratilib, ularni hal etishning aniq yo‘llari ko‘rsatib berildi. 2017 yil «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» deb e’lon qilinishi, 2018 yil “Faol tadbirkorlik, innovatsion 14 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги Фармони. “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”// Веб-сайт Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси – www.lex.uz. 15 Халқ сўзи. 2018 йил 8 декабрь.