Hasharotlarning ekologiyasi Reja: 1. Muxit faktorlari 2. Abiotik faktorlar 3. Biotik faktorlar Hamma organizmda yashab turgan muhitni ajralmas bir qismidir Organizm bilan atrof muhit o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni o‘rganadigan fan ekologiya (grekcha — oikos yoki — okos — yashash joyi yoki muhit va logos — fan) deb aytiladi. Hasharotlar va ayrim turlarning ekologiyasini o‘rganish muxim ilmiy kuzatishning asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi. CHunki ularning ekologik xususiyatlarini bilmasdan turib ba’zi bir nazariy va amaliy masalalarni, jumladan, zararkunanda hasharotlarga qarshi kurash choralarini hamda ularning ommaviy ko‘payishini oldindan bilish choralarini ishlab chiqishni tasavvur qilish mumkin emas. Har bir tur va individ o‘z ekologiyasiga ega. Hayotning eng yuqori formasi — t u r e k o l o g i k s i s t e m a sidir, ya’ni hamma organizm, hamma turlarning birgalikda xayotidir. Bu turlar territoriyaning har qanday uchastkasida joylashuvchi tirik organizmlar — o‘simlik va hayvon organizmlari — b i o t s e n o z tarkibiga kiradi. Organizmning yashashi uchun muxit faktorlari muhim rol o‘ynaydi. Muhit faktorlari Organizm dastavval uch muhit — x a v o , s u v v a t u p r o q ta’sirida hayot kechiradi. Bu tashqi muhit organizm bilan ajralmas bog‘liq bo‘lib, yashash uchun qulay sharoit hosil qiladi va ular alohida ekologik faktorlarni vujudga keltiradi. Bu ekologik faktorlarni asosan to‘rtta kategoriyaga bo‘lish mumkin. 1 A b i o t i k yo ki a n o r g a n i k fa k t o r l ar: organizmga iqlim sharoitlarini (issiqlik, namlik yorug‘lik va boshqalar) hamda tortish kuchi, atmosferaning tarkibi va xususiyati, radioaktivlik, relef va boshqa faktorlarning ta’sir etishi. 2 G i d r r o - e d a f i k y o k i s u v - tuproqning organizmga muxim yashash muxiti sifatida ta’siri. Bunda hasharotlar ekologiyasida tuproq faktori muhim rol o‘ynaydi. 3. B i o t i k y o k i o r g a n i k f a k t o r l a r : organizmga tirik tabiatning ta’siri, ovqatlanish asosida organizmlararo bir-biriga munosabati, turlararo munosabati va boshqalar. 4. A n t r o p o g e n f a k t o r l a r : tabiatga va organizmga odam faoliyatining ta’siri, qo‘riq erlarni o‘zlashtirish, irrigatsiya sistemalarini qurish, zararkunandalarga qarshi kurash, boshqa hayvon hamda o‘simliklarni tarqalishi va hokazo. Oldingi uch faktor birlamchi — tabiiy faktorlar tabiatda doimo bo‘lib kelgan. Antropogen faktor esa ikkilamchi, planetamiz hayotida yangi sifat — hodisa sifatida vujudga keldi. Lekin bu klassifikatsiya ekologik faktorlarni organizm bilan muhit o‘rtasidagi bog‘lanishning faqat birinchi pog‘onasini tashkil etib, o‘zaro munosabat moxiyatini ochmaydi, chunki turning o‘zgaruvchanligi nazarga olinmagan. Bundan tashqari, ekologik faktorlar organizmga turlicha ta’sir etadi — ayrim faktorlar organizmning yashashi uchun qulay sharoit bo‘lib hisoblansa, boshqalari noqulay bo‘lib hisoblanadi. SHuning uchun ekologik faktorlarni analiz qilishda, ularning zaruriyati, o‘zgaruvchanligi va organizmga ta’siri xamda moslashish reaksiyasini nazarda tutish lozim. Turlarning muhit talabchanligi xar xil va bir-biridan keskin farq qiladi. Ba’zilari issiqlikka talabchan, ya’ni issiqlik sevuvchi yoki t e r m o f i l , boshqalari sovuqlik sevuvchi k r i o f i l, namlik sevuvchi — g i g r o f i l va quruqlik sevuvchi — k s e r o f i l . O‘simlik qoplamida yashovchilar — f i t o f i l, tuproqda yashovchilar — g eo f i l l a r va boshqalar. Turlarning bu qobiliyati irsiy bo‘lib evolyusiya natijasida vujudga kelgan. Bu turlarning ekologik faktorlarga talabchanligi deb aytiladi. Hasharotlar ekologiyasining asosiy birinchi etap vazifasi ekologik faktorlarni, hasharot turiga va to‘dasiga, tur va uning tarkibini son dinamikasi qonuniyatlariga ta’sirini o‘rganishdir. Ikkinchisi zararli va foydali turlar uchun (foydalisi uchun qulay, zararlisi uchun noqulay) ekologik yashash sharoitlarni o‘zgartirish yo‘llarini ishlab chiqishdir. Abiotik faktorlar Muhit harorati. Abiotik faktorlar ichida hayotiy muhit sharoitni yaratishda iqlim faktorlari — issiqlik, namlik, yorug‘lik va havo harakati muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, hasharotlar uchun issiqlik — termik faktor katta rol o‘ynaydi. CHunki hasharotlar sovuqqonlilar — p o y k i l o t e r m org a n i z m d i r , ya’ni doimiy tana haroratiga ega emas. SHuning uchun hasharotlarning xayot funksiyasi, ularning xulqi, o‘sish tezligi, populyasiya dinamikasi tashqi muhit harorati bilan aniqlanadi. Hasharotlar odatda 10°—40° o‘rtasidagi issiqlikda harakatchan bo‘ladi. Harorat pasayganda hasharotlar ovqatlanishdan, so‘ngra harakatlanishdan to‘xtaydi va nihoyat, nobud bo‘ladi. Haroratning normadan ortiq ko‘tarilishi ham hasharotlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Harorat hasharotlar jinsiy mahsulotning etilishiga ham ta’sir etadi. Suli shved pashshasi g‘umbakdan chiqqandan keyin 22° issiqlikda 10 kundan so‘ng, 17°—14, 14°—36 va 4° da esa 50 kundan so‘ng tuxum qo‘yadi. Lekin harorat normadan ortganda hasharotlarning nasldorligi pasayadi, yoki to‘xtaydi. Masalan, g‘o‘za bitining tirik tug‘ilishi issiqlik 30° dan ortganda pasayadi. Hasharotlarning embrional va postembrional taraqqiyoti yuqori haroratda tezlashadi. Natijada taraqqiyot sikli qisqaradi va hasharot tezroq ko‘payadi. Beda mo‘ri qurti 17° atrofida 56 kunda, 21° da 34 kunda, 22° da 31 kunda rivojlanadi. Xar xil turga mansub hasharotlarning yuqori temperaturada tez rivojlanishining ma’lum chegarasi bor. Masalan, o‘tloq parvonasi g‘umbagining rivojlanishi faqat 26° issiqlikkacha tezlashib boradi, temperatura bundan ortsa rivojlanish sekinlashib, so‘ngra to‘xtaydi va nixoyat, chegaradan oshganda hasharot o‘ladi. Ma’lum harorat nuqtasidan pastda yoki yuqorida rivojlanish to‘xtasa, o‘sha; harorat rivojlanishining pastki; yoki yuqorigi chegarasi deb aytiladi. Hasharotlarning sovuqqa chidamliligi ularning soni va tarqalishida muxim rol o‘ynaydn. Ko‘p tur hasharotlar sovuqqa chidamlidir. Masalan, kukqurt — 11° gacha, o‘tloq parvonasi qurti — 300 gacha bardosh beradi. L. K. Lozina—Lozinskiy o‘tkazgan tajribalarda poya parvonasi qurti hatto —80° va —190° gacha chidagan. Sovuqqa chidamlilik organizmning holatiga va sovitishning sekin tezligiga, umuman bioximiyaviy xamda fiziologik xususiyatlariga bog‘liq. YOg‘ tanachalari ko‘p, erkin suv miqdori kam bo‘lsa, hasharot sovuqqa ko‘proq chidaydi. Masalan, ko‘kqurtda YOG‘ tanachasi ko‘p va suvi kam bo‘lsa u -8-11° o‘rtasida xalok bo‘ladi, yog‘ tanachalari yaxshi taraqkiy etmagan va erkin suv ko‘p miqdorda uchrasa qurt -5-6° da nobud bo‘ladi. Sovuq va iliq haroratlarning notekis almashinishi hasharotlar uchun xalokatlidir. Hasharotlarning haroratga qarab rivojlanish tezligini haqiqatga yaqinroq aniqlash va yil mobaynidagi bo‘g‘in berish miqdorini belgilash uchun rivojlanish samarali haroratini aniqlash muxim rol o‘ynaydi. Rivojlanish nuqtasidan yuqorida va yuqori nuqtadan chiqmagan oraliqda joylashgan issiqlik s a m a r a l i h arorat deb aytiladi. Bu harorat hasharotning normal rivojlanishini ta’minlaydi. Samarali xaroratni aniqlash uchun pastki nuqta rivojlanish xaroratini bilish shart. Agar pastki nukta rivojlanish xarorati — t1 aniq bo‘lsa, hasharot rivojlangan xaroratdan- t olish yo‘li bilan, ya’ni t — tx samarali harorat aniqlanadi. Hasharotlarning bir necha xil (kamida ikki xil haroratda rivojlanishi uchun kerak kunlar miqdori p) termostat yordamida eksperimental usulda aniqlanadi. Har bir hasharot turlarining rivojlanishini to‘liq o‘tishi uchun ma’lum miqdorda issiqlik energiyasi, ya’ni samarali xarorat yig‘indisi (S) zarur. Bu quyidagicha aniqlanadi: S=(t-t1)•n Ko‘p olimlarning olib borgan kuzatishlari ko‘rsatishicha har bir individ va turning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan samarali xarorat yig‘indisi i s s i q l i k k o n s t a n t i deb belgilanadi. Issiqlik konstanti turning xarakterli belgisi bo‘lib uning kattaligi turini issiqlikka — ekologik faktorga talabchanlik darajasini aniqlaydi. Ba’zi bir hasharot turlarining rivojlanish bo‘sag‘asi va samarali xarorat yig‘indisi quyidagi jadvalda berilgan (I. V. Kojanchikov va boshqa avtorlar). Turlarning nomi Pastki taraqqiyot bo‘sag‘asi Hasharotning samarali yig‘indisi Olma shirasi 7.0 114 Uy pashshasi 12.0 230 Ombor uzunburun qo‘ng‘izi. 11.0 360 Karam kuyasi 9.8 380 SHved pashshasi 8.0 400 Kuzgi tunlam 10.0 1000 Sariq suvarak 6.5 1900 Jadval ma’lumotlariga ko‘ra, taxminan rivojlanish davomatini doimiy u yoki bu xaroratda aniqlash mumkin. Masalan, 21° S da ombor uzunburun qo‘ng‘izi taxminan 36 kun rivojlanadi. Rivojlanayotgan haroratdan (210S) pastki taraqqiyot bo‘sag‘a xaroratini — 11° S (1- jadval) olib tashlab, chiqqan sonni rivojlanish kunlar miqdoriga (36) ko‘paytirib, rivojlanish doimiy samarali xaro- rat yig‘indisi yoki issiqlik konstanti aniqlanadi (21—11) • 36 = 360; uy pashshasi esa 25,5 kun (21—12) •25,5 = 230. Rivojlanish bo‘sag‘asi va issiqlik konstanti orqali u yoki bu turni turli xil geografik nuqtada necha marta bo‘g‘in berishini hisoblab chiqish mumkin. Buning uchun shu geografik zonani ko‘p yillik o‘rtacha hamma oylar bo‘yicha vegetatsiya davrining harorat yig‘indisini olib, o‘rganiladigan tur uchun samarali haroratni shu geografik zona bo‘yicha xisoblab chiqish kerak. Samarali harorat yig‘indisi hasharot turining issiqlik konstantiga bo‘linadi. Misol: Toshkentda samarali harorat yig‘indisi 2800°, karam kuyasining issiqlik konstanti 380° (1-jadval). Bunday xolda nazariy jihatdan qaraganda hasharot 7,4 bo‘g‘in berishi kerak. Vaxolanki 8—10 marta bo‘g‘in beradn. Haqiqatda esa hasharot doimiy haroratda emas, balki o‘zgaruvchan haroratda rivojlanadi. Meteorologik stansiyalarning ko‘rsatishicha o‘rtacha harorat hasharotlar yashagan joydagi o‘rtacha haroratdan birmuncha farq qiladi. Bundan tashkari, hasharotlarning rivojlanishi yana boshqa sharoitga bog‘liq. SHuning uchun bu usulda bo‘g‘in sonlarini hisoblashda va fenologik kalendar tuzishda shu extimollarni nazarda tutish kerak. Biotik faktorlar Hasharotlar xayotida, ularning turli xil tirik organizmlar bilan munosabati muxim rol o‘ynaydi. Tabiatning tirik kuchlari muxitning biotik faktorlari spfatida hasharot orgaiizmiga ta’sir etadi. Hasharotlarking biotik muhit faktorining munosabat asoslarnni oziqa yoki tropik munosabat bilan bog‘lilik tashkil etadi. Oziqaga bo‘lgan talab fiziologik zarurnyat bo‘lib, turli xil oziqa manbalaridan foydalanish turli xil moslashmalarini vujudga keltiradi. Oziqa hsharotlarniig yashashi uchun eng muxim ekologik faktorlardan biri xisoblanadi. Hasharotlarning oziqa manbai har xil. Faqat o‘simlik bilan ovqatlanadigan hasharotlar f i t o f a g l a r deb aytiladi. Masalan, uzun mo‘ylovli qo‘ng‘izlar, bargxo‘rlar, uzunburunlilar, po‘stloqxo‘rlar, chigirtkasimonlar va boshqalar, faqat xayvonlar bilan ovqatlanadigan hasharotlar z o o f a g l a r deb aytiladi. Bular, o‘z navbatida, yirtqichlar va parazitlarga bo‘linadi. Yirtqichlarga xonqizi, ninachilar, qtir pashshasi beshiktervatarlar va boshqalar kiradi. Parazitlarga esa yaydoqchilar, ko‘p ikki qanotlilar, tivitxo‘rlar, bitlar va boshqalar kiradi. CHirigan o‘simlik qoldiqlari bilan ovqatlanadigan hasharotlar saprofaglar deb aytiladi. Bularga ko‘pchilik oyoqdumlilar, ikki qanotlilarning lichinkalari va ba’zi bir qo‘ng‘izlar kiradi. O‘limtiklar bilan oziqlanadigan hasharotlar nekrofaglar deb aytiladi. Bularga tipik o‘likxo‘r qo‘ng‘izlar va ba’zi bir pashshalarning lichinkalari kiradi. Go‘ng bilan ovqatlanadigan hasharotlar — koprofaglar deb aytiladi. Bularga go‘ng qo‘ng‘izi, stafilinidlar, ba’zn bir pashshalar lichinkalari misol bo‘ladi. Bularning hammasi ya’ni fito, zoo, sapro, n e k r o va k o p r o f a g lar birlamchi tartibda oziqaga moslashishdir. Ikkilamchi tartibda oziqaga moslashish har bir kategoriya chegarasida oziqaga talabchanlik darajasi bilan xarakterlanadi. Bir xildagi oziq eydiganlar (bir turga kiradigan o‘simlik yoki hayvon mahsuloti) — m o n o f a g l a r va har xil oziq eydiganlar polifag deb aytiladi. Polifaglik ko‘pincha cheklangan bo‘ladi. Birok, juda xilma-xil organik moddalarni (o‘simlik va hayvon qoldiqlarini), xatto o‘z eksperimentlarni eydigan hasharotlar xammaxo‘r yoki p a n t o f a g , oziqani juda tanlab eydigan, masalan, bitta botanik oilaga kiruvchi o‘simliklarni eydigan hasharotlar olig o f a g l a r deb aytiladi. Monofaglarga tok fillokserasi, no‘xat qo‘ng‘izi va boshqalar kiradi. Oligofaglarga qandlavlagi uzunburun qo‘ng‘izi, bedafilchasi, kartoshka Kolorado qo‘ng‘izi va boshqalar kiradi. Hasharotlarni oziqaga moslashish qonuniyati faqat nazariy axamiyatga ega bo‘lmasdan, katta amaliy axamiyatga xam ega. Buning asosida yangi joriy etiladigan qishloq xo‘jalik o‘simlik zararkunandalarining tarkibini oldindan etirof qilish va shu bilan birga bu qonuniyat zararkunandalarga qarshi kurash tadbirlarining nazariy negizini yaratishda, to‘g‘ri dala almashishni joriy etishda muhim rol o‘ynadi. Xayvonlarning ovqatlanishi (boshqa organizmlar) ozmi-ko‘pmi oziqa bog‘lami bilan bog‘langan. Ayniqsa monofag va oligofaglarda bu bog‘lam mustaxkam. Lekin bu bog‘lamlar ba’zida komponeptlar: ovqatni iste’mol qiluvchi va ta’minlovchi bilan chegaralanmaydi. Ko‘pincha iste’mol qiluvchilar, o‘z navbatida, boshqa organizmlar uchun ovqat ta’minlovchi bo‘lishi mumkin. SHuning bilan bir nechta tur individ organizmlarning bir-biriga qo‘shiluvchi ovqatlanish zanjiri vujudga keladi. Ovqatlanish zanjiri o‘simlik yoki o‘lik organik moddalardan boshlanadi va yirtqich hayvonlar yoki parazitlar bilan tugallanadi. Masalan: bug‘doyda g‘alla biti oziqlanadi, bular bilan xonqiz qo‘ng‘izlari va ularning lichinkalari oziqlanadi, o‘zlari esa qushlarga em bo‘ladi. Natijada ovqatlanish bog‘lami va ovqatlanish zanjiri turli xil organizmlarni bir-biri bilan bog‘lab, ular o‘rtasida murakkab va maxkam o‘zaro munosabatni hosil qiladi. Ko‘pchilik o‘simlikxo‘r hasharotlar madaniy o‘simlik bilan oziqlanganda o‘simlikka turlicha zarar etkazadi. Bu zararlar turli xil usulda bo‘ladi, jumladan, o‘simlik bilan ovqatlanish, to‘q.imalarda tuxum qo‘yish va turli xil o‘simlik bakterial, virusli va zamburug‘ kasalliklarni tarqatish va yuqtirish orqali zarar etkazadi. Hasharotlarning o‘simlikka zarar etkazishini quyidagi tiplarga bo‘lish mumkin . I. Hasharotning o‘simlikka tayyorgarlik ko‘rmasdan z a r a r e t k a z i sh, ya’ni hasharot o‘simlikning u yoki bu qismi bilan natura xolatda oziqlanadn. Bu quyidagicha bo‘ladi: 1. Barg va u n i n g q i s m l a r i n i zararlash. Qo‘pol zararlash, bunda kemiruvchi hasharot bargning xammasini eydi. Bularga chigirtkasimonlar, ko‘pchilik kapalaklar lichinkasi, arrakashlar va ba’zi bir qo‘ng‘izlar kiradi. Tanlab zararlash— kemiruvchi hasharot barg chetini esa —chetidan zararlanish; bargni teshib, o‘yib esa— teshikli zaralanish deyiladi. Misol, ko‘pchilik bargxo‘r qo‘ng‘izlar, ba’zi bir kapalak qurtlar. Hasharot barg tomirlariga tegmay etini va terisini esa barg skeletlanishi; hasharot bargning ayrim uchastkalarini esa-yu, ammo eyilgan joyning ustki yoki ostki pardasiga tegmasa, bunday zararlanish darchasimon zararlanish deyiladi. Ko‘pchilik bargxo‘r qo‘ng‘izlarning lichinkalari, arrakashlarning soxta qurtlari va boshqalar bunga misol bo‘la oladi. Hasharot bargning bir joyidan epidermasini teshib kirib, parenximani eb, epidermasiga tegmay zararlasa, bunday zararlash minalash deb aytiladi. Misol, lavlagi pashshasi lichinkalari minali pashshachalar oilasiga kiradi. Ba’zi bir so‘ruvchi hasharotlar, bitlar, qandalalar, tripslar va boshqalar barg shirasini so‘rish natijasida, bargda turli xil qo‘g‘ir, sariq oq va boshqa rang dog‘lar xosil qiladi. 2. O‘simlik sk e l e t qisml a r i — t a n a , n o v d a v a s h o x l a r n i za r a r l a s h . O ‘ simlikning yog‘och, lub yoki po‘stlog‘ida uzun mo‘ylov qo‘ng‘izi, po‘stloqxo‘r qo‘ng‘izining lichinkalari turli xil murakkab yo‘llar xosil qiladi.