Havo gigienasi . Ob-Havo, iqlim va unga moslashuv

Yuklangan vaqt

2024-07-28

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

29,6 KB


Havo gigienasi . Ob-Havo, iqlim va unga moslashuv Havoning fizik xossalari Havo eng muhim faktor bo‘lib, usiz inson organizmi o‘z hayotiy funksiyalarini nisbatan uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. SHu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta`sir etishi mumkin bo‘lgan elektrik kuchlar va har xil radiatsiyalar harakati maydoni bo‘lib xizmat qiladi. Havoning organizmga bevosita ta`siridan tashqari, kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va boshqalarning gigienik xossalarini o‘zgartirib bilvosita tasir etishi mumkin. Havoning gigienik xarakteristikasi quyidagi ko‘rsatkichlar yig‘indisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari-temperaturasi, namligi, harakati, ionlantiruvchi radiatsiya; b) ximiyaviy tarkibi - havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar - chang, tutun, qurum aralashmasi; g) mikroflora (mikroorganizmlar) - bakterial ifloslanish borligi. Bu faktorlarning har bir o‘ziga xos gigienik ahamiyatga ega, lekin ularning organizmga ta`siri birgalikda ta`sir etish bilan ifodalanadi va tashqi muhitning konkret sharoitida ulardan faqat birortasining roli ustun bo‘lishi to‘g‘risida gapirish mumkin. Quyosh erdagi issiqlikning manbai bo‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi, avvalo, yerga yetib kelib issiklik energiyasiga aylanuvchi yorug‘lik nurlari hisobiga bo‘ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq, shuning uchun Er bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bo‘ladi. Erdan uzoklashishi bilan u taxminan har 100 m da 0,5° pasayadi. Bulardan tashqari, havoning temperaturasi issiq yoki sovuk dengiz oqimlariga va joylarning tog‘, o‘rmon massivlari bilan ko‘p yoki oz o‘ralganligiga ham bog‘liqdir. Har Havo gigienasi . Ob-Havo, iqlim va unga moslashuv Havoning fizik xossalari Havo eng muhim faktor bo‘lib, usiz inson organizmi o‘z hayotiy funksiyalarini nisbatan uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. SHu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta`sir etishi mumkin bo‘lgan elektrik kuchlar va har xil radiatsiyalar harakati maydoni bo‘lib xizmat qiladi. Havoning organizmga bevosita ta`siridan tashqari, kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va boshqalarning gigienik xossalarini o‘zgartirib bilvosita tasir etishi mumkin. Havoning gigienik xarakteristikasi quyidagi ko‘rsatkichlar yig‘indisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari-temperaturasi, namligi, harakati, ionlantiruvchi radiatsiya; b) ximiyaviy tarkibi - havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar - chang, tutun, qurum aralashmasi; g) mikroflora (mikroorganizmlar) - bakterial ifloslanish borligi. Bu faktorlarning har bir o‘ziga xos gigienik ahamiyatga ega, lekin ularning organizmga ta`siri birgalikda ta`sir etish bilan ifodalanadi va tashqi muhitning konkret sharoitida ulardan faqat birortasining roli ustun bo‘lishi to‘g‘risida gapirish mumkin. Quyosh erdagi issiqlikning manbai bo‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi, avvalo, yerga yetib kelib issiklik energiyasiga aylanuvchi yorug‘lik nurlari hisobiga bo‘ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq, shuning uchun Er bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bo‘ladi. Erdan uzoklashishi bilan u taxminan har 100 m da 0,5° pasayadi. Bulardan tashqari, havoning temperaturasi issiq yoki sovuk dengiz oqimlariga va joylarning tog‘, o‘rmon massivlari bilan ko‘p yoki oz o‘ralganligiga ham bog‘liqdir. Har qanday joyda bir sutkada yoki bir yil mobaynida havo temperaturasining qonuniy o‘zgarib turishi kuzatiladi, bunga quyosh radiatsiyasi o‘lchami, kunning uzun- qisqaligi, topografik va boshqa sharoitlar sabab bo‘ladi. Havoning ximiyaviy xossalari Katta yoshli odam tinch holda sutkasiga 13-14 m havo oladi. yurganda, yoki jismoniy ish qilganda o‘pka ventilyatsiyasi chastotasining kuchayishi va chuqur nafas olish hisobiga kuchayadi. Sport mashqlarini bajarishda o‘pka ventilyat-siyasining hajmi minutiga 4-8 l dan to 6-120 l gacha o‘sadi, ba`zan esa bundan ham oshadi. Odam 5 yillik hayotida o‘pka orqali taxminan 1/4 mln. m havo o‘tkazadi. Havoning aylanma oqimi tufayli normal havo tarkibi ham doim bir xildir. Atmosferaning ximiyaviy tarkibining o‘zgarishi korxonalar, mashinalardan chiqadigan gazlar kabi begona gazlar hisobiga bo‘ladi. yashaydigan xonalardagi havoning ximiyaviy tarkibining o‘zgarishi asosan xonada turgan kishilar va har xil uy ro‘zg‘or ishlari protsesslari hisobiga bo‘ladi. Korxonalardagi havoning tarkibi ishlab chiqarish jarayonida ajraladigan har xil zararli gazlar va bug‘lar hisobiga bo‘ladi. Kislorod (O2 ) - Havoning eng asosiy tarkibidan biri kislorod hisoblanadi, ya`ni u organizmdagi oksidlanish protsesslari uchun zarurdir. Usiz odam, hayvonlar va o‘simliklar hayoti bo‘lishi mumkin emas. Katta yoshdagi odam tinch holatda turganda soatiga o‘rtacha 12 l kislorod yutadi, jismoniy ish paytida esa undan 10 marta ko‘proq yutadi. Odam qonida kislorodning ko‘p qismi oksigemoglobin hosil qilgan ximiyaviy bog‘langan gemoglobin holida bo‘ladi va ayrim qismlari erigan holatda bo‘ladi. Havoning mexanik birikmalari Atmosferaga ba`zan uchraydigan yot gazlardan tashqari har xil mexanik aralashmalar tutun, qorakuya, qurum, tuproqning mayda zarrachalari va boshqa qattik moddalar hamda suyuq-quyuq materiatlarning parchalangan zarrachalari qo‘shiladi. Bularning jami havoda changni tashkil qiladi. Ularga shartli ravishda tumanni ham kiritish mumkin. Havoning changligi yerning ustki qatlamiga (qum, tuproq, asfal’t va h.k.) va uning obodonchiligiga (suv sepilgan, yig‘ishtirilgan bo‘lishiga), atmosferaning sanoat korxonalarining chiqindilari bilan ifloslanishiga va turar joy binolarining sanitariya qanday joyda bir sutkada yoki bir yil mobaynida havo temperaturasining qonuniy o‘zgarib turishi kuzatiladi, bunga quyosh radiatsiyasi o‘lchami, kunning uzun- qisqaligi, topografik va boshqa sharoitlar sabab bo‘ladi. Havoning ximiyaviy xossalari Katta yoshli odam tinch holda sutkasiga 13-14 m havo oladi. yurganda, yoki jismoniy ish qilganda o‘pka ventilyatsiyasi chastotasining kuchayishi va chuqur nafas olish hisobiga kuchayadi. Sport mashqlarini bajarishda o‘pka ventilyat-siyasining hajmi minutiga 4-8 l dan to 6-120 l gacha o‘sadi, ba`zan esa bundan ham oshadi. Odam 5 yillik hayotida o‘pka orqali taxminan 1/4 mln. m havo o‘tkazadi. Havoning aylanma oqimi tufayli normal havo tarkibi ham doim bir xildir. Atmosferaning ximiyaviy tarkibining o‘zgarishi korxonalar, mashinalardan chiqadigan gazlar kabi begona gazlar hisobiga bo‘ladi. yashaydigan xonalardagi havoning ximiyaviy tarkibining o‘zgarishi asosan xonada turgan kishilar va har xil uy ro‘zg‘or ishlari protsesslari hisobiga bo‘ladi. Korxonalardagi havoning tarkibi ishlab chiqarish jarayonida ajraladigan har xil zararli gazlar va bug‘lar hisobiga bo‘ladi. Kislorod (O2 ) - Havoning eng asosiy tarkibidan biri kislorod hisoblanadi, ya`ni u organizmdagi oksidlanish protsesslari uchun zarurdir. Usiz odam, hayvonlar va o‘simliklar hayoti bo‘lishi mumkin emas. Katta yoshdagi odam tinch holatda turganda soatiga o‘rtacha 12 l kislorod yutadi, jismoniy ish paytida esa undan 10 marta ko‘proq yutadi. Odam qonida kislorodning ko‘p qismi oksigemoglobin hosil qilgan ximiyaviy bog‘langan gemoglobin holida bo‘ladi va ayrim qismlari erigan holatda bo‘ladi. Havoning mexanik birikmalari Atmosferaga ba`zan uchraydigan yot gazlardan tashqari har xil mexanik aralashmalar tutun, qorakuya, qurum, tuproqning mayda zarrachalari va boshqa qattik moddalar hamda suyuq-quyuq materiatlarning parchalangan zarrachalari qo‘shiladi. Bularning jami havoda changni tashkil qiladi. Ularga shartli ravishda tumanni ham kiritish mumkin. Havoning changligi yerning ustki qatlamiga (qum, tuproq, asfal’t va h.k.) va uning obodonchiligiga (suv sepilgan, yig‘ishtirilgan bo‘lishiga), atmosferaning sanoat korxonalarining chiqindilari bilan ifloslanishiga va turar joy binolarining sanitariya holatiga bog‘liq. Ishlab chiqarishda havoning changlanishiga yana bir sabab yoqilg‘ilarning oxirigacha yonib bo‘lmasligidir. Sanoat korxonalarida changning vujudga kelishiga ishlab chiqarishda materiallarga ishlov berishda chiqadigan mexanik zarrachalar xizmat qiladi. Odam yashaydigan xonalarda chang hosil bo‘lishiga qoniqarsiz tozalash ishlari yoki tashkaridan chang kirishi sabab bo‘ladi. Odam yashaydigan va xizmatxonalarida, sport zallari va boshqalarda changni namlab tozalash choralarini ko‘rish kerak, ishdan bir qancha vaqt o‘tgandan keyin, chang batamom utirib olgach ko‘pincha pilesoslardan foydalanish lozim. Yig‘ishtirish vaqtida xonalarni shamollatishning hojati yo‘q, chunki changlar butun xonaga tarqalib ketadi, buni yig‘ishtirib bo‘lgandan keyin qilish kerak. Binolar ichiga changli oyoq qiyimlari va ustki kiyimlar bilan kirmaslik tadbirlarini ko‘rish kerak. Sport kiyimisiz kirish mumkin emas. Havo tarkibidagi chang darajasini aniklash uchun quyidagi mezonlardan foydalaniladi. shaharlarda atmosferadagi changning miqdori sutka ichida o‘rta hisobda 0,15 mg/m dan oshmasligi kerak. Turar joylarda, sport zallarida va turli xil jamoat binolarida, shuningdek atmosferada havodagi chang mikdorining mezoni anik belgalangan emas, u 0,15 mg/m dan oshmasligi kerak. Havoning mikroorganizmlari Odam teri, o‘pka, buyrak orqali yo‘qotilgan suvni to‘ldirish va fiziologik funktsiyalarning normal o‘tishi uchun atrof muhit va xona temperaturasi normal bo‘lganda, engil jismoniy ish qilganda sutkasiga 3 l suv yetarli bo‘ladi, bularning yarmi ovqat moddalari bilan qabul qilinadi. Havo temperaturasi yuqori bo‘lganda odam organizmining ehtieji 6-8 l ga etadi (bunda odamning terlashi ham hisobga olinadi). Suv odamning faqat fiziologik yashashida zurur bo‘lib qolmasdan, turmush ehtiyojida, xo‘jalikda va ishlab chiqarishda juda zarur. Havoning harorati yukori va past bo‘lganda sportchilarni tayyorlashni gigienik asoslari Juda ko‘p hollarda mashg‘ulotlar va sportning ko‘pgina turlari bo‘yicha musobaqalar tashqi muhit sharoitida harorat yuqori bo‘lgan vaqtlarda utkaziladi. holatiga bog‘liq. Ishlab chiqarishda havoning changlanishiga yana bir sabab yoqilg‘ilarning oxirigacha yonib bo‘lmasligidir. Sanoat korxonalarida changning vujudga kelishiga ishlab chiqarishda materiallarga ishlov berishda chiqadigan mexanik zarrachalar xizmat qiladi. Odam yashaydigan xonalarda chang hosil bo‘lishiga qoniqarsiz tozalash ishlari yoki tashkaridan chang kirishi sabab bo‘ladi. Odam yashaydigan va xizmatxonalarida, sport zallari va boshqalarda changni namlab tozalash choralarini ko‘rish kerak, ishdan bir qancha vaqt o‘tgandan keyin, chang batamom utirib olgach ko‘pincha pilesoslardan foydalanish lozim. Yig‘ishtirish vaqtida xonalarni shamollatishning hojati yo‘q, chunki changlar butun xonaga tarqalib ketadi, buni yig‘ishtirib bo‘lgandan keyin qilish kerak. Binolar ichiga changli oyoq qiyimlari va ustki kiyimlar bilan kirmaslik tadbirlarini ko‘rish kerak. Sport kiyimisiz kirish mumkin emas. Havo tarkibidagi chang darajasini aniklash uchun quyidagi mezonlardan foydalaniladi. shaharlarda atmosferadagi changning miqdori sutka ichida o‘rta hisobda 0,15 mg/m dan oshmasligi kerak. Turar joylarda, sport zallarida va turli xil jamoat binolarida, shuningdek atmosferada havodagi chang mikdorining mezoni anik belgalangan emas, u 0,15 mg/m dan oshmasligi kerak. Havoning mikroorganizmlari Odam teri, o‘pka, buyrak orqali yo‘qotilgan suvni to‘ldirish va fiziologik funktsiyalarning normal o‘tishi uchun atrof muhit va xona temperaturasi normal bo‘lganda, engil jismoniy ish qilganda sutkasiga 3 l suv yetarli bo‘ladi, bularning yarmi ovqat moddalari bilan qabul qilinadi. Havo temperaturasi yuqori bo‘lganda odam organizmining ehtieji 6-8 l ga etadi (bunda odamning terlashi ham hisobga olinadi). Suv odamning faqat fiziologik yashashida zurur bo‘lib qolmasdan, turmush ehtiyojida, xo‘jalikda va ishlab chiqarishda juda zarur. Havoning harorati yukori va past bo‘lganda sportchilarni tayyorlashni gigienik asoslari Juda ko‘p hollarda mashg‘ulotlar va sportning ko‘pgina turlari bo‘yicha musobaqalar tashqi muhit sharoitida harorat yuqori bo‘lgan vaqtlarda utkaziladi. Harorat yuqori bo‘lgan sharoitlarda mashg‘ulot o‘tkazganda va musobaqalarda qatnashganda gigienik tadbirlar kompleksi alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur gigienik tadbirlar kompleksining negizida mashg‘ulot va dam olishning eng maqsadga muvofiq rejimi, ovqatlanish, suv ichish tartibi, qiyim hamda poyafzalni to‘g‘ri tanlash, shaxsiy gigiena va adaptatsiya (iqlimga moslashish)ning asosiy qoidalariga rioya kilish, issiqlik ta`siri, oftob urishining oldini olish va shu singari tadbirlar yotadi. Issiq iqlimda musobaqalar o‘tkazish uchun tayyorgarlik tadbirlarini taxminan o‘sha joylarga o‘xshagan meteorologik, sharoitlarda o‘tkazish lozim. SHuningdek, havoning harorati, namligi, quyosh radiatsiyasining kuchi va boshqa ko‘rsatkichlar ham musobaqa o‘tkaziladigan joydagi sharoitga muvofiq bo‘lishi kerak. Issiq iqlim sharoitidagi joylarga etib kelgach, iqlimga moslashishning faol usullarini qo‘llanish va ularga amal qilish lozim, ya`ni birinchi kundan boshlab jismoniy mashqlar bajarishga kirishish, bu mashklarning davomiyligini, intensivligini asta-sekin oshirib borish kerak. Mashg‘ulotlar jarayonida vakt-vaqti bilan qisqa (5-10 minutlik) tanaffus qilib turiladi (buni gipotermik pauzalar ham deyiladi). Bunday vaqtlarda sportchilar albatta havo harorati yaxshi bo‘lgan soya joylarda bo‘lishlari kerak. Bu issikliq ajratib chiqishini tezlashtiradi. Yilning issiq fasllarida kiyim-kechak, sportchining bosh qiyimi va poyabzali organizmda issiqlik muvozanatini saqlab turish uchun muhim ahamiyatga egadir. Ular issiqlik nurlarini qaytarib va o‘ziga yutib issiqlik mikdorini, tashqi muhitdan kelayotgan issiqlik oqimini kamaytiribgina kolmay, shu bilan birga ular terini ul’trabinafsha nurlar ta`siri tufayli kuyishidan ham saqlaydi. Havo sovuq bo‘lgan kunlarda mashg‘ulot o‘tkazilgan vaqtda eng asosiy xavf - bu organizmning hadda tashqari sovib ketishi va ayrim a`zolarining sovuk urishidir. Sovuk urishining oldini olish uchun avvalo bunga sabab bo‘ladigan omillarni yo‘qotish zarur. Sovuq urishning dastlabki belgilari: terining keskin darajada oqarib ketishi, tikan sanchgandek og‘rishi, yopishqoq bo‘lib qolishi, keyin esa batamom hech narsani Harorat yuqori bo‘lgan sharoitlarda mashg‘ulot o‘tkazganda va musobaqalarda qatnashganda gigienik tadbirlar kompleksi alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur gigienik tadbirlar kompleksining negizida mashg‘ulot va dam olishning eng maqsadga muvofiq rejimi, ovqatlanish, suv ichish tartibi, qiyim hamda poyafzalni to‘g‘ri tanlash, shaxsiy gigiena va adaptatsiya (iqlimga moslashish)ning asosiy qoidalariga rioya kilish, issiqlik ta`siri, oftob urishining oldini olish va shu singari tadbirlar yotadi. Issiq iqlimda musobaqalar o‘tkazish uchun tayyorgarlik tadbirlarini taxminan o‘sha joylarga o‘xshagan meteorologik, sharoitlarda o‘tkazish lozim. SHuningdek, havoning harorati, namligi, quyosh radiatsiyasining kuchi va boshqa ko‘rsatkichlar ham musobaqa o‘tkaziladigan joydagi sharoitga muvofiq bo‘lishi kerak. Issiq iqlim sharoitidagi joylarga etib kelgach, iqlimga moslashishning faol usullarini qo‘llanish va ularga amal qilish lozim, ya`ni birinchi kundan boshlab jismoniy mashqlar bajarishga kirishish, bu mashklarning davomiyligini, intensivligini asta-sekin oshirib borish kerak. Mashg‘ulotlar jarayonida vakt-vaqti bilan qisqa (5-10 minutlik) tanaffus qilib turiladi (buni gipotermik pauzalar ham deyiladi). Bunday vaqtlarda sportchilar albatta havo harorati yaxshi bo‘lgan soya joylarda bo‘lishlari kerak. Bu issikliq ajratib chiqishini tezlashtiradi. Yilning issiq fasllarida kiyim-kechak, sportchining bosh qiyimi va poyabzali organizmda issiqlik muvozanatini saqlab turish uchun muhim ahamiyatga egadir. Ular issiqlik nurlarini qaytarib va o‘ziga yutib issiqlik mikdorini, tashqi muhitdan kelayotgan issiqlik oqimini kamaytiribgina kolmay, shu bilan birga ular terini ul’trabinafsha nurlar ta`siri tufayli kuyishidan ham saqlaydi. Havo sovuq bo‘lgan kunlarda mashg‘ulot o‘tkazilgan vaqtda eng asosiy xavf - bu organizmning hadda tashqari sovib ketishi va ayrim a`zolarining sovuk urishidir. Sovuk urishining oldini olish uchun avvalo bunga sabab bo‘ladigan omillarni yo‘qotish zarur. Sovuq urishning dastlabki belgilari: terining keskin darajada oqarib ketishi, tikan sanchgandek og‘rishi, yopishqoq bo‘lib qolishi, keyin esa batamom hech narsani sezmaydigan bo‘lib qolishidir. Ana shu belgilar paydo bo‘lishi bilan sovuq olgan joyni qo‘l bilan, jun ko‘lkop va sharf bilan tez-tez artish, ishqalash lozim. Havoning harorati past bo‘lgan sharoitda mashg‘ulotlar o‘tkazilgan vaqtda ratsional ovqatlanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday sharoitda organizmning energiya sarflanishi ortib ketishi munosabati bilan ovqat kaloriyasini 15-20% ga oshirish zarur. Samarali chiniqtiruvchi vositalarga qishgi sport turi bilan shugʻullanish kiradi, yil davomida oʻquv mashq mashgʻulotlarini ochiq havoda yyengil kiyimda olib borish hisoblanadi. Nisbiy namlik me'yorida boʻlganda yashash xonalarida yoqimli harorat +18 C hisoblanadi. Agarda harorat +24 - +25 C dan yuqori boʻlsa, hamda +14 - +15 C dan past boʻlsa, namlik me'yorida boʻlsa issiqlik balansi oʻzgaradi. Shu sabbabli gigiyena tomondan noqulay hisoblanadi. Sport zallari uchun haroratni gigiyena me'yori +15 C hisoblanadi. Bu sport faoliyatida jismoniy yuklamalarni miqdoriga, mashgʻulotni zichligiga, shugʻullanuvchilarni mashqlanish darajasiga bogʻliq boʻladi. Yangi kelgan gimnastikachilar uchun yoqimli harorat +17 C, yaxshi mashqlangan sportchilar uchun +14- +15 C, sport oʻyinlari zalida +14 C, +16 C, kurash zali uchun +16 C, +18 C, yopiq yyengil atletikachilar manejida +15 C, +17 C, ochiq havoda +18 C, +20 C yoqimli harorat hisoblanadi (namlik, havoni harakat tezligi 1,5 m/s boʻlganda). Changʻida yurish uchun gigiyena tomondan yoqimli harorat -5 S dan -15 S gacha, yuguruvchilarni qish vaqtida mashq mashgʻulotlari oʻtish uchun qisqa masofaga yugurishga 5 m/s havo harakat tezligi boʻlganda marafonchayugurish uchun -18 S hisoblanadi. Havoning namligi. Tashqi muhit bilan odam orasida boradigan issiqlik muvozanatiga boshqa gigiyena omillar bilan bir qatorda havoni namligi juda katta taʼsir koʻrsatadi. Havoni namligi deganda 1 m havodagi suv bugʻlarining grammlar bilan ifodalangan miqdoriga aytiladi. Havoni namligini asosiy koʻrsatkichlari: - Aniq haroratda, aniq vaqtdagi suv bugʻlarining mutloq miqdori absolyut namlik deyiladi. - Aniq haroratda 1m havoni toʻyintirish uchun ketgan suv bugʻlarining miqdoriga maksimal namlik deyiladi. sezmaydigan bo‘lib qolishidir. Ana shu belgilar paydo bo‘lishi bilan sovuq olgan joyni qo‘l bilan, jun ko‘lkop va sharf bilan tez-tez artish, ishqalash lozim. Havoning harorati past bo‘lgan sharoitda mashg‘ulotlar o‘tkazilgan vaqtda ratsional ovqatlanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday sharoitda organizmning energiya sarflanishi ortib ketishi munosabati bilan ovqat kaloriyasini 15-20% ga oshirish zarur. Samarali chiniqtiruvchi vositalarga qishgi sport turi bilan shugʻullanish kiradi, yil davomida oʻquv mashq mashgʻulotlarini ochiq havoda yyengil kiyimda olib borish hisoblanadi. Nisbiy namlik me'yorida boʻlganda yashash xonalarida yoqimli harorat +18 C hisoblanadi. Agarda harorat +24 - +25 C dan yuqori boʻlsa, hamda +14 - +15 C dan past boʻlsa, namlik me'yorida boʻlsa issiqlik balansi oʻzgaradi. Shu sabbabli gigiyena tomondan noqulay hisoblanadi. Sport zallari uchun haroratni gigiyena me'yori +15 C hisoblanadi. Bu sport faoliyatida jismoniy yuklamalarni miqdoriga, mashgʻulotni zichligiga, shugʻullanuvchilarni mashqlanish darajasiga bogʻliq boʻladi. Yangi kelgan gimnastikachilar uchun yoqimli harorat +17 C, yaxshi mashqlangan sportchilar uchun +14- +15 C, sport oʻyinlari zalida +14 C, +16 C, kurash zali uchun +16 C, +18 C, yopiq yyengil atletikachilar manejida +15 C, +17 C, ochiq havoda +18 C, +20 C yoqimli harorat hisoblanadi (namlik, havoni harakat tezligi 1,5 m/s boʻlganda). Changʻida yurish uchun gigiyena tomondan yoqimli harorat -5 S dan -15 S gacha, yuguruvchilarni qish vaqtida mashq mashgʻulotlari oʻtish uchun qisqa masofaga yugurishga 5 m/s havo harakat tezligi boʻlganda marafonchayugurish uchun -18 S hisoblanadi. Havoning namligi. Tashqi muhit bilan odam orasida boradigan issiqlik muvozanatiga boshqa gigiyena omillar bilan bir qatorda havoni namligi juda katta taʼsir koʻrsatadi. Havoni namligi deganda 1 m havodagi suv bugʻlarining grammlar bilan ifodalangan miqdoriga aytiladi. Havoni namligini asosiy koʻrsatkichlari: - Aniq haroratda, aniq vaqtdagi suv bugʻlarining mutloq miqdori absolyut namlik deyiladi. - Aniq haroratda 1m havoni toʻyintirish uchun ketgan suv bugʻlarining miqdoriga maksimal namlik deyiladi. - Absolyut namlikni maksimal namlikka boʻlgan nisbatini foizlarda hisoblanishiga nisbiy namlik deyiladi. - Absolyut va maksimal namliklar orasidagi ayirma farq toʻyinish nuqtasi deyiladi. Xonalarda nisbiy namlikni gigiyena me'yori 30-60% tashkil qiladi. Jismoniy ishlar jarayonida bu qiymat 30-40% tashkil qiladi, bunda harorat +25 C boʻlganda 20-25% boʻladi. Havoni harakat tezligi.Bu havo massasini vaqt birligida bosib oʻtgan yoʻli bilan belgilanadi. Bunda masofa metrda vaqt soniyada olinadi. Havoni harakat tezligini gigiyena tomondan amaliy ahamiyati odamni issiqlik muvozanatiga oʻzini ta'sirini koʻrsatadi. Havoni harakati natijasida konvektsiya usulida issiqlik yoʻqotishni darajasiga ta'sir qilib (sovuq havo ta'sirida issiq havo ohista ketaboshlaydi) va bugʻlanish usulida ham issiqlik sarf boʻladi. Shamolning odamga ta'siri uning bir joydan boshqa joyga harakat qilishiga toʻsqinlik qiladi. Bu holat odamda qoʻshimcha energiya sarfiga olib keladi, hamda jismoniy ish samaradorligini kamaytiradi. Misol uchun kuchli shamolga qarshiyurayotgan odamni tezligini 25% ga kamaytiradi. Bundan tashqari kuchli kuchli shamol nafas olishga ta'sir koʻrsatib, uni qiyinlashtiradi, ritmini oʻzgartiradi, nafas olish mushaklariga boʻlgan ishni kuchaytiradi. Nafas chirarayotgan vaqtda shamolni qarshiligini yengish kerak boʻladi. Yozda diyorimizda eng yoqimli havoning harakat tezligi 1-4 m/s, issiqda sport bilan shugʻullangan vaqtda 2-3 m/s hisoblanadi. Sport zallarida havoni harakat tezligining ruxsat berilgan miqdori 0,5 m/s, kurash va stol tennisi zallarida havoning harakat tezligi 0,25 m/s dan oshmasligi kerak, yopiq suzish suv havzalarida 0,2 m/s boʻlishi lozim. Dush, kiyinish va massaj xonalarida havoning harakat tezligi 0,15 m/s boʻlishikerak. Atmosfera bosimi massa va ogʻirlikka ega boʻlib, yeryuzasiga va uni yuzida joylashgan buyumlarga va tirik jonzotlarga ma'lum bir miqdorda bosim koʻrsatib, atmosfera yoki barometrik bosim deyiladi. Yeryuzasida atmosfera yoki barometrik bosim doimiy emas, hamda bir xilda emas. Uni miqdori geografik sharoitga, yil fasliga, kunga va har xil atmosfera hodisalariga bogʻliq boʻladi. Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi. - Absolyut namlikni maksimal namlikka boʻlgan nisbatini foizlarda hisoblanishiga nisbiy namlik deyiladi. - Absolyut va maksimal namliklar orasidagi ayirma farq toʻyinish nuqtasi deyiladi. Xonalarda nisbiy namlikni gigiyena me'yori 30-60% tashkil qiladi. Jismoniy ishlar jarayonida bu qiymat 30-40% tashkil qiladi, bunda harorat +25 C boʻlganda 20-25% boʻladi. Havoni harakat tezligi.Bu havo massasini vaqt birligida bosib oʻtgan yoʻli bilan belgilanadi. Bunda masofa metrda vaqt soniyada olinadi. Havoni harakat tezligini gigiyena tomondan amaliy ahamiyati odamni issiqlik muvozanatiga oʻzini ta'sirini koʻrsatadi. Havoni harakati natijasida konvektsiya usulida issiqlik yoʻqotishni darajasiga ta'sir qilib (sovuq havo ta'sirida issiq havo ohista ketaboshlaydi) va bugʻlanish usulida ham issiqlik sarf boʻladi. Shamolning odamga ta'siri uning bir joydan boshqa joyga harakat qilishiga toʻsqinlik qiladi. Bu holat odamda qoʻshimcha energiya sarfiga olib keladi, hamda jismoniy ish samaradorligini kamaytiradi. Misol uchun kuchli shamolga qarshiyurayotgan odamni tezligini 25% ga kamaytiradi. Bundan tashqari kuchli kuchli shamol nafas olishga ta'sir koʻrsatib, uni qiyinlashtiradi, ritmini oʻzgartiradi, nafas olish mushaklariga boʻlgan ishni kuchaytiradi. Nafas chirarayotgan vaqtda shamolni qarshiligini yengish kerak boʻladi. Yozda diyorimizda eng yoqimli havoning harakat tezligi 1-4 m/s, issiqda sport bilan shugʻullangan vaqtda 2-3 m/s hisoblanadi. Sport zallarida havoni harakat tezligining ruxsat berilgan miqdori 0,5 m/s, kurash va stol tennisi zallarida havoning harakat tezligi 0,25 m/s dan oshmasligi kerak, yopiq suzish suv havzalarida 0,2 m/s boʻlishi lozim. Dush, kiyinish va massaj xonalarida havoning harakat tezligi 0,15 m/s boʻlishikerak. Atmosfera bosimi massa va ogʻirlikka ega boʻlib, yeryuzasiga va uni yuzida joylashgan buyumlarga va tirik jonzotlarga ma'lum bir miqdorda bosim koʻrsatib, atmosfera yoki barometrik bosim deyiladi. Yeryuzasida atmosfera yoki barometrik bosim doimiy emas, hamda bir xilda emas. Uni miqdori geografik sharoitga, yil fasliga, kunga va har xil atmosfera hodisalariga bogʻliq boʻladi. Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi. Bosim me'yorlari. Atmosfera bosimini gigiyena me'yori bir atmosferaga teng boʻlib, dengiz sathida, 45 kenglikda 0 S haroratda 760 mm simob ustunini tenglashtiradi. Bu sharoitda atmosfera 1 sm yuzaga 1 kg ogʻirlik bilan bosadi. Atmosfera bosimini ozgina oʻzgarishi sogʻlom odamlarga unchalik ta'sir etmaydi, sogʻliklari yomon odamlarga yomon ta'sir koʻrsatadi. Past bosim.Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi shu bilan bir qatorda kislorodni partsial bosimi ham kamayadi. Kislorodning partsial bosimi kamayishi bilan birga gemoglobinni kislorodga toʻyinishi kamayadi, odam tanasini kislorod bilan boyishi susayadi. Kamroq 1,5 3,5 km balandlikda kislorodni kamayishi, oʻpka harakatini ortishi, yurak faoliyati, eritrotsitlarning samaradorligi hisobiga qoplanib ketadi. Agarda 4 km dan ortiq yuqoriga koʻtarilganda O2 kamayib qolib, gipoksiya holati rivojlanadi. Past bosim ta'siri togʻ kasalligi koʻrinishida hosil boʻladi: havo yetmaslik, yurak urishi, teri qavatlarini rangini oqarishishilliq qavatlarning rangini oqarishi mushaklarni kuchini kamayishi, bosh aylanishi, koʻngil aynishi, qusish holatlari kuzatiladi. Togʻ kasalligining birinchibelgilari: markaziy asab tizimi faoliyatini buzilishi (xotirani susayishi, diqqat e'tiborni pasayishi), harakat analizatorining holatini susayishi (harakat koordinatsiyasining buzilishi). Ob-havo gigiyenasining ahamiyati Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi. Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi Bosim me'yorlari. Atmosfera bosimini gigiyena me'yori bir atmosferaga teng boʻlib, dengiz sathida, 45 kenglikda 0 S haroratda 760 mm simob ustunini tenglashtiradi. Bu sharoitda atmosfera 1 sm yuzaga 1 kg ogʻirlik bilan bosadi. Atmosfera bosimini ozgina oʻzgarishi sogʻlom odamlarga unchalik ta'sir etmaydi, sogʻliklari yomon odamlarga yomon ta'sir koʻrsatadi. Past bosim.Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi shu bilan bir qatorda kislorodni partsial bosimi ham kamayadi. Kislorodning partsial bosimi kamayishi bilan birga gemoglobinni kislorodga toʻyinishi kamayadi, odam tanasini kislorod bilan boyishi susayadi. Kamroq 1,5 3,5 km balandlikda kislorodni kamayishi, oʻpka harakatini ortishi, yurak faoliyati, eritrotsitlarning samaradorligi hisobiga qoplanib ketadi. Agarda 4 km dan ortiq yuqoriga koʻtarilganda O2 kamayib qolib, gipoksiya holati rivojlanadi. Past bosim ta'siri togʻ kasalligi koʻrinishida hosil boʻladi: havo yetmaslik, yurak urishi, teri qavatlarini rangini oqarishishilliq qavatlarning rangini oqarishi mushaklarni kuchini kamayishi, bosh aylanishi, koʻngil aynishi, qusish holatlari kuzatiladi. Togʻ kasalligining birinchibelgilari: markaziy asab tizimi faoliyatini buzilishi (xotirani susayishi, diqqat e'tiborni pasayishi), harakat analizatorining holatini susayishi (harakat koordinatsiyasining buzilishi). Ob-havo gigiyenasining ahamiyati Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi. Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi omil sifatida foydalaniladi. Bizga ma`lumki atmosfera havosida boʻlib turadigan tabiiy xodisalarni oʻrganish bilan meteorologiya shugʻullanadi. Oʻzbekiston Respublikasida meteorologik stantsiyalarning barchasi kunning ma`lum bir soatlarida havo temperaturasi va namligi darajasini kuzatib boradi, havo harakatining tezligi bilan yoʻnalishini, shuningdek, atmosfera bosimi miqdorini aniqlab, oʻlchab turadi. Kuzatishlardan olingan yigʻma ma`lumotlar sinoptik kartalar tuzish, ob- havoni oldindan aytish uchun asos boʻladi. Ob-havo deb atmosfera havosida roʻy berayotgan muayyan vaqt va muayyan joyda tabiiy xodisalarning ahvoliga aytiladi. Ob-havo bir vaqtning oʻzida ham bir- biridan xatto kichik masoffada joylashgan turli punktlarda har xil boʻlishi mumkin. Ob-havoning odam organizmiga ta`siri tufayli mavsumli kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Yilning issiq paytlari me`da-ichak kasalliklarining koʻpayishi bilan, sovuq davrlari esa shamollashga aloqador kasalliklarning koʻpayishi bilan ta`riflanadi. Ayniqsa, bu holatlar ob-havo birdan sovub yoki isib ketgan paytlarda yuzaga keladi. Chunki bunda organizm bunday shart-sharoitlarga moslashishga ulgira olmaydi Iqlim о‘zgarishining gigiyenik ahamiyati Iqlim deganda muayyan joy uchun harakterli bо‘lgan va qup yillik kuzatishlar natijasida niqlangan о‘rtacha holati tushiniladi. Ob-havo deganda esa mazkur sharoitda vaqtinchalik meteriologik sharoit tushiniladi. Bunda о‘proq havo temperaturasi namligi, harakat tezligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasining kuchlanishi, bulutlar va yogʻingarchilik miqdori nazarda tutiladi. Lekin metereologik omillar tegishli о‘rtacha kattalik, u klimni mediko-biologik nuqtai nazardan yetarli darajada harakterlab bermaydi va unga tо‘la-tо‘kis gigiyenik baho berish uchun temperatura va boshqa kattaliklar tebranish ampletudasi va bular sodir bо‘ladigan muddatning eng kichik ahamiyatini ham bilish zarur. Akklimatizatsiya – odam organizmining yangi iqlim sharoitiga kо‘nikish qobiliyati – akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan Yangi qator rayonlarning о‘zlashtirilishi tufayli aktual ahamiyatga ega bо‘lib qoladi. Bu mamlakatning har-xil oblastlarida, chet- ellarda musobaqa о‘tkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur. omil sifatida foydalaniladi. Bizga ma`lumki atmosfera havosida boʻlib turadigan tabiiy xodisalarni oʻrganish bilan meteorologiya shugʻullanadi. Oʻzbekiston Respublikasida meteorologik stantsiyalarning barchasi kunning ma`lum bir soatlarida havo temperaturasi va namligi darajasini kuzatib boradi, havo harakatining tezligi bilan yoʻnalishini, shuningdek, atmosfera bosimi miqdorini aniqlab, oʻlchab turadi. Kuzatishlardan olingan yigʻma ma`lumotlar sinoptik kartalar tuzish, ob- havoni oldindan aytish uchun asos boʻladi. Ob-havo deb atmosfera havosida roʻy berayotgan muayyan vaqt va muayyan joyda tabiiy xodisalarning ahvoliga aytiladi. Ob-havo bir vaqtning oʻzida ham bir- biridan xatto kichik masoffada joylashgan turli punktlarda har xil boʻlishi mumkin. Ob-havoning odam organizmiga ta`siri tufayli mavsumli kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Yilning issiq paytlari me`da-ichak kasalliklarining koʻpayishi bilan, sovuq davrlari esa shamollashga aloqador kasalliklarning koʻpayishi bilan ta`riflanadi. Ayniqsa, bu holatlar ob-havo birdan sovub yoki isib ketgan paytlarda yuzaga keladi. Chunki bunda organizm bunday shart-sharoitlarga moslashishga ulgira olmaydi Iqlim о‘zgarishining gigiyenik ahamiyati Iqlim deganda muayyan joy uchun harakterli bо‘lgan va qup yillik kuzatishlar natijasida niqlangan о‘rtacha holati tushiniladi. Ob-havo deganda esa mazkur sharoitda vaqtinchalik meteriologik sharoit tushiniladi. Bunda о‘proq havo temperaturasi namligi, harakat tezligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasining kuchlanishi, bulutlar va yogʻingarchilik miqdori nazarda tutiladi. Lekin metereologik omillar tegishli о‘rtacha kattalik, u klimni mediko-biologik nuqtai nazardan yetarli darajada harakterlab bermaydi va unga tо‘la-tо‘kis gigiyenik baho berish uchun temperatura va boshqa kattaliklar tebranish ampletudasi va bular sodir bо‘ladigan muddatning eng kichik ahamiyatini ham bilish zarur. Akklimatizatsiya – odam organizmining yangi iqlim sharoitiga kо‘nikish qobiliyati – akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan Yangi qator rayonlarning о‘zlashtirilishi tufayli aktual ahamiyatga ega bо‘lib qoladi. Bu mamlakatning har-xil oblastlarida, chet- ellarda musobaqa о‘tkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur. Mikroiqlim – bu termin chegaralangan maxsus joy territoriyasining iqlimini harakterlaydi. Masalan: turar-joyning ba’zi bir aholi yashaydigan joylarida kurort, turistik lagerlardagi iqlim vahakazo. О‘ziga xos relyefi, yerning qatlami, kо‘kalamzorlashtirilganligi, suv havzasining mavjudligi, territoriyasining qurilish tizimsi va boshqalar tufayli qushni punktlarning mikroiqlim xususiyati har-xil bо‘lishi smumkin. Joyning mikroiqlim xususiyatlarini hisobga olish, turar-joy qurilishlari, sport inshootlari, maktab, kasalxonalar qurish uchun sanitariya taraflari jihatidan qulay joy tanlashga imkon beradi. Iqlim va akklimatizatsiya Iqlim deb joyning geografik kengligi, rel’efi, dengiz satxidan balandligi, namlik va oʻsimliklarining bor yoʻqligiga aloqador boʻlgan qoʻp yillik ob-havo rejimiga aytiladi. Iqlim shart-sharoitlarining odam organizmiga ta`siri fiziologik funktsiyalarning mavsum sari oʻzgarib turishi va bir iqlimiy tumandan boshqasiga oʻtilganida oʻzgarishlar roʻy berishi bilan namoyon boʻladi. Asosiy iqlim omili yoki mazkur joy ob-havosiga harakterli boʻlgan bir qancha omillarning birgalikda organizmga qanday ta`sir koʻrsatishini oʻrnaish yoʻli bilan turli iqlim zonalarining fiziologik harakteristikasi tuziladi. Chunonchi sovuq fasl uchun sovqatish omili harakterlidir. Iqlimning mavsumiy xususiyatlari aholining turmush sanitariya sharoitlari hamda kasallanishiga ta`sir koʻrsatadi. Qanday boʻlmasin biror iqlim va yil faslidagi meteorologik omillarning bir qancha kasalliklarning oʻtishiga, ularning ogʻir- yengilligiga va oʻlim xollariga ta`sir qilishi aniqlangan. Ma`lumki, iqlim shart-sharoitlari aholining infektsion kasalliklar bilan ogʻrishiga ham kattagina ta`sir koʻrsatadi. Infektsion kasalliklarning qoʻzgʻatuvchilari va yuqtiruvchilariga aloqador biologik vaziyat iqlim shart-sharoitlariga koʻp jihatdan bogʻliq boʻladi. Ba`zi joylar (togʻli va togʻ oldi zonalari)ning iqlim shart-sharoitlari odam organizmiga yaxshi ta`sir koʻrsatadi: moddalar almashinuvi kuchayadi, yurak-qon tomirlar tizimsi va nafas organlarining funktsiyasi yaxshilanadi, qon tarkibi yaxshiladai. Mikroiqlim – bu termin chegaralangan maxsus joy territoriyasining iqlimini harakterlaydi. Masalan: turar-joyning ba’zi bir aholi yashaydigan joylarida kurort, turistik lagerlardagi iqlim vahakazo. О‘ziga xos relyefi, yerning qatlami, kо‘kalamzorlashtirilganligi, suv havzasining mavjudligi, territoriyasining qurilish tizimsi va boshqalar tufayli qushni punktlarning mikroiqlim xususiyati har-xil bо‘lishi smumkin. Joyning mikroiqlim xususiyatlarini hisobga olish, turar-joy qurilishlari, sport inshootlari, maktab, kasalxonalar qurish uchun sanitariya taraflari jihatidan qulay joy tanlashga imkon beradi. Iqlim va akklimatizatsiya Iqlim deb joyning geografik kengligi, rel’efi, dengiz satxidan balandligi, namlik va oʻsimliklarining bor yoʻqligiga aloqador boʻlgan qoʻp yillik ob-havo rejimiga aytiladi. Iqlim shart-sharoitlarining odam organizmiga ta`siri fiziologik funktsiyalarning mavsum sari oʻzgarib turishi va bir iqlimiy tumandan boshqasiga oʻtilganida oʻzgarishlar roʻy berishi bilan namoyon boʻladi. Asosiy iqlim omili yoki mazkur joy ob-havosiga harakterli boʻlgan bir qancha omillarning birgalikda organizmga qanday ta`sir koʻrsatishini oʻrnaish yoʻli bilan turli iqlim zonalarining fiziologik harakteristikasi tuziladi. Chunonchi sovuq fasl uchun sovqatish omili harakterlidir. Iqlimning mavsumiy xususiyatlari aholining turmush sanitariya sharoitlari hamda kasallanishiga ta`sir koʻrsatadi. Qanday boʻlmasin biror iqlim va yil faslidagi meteorologik omillarning bir qancha kasalliklarning oʻtishiga, ularning ogʻir- yengilligiga va oʻlim xollariga ta`sir qilishi aniqlangan. Ma`lumki, iqlim shart-sharoitlari aholining infektsion kasalliklar bilan ogʻrishiga ham kattagina ta`sir koʻrsatadi. Infektsion kasalliklarning qoʻzgʻatuvchilari va yuqtiruvchilariga aloqador biologik vaziyat iqlim shart-sharoitlariga koʻp jihatdan bogʻliq boʻladi. Ba`zi joylar (togʻli va togʻ oldi zonalari)ning iqlim shart-sharoitlari odam organizmiga yaxshi ta`sir koʻrsatadi: moddalar almashinuvi kuchayadi, yurak-qon tomirlar tizimsi va nafas organlarining funktsiyasi yaxshilanadi, qon tarkibi yaxshiladai. Davolash va sogʻlomlashtirish maqsadlarida tashqi muhitning meteorologik shart- sharoitlari va iqlim xususiyatlaridan keng foydalaniladi. Respublikamizda iqlim omillarining odamlar salomatligiga koʻrsatadigan sal’biy ta`sirini imkoni boricha kamaytirish va ijobiy ta`siridan toʻla-toʻkis foydalanishga qaratilgan profilaktik chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Aholi yashaydigan joylarni planlashtirish, turar joylar, jamoat, sanoat, bino va inshootlari loyihalarini koʻrib chiqish, ovqatlanish ratsionlarini ishlab chiqish, kasalliklarni oldini olish yuzasidan profilaktik chora- tadbirlarni amalga oshirishga taalluqli gigiyena masalalarini xal qilishda iqlim shart- sharoitlari hisobga olinadi. Mikroiqlim deganda cheklangan boʻshliqda sun`iy yoʻl bilan yuzaga keltirilgan yoki tabiiy xususiyatlarga koʻra qaror topgan iqlim shart-sharoitlari tushuniladi. Sun`iy yoʻl bilan yaratilgan mikroiqlimga aholi punktlarining, berk binolar, kiyim bosh ostidagi boʻshliq mikroiqlimlari misol boʻla oladi. Tabiiy xususiyatlarga koʻra qaror topgan mikroiqlimga atmosferaning erga yaqin qatlamidagi, oʻrmon yoqasidagi yalanglik, togʻ daralaridagi mikroiqlimlar misol boʻladi. Mikroiqlim odam organizmiga har xil ta`sir koʻrsatadi. Chunonchi, shaharlarda odamlarning salomatligi uchun noqulay boʻlgan bir qancha ta`surotlar mavjud: yilning issiq paytlarida gʻishtli binolar va asfal’t yotqizilgan koʻchalar oftobda qizib, qoʻshimcha issiqlik manbai boʻlib qoladi; shaharlarda havoning tutun bilan ifloslanishi natijasida quyosh radiatsiyasi intensivligi susayadi va biologik jihatdan muhim boʻlgan ul’trabinafsha nurlar keskin kamayib ketadi. Mana shuning uchun ham qurilish ustidan olib boriladigan profilaktik sanitariya nazorati joy rel’efidan toʻgʻri foydalanish, shahar teritoriyasida daraxtzorlarni barpo etish, koʻchalarni toʻgʻri oʻtkazish, ularni tabiiy yorugʻlik bilan yoritish va shomollatib turish masalalari, koʻchalarga yotqizish uchun tegishli materiallarni tanlash va boshqa masalalar aholi punkti mikroiqlimini yaxshilash maqsadida gigiyenik jihatdan ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Odamga eng qulay shart-sharoitlarni yaratib berish va uni noqulay iqlim ta`sirlaridan saqlash uchun bir qancha xollarda mikroiqlim sun`iy yoʻl bilan yaratiladi. Davolash va sogʻlomlashtirish maqsadlarida tashqi muhitning meteorologik shart- sharoitlari va iqlim xususiyatlaridan keng foydalaniladi. Respublikamizda iqlim omillarining odamlar salomatligiga koʻrsatadigan sal’biy ta`sirini imkoni boricha kamaytirish va ijobiy ta`siridan toʻla-toʻkis foydalanishga qaratilgan profilaktik chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Aholi yashaydigan joylarni planlashtirish, turar joylar, jamoat, sanoat, bino va inshootlari loyihalarini koʻrib chiqish, ovqatlanish ratsionlarini ishlab chiqish, kasalliklarni oldini olish yuzasidan profilaktik chora- tadbirlarni amalga oshirishga taalluqli gigiyena masalalarini xal qilishda iqlim shart- sharoitlari hisobga olinadi. Mikroiqlim deganda cheklangan boʻshliqda sun`iy yoʻl bilan yuzaga keltirilgan yoki tabiiy xususiyatlarga koʻra qaror topgan iqlim shart-sharoitlari tushuniladi. Sun`iy yoʻl bilan yaratilgan mikroiqlimga aholi punktlarining, berk binolar, kiyim bosh ostidagi boʻshliq mikroiqlimlari misol boʻla oladi. Tabiiy xususiyatlarga koʻra qaror topgan mikroiqlimga atmosferaning erga yaqin qatlamidagi, oʻrmon yoqasidagi yalanglik, togʻ daralaridagi mikroiqlimlar misol boʻladi. Mikroiqlim odam organizmiga har xil ta`sir koʻrsatadi. Chunonchi, shaharlarda odamlarning salomatligi uchun noqulay boʻlgan bir qancha ta`surotlar mavjud: yilning issiq paytlarida gʻishtli binolar va asfal’t yotqizilgan koʻchalar oftobda qizib, qoʻshimcha issiqlik manbai boʻlib qoladi; shaharlarda havoning tutun bilan ifloslanishi natijasida quyosh radiatsiyasi intensivligi susayadi va biologik jihatdan muhim boʻlgan ul’trabinafsha nurlar keskin kamayib ketadi. Mana shuning uchun ham qurilish ustidan olib boriladigan profilaktik sanitariya nazorati joy rel’efidan toʻgʻri foydalanish, shahar teritoriyasida daraxtzorlarni barpo etish, koʻchalarni toʻgʻri oʻtkazish, ularni tabiiy yorugʻlik bilan yoritish va shomollatib turish masalalari, koʻchalarga yotqizish uchun tegishli materiallarni tanlash va boshqa masalalar aholi punkti mikroiqlimini yaxshilash maqsadida gigiyenik jihatdan ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Odamga eng qulay shart-sharoitlarni yaratib berish va uni noqulay iqlim ta`sirlaridan saqlash uchun bir qancha xollarda mikroiqlim sun`iy yoʻl bilan yaratiladi. Iqlimga moslashish (akklimatizatsiya) - odam organizmining yangi iqlim sharoitiga koʻnikish qobiliyati - akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan yangi qator tumanlarning oʻzlashtirilishi tufayli dolzarb ahamiyatga ega boʻlib qoladi. Bu mamlakatning har-xil viloyatlarida, chet-ellarda musobaqa oʻtkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur. Akklimatizatsiya murakkab ijtimoiy-biologik jarayon boʻlib, oʻzgarib qolgan iqlim sharoitlarida odamning kayf-ruxiyatini yaxshilaydigan va ish qobilyatini oshiradigan moslashish reaktsiyalarining vujudga kelishi bilan cheklanmaydi. Iqlimga moslashish degan tushunchaga, avvalo, tashqi muhitni faol ravishda oʻzgartirish odam uchun yangi iqlim sharoitlarida tashqi muhitning noqulay ta`sirlarini susaytira oladigan yoki bartaraf eta oladigan mehnat va turmush shart- sharoitlarini yaratish kiradi. Odamlar oʻzlari uchun yangi iqlim sharoitlariga koʻchib oʻtganlarida psixologik omilning ahamiyati borligini hisobga olib, ularning maishiy va madaniy talablarini qondirishga aloxidae`tibor bermoq zarur. Havo gigiyenasi, uning ximiyaviy va fizikaviy holati Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi. Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi omil sifatida foydalaniladi. Havofning organizmga bevosta ta’siridan tashqari kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va boshqalarning gigiyenik xossalarini о‘zgartirib bilvosita ta’sir etishi mumkin. Havoning gigiyenik harakteristikasi quyidagi о‘rsatkichlar yigʻindisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari – temperaturasi, namligi, harakati, atmosfera bosimi, quyosh Iqlimga moslashish (akklimatizatsiya) - odam organizmining yangi iqlim sharoitiga koʻnikish qobiliyati - akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan yangi qator tumanlarning oʻzlashtirilishi tufayli dolzarb ahamiyatga ega boʻlib qoladi. Bu mamlakatning har-xil viloyatlarida, chet-ellarda musobaqa oʻtkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur. Akklimatizatsiya murakkab ijtimoiy-biologik jarayon boʻlib, oʻzgarib qolgan iqlim sharoitlarida odamning kayf-ruxiyatini yaxshilaydigan va ish qobilyatini oshiradigan moslashish reaktsiyalarining vujudga kelishi bilan cheklanmaydi. Iqlimga moslashish degan tushunchaga, avvalo, tashqi muhitni faol ravishda oʻzgartirish odam uchun yangi iqlim sharoitlarida tashqi muhitning noqulay ta`sirlarini susaytira oladigan yoki bartaraf eta oladigan mehnat va turmush shart- sharoitlarini yaratish kiradi. Odamlar oʻzlari uchun yangi iqlim sharoitlariga koʻchib oʻtganlarida psixologik omilning ahamiyati borligini hisobga olib, ularning maishiy va madaniy talablarini qondirishga aloxidae`tibor bermoq zarur. Havo gigiyenasi, uning ximiyaviy va fizikaviy holati Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi. Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi omil sifatida foydalaniladi. Havofning organizmga bevosta ta’siridan tashqari kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va boshqalarning gigiyenik xossalarini о‘zgartirib bilvosita ta’sir etishi mumkin. Havoning gigiyenik harakteristikasi quyidagi о‘rsatkichlar yigʻindisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari – temperaturasi, namligi, harakati, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasi, elektrik holati, ionlantiruvchi radiatsiya, b) ximiyaviy tarkibi – havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar – chang, tutun, qurum aralashmasi; g)mikroflora (mikroorganizmlar) – bakterial ifloslanish borligi. Quyosh yerdagi issiqlikning manbai bо‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi avvalo, yerga yetib kelib issiqliq energiyasiga aylanuvchi yorugʻlik nurlari hisobiga bо‘ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq nurlangan tuproqdan isiydi. Shuning uchun yer bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bо‘ladi. Yerdan uzoqlashishi bilan u taxminan har yuz metrda 0,5 gradus pasayadi. Harorat, namlik, havo harakati Havo temperaturasining issiqlik almashinuviga ta’siri uning muhim gigiyenik ahamiyati hisoblanadi. Yuqori temperatura tanadan issiqlik ajralishini chegaralasa, past temperatura uni kuchaytiradi. Markaziy nerv tizimi orqali nazorat qilinib turuvchi termoregulyator mexanizmlarining yetukligi tufayli odam har-xil temperatura sharoitlariga kо‘nikishi va yuksak temperaturalardan sagʻal oshgan isiqlikka ham hiyla vaqt chidashi mumkin. Sport praktikasida ortiqcha isib ketish issiq ob-havoda, ochiq havodagi va nomofiq qurilgan sport zallardagi mashgʻulotlarda sodir bо‘lishi mumkin. Bundan holatda profilaktik chora-tadbirlar qо‘llash lozim. Fiziologik jihatdan organizm tashqi muhitning yuqori temperaturasiga moda almashinishini pasaytirish yо‘li bilan, shuningdek tarkibida yogʻ kо‘paygan ter ajralishini kuchaytirish orqali ham moslashadi, bu esa terning teri yuzasida ancha teng taqsimlanishiga va bugʻlanishiga sabab bо‘ladi. Havo namligi deganda har qanday gaz singari simob ustunining mm balandligi bilan о‘lchanadigan havodagi suv bugʻlarining zichligi tushiniladi. Agar suv bugʻlarining zichligi chegaradan oshib ketsa, fazo suv bugʻlari bilan tо‘yinadi; bundan ham oshib ketishi namlikning tuman, shudring yoki qirov holida ajralishiga olib keladi. Har bir havo temperaturasiga muayyan darajada suv bugʻlari bilan tо‘yinganlik tо‘gʻri keladi. Temperatura qancha yuqori bо‘lsa havoda suv bugʻlari shuncha kо‘p saqlanadi. radiatsiyasi, elektrik holati, ionlantiruvchi radiatsiya, b) ximiyaviy tarkibi – havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar – chang, tutun, qurum aralashmasi; g)mikroflora (mikroorganizmlar) – bakterial ifloslanish borligi. Quyosh yerdagi issiqlikning manbai bо‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi avvalo, yerga yetib kelib issiqliq energiyasiga aylanuvchi yorugʻlik nurlari hisobiga bо‘ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq nurlangan tuproqdan isiydi. Shuning uchun yer bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bо‘ladi. Yerdan uzoqlashishi bilan u taxminan har yuz metrda 0,5 gradus pasayadi. Harorat, namlik, havo harakati Havo temperaturasining issiqlik almashinuviga ta’siri uning muhim gigiyenik ahamiyati hisoblanadi. Yuqori temperatura tanadan issiqlik ajralishini chegaralasa, past temperatura uni kuchaytiradi. Markaziy nerv tizimi orqali nazorat qilinib turuvchi termoregulyator mexanizmlarining yetukligi tufayli odam har-xil temperatura sharoitlariga kо‘nikishi va yuksak temperaturalardan sagʻal oshgan isiqlikka ham hiyla vaqt chidashi mumkin. Sport praktikasida ortiqcha isib ketish issiq ob-havoda, ochiq havodagi va nomofiq qurilgan sport zallardagi mashgʻulotlarda sodir bо‘lishi mumkin. Bundan holatda profilaktik chora-tadbirlar qо‘llash lozim. Fiziologik jihatdan organizm tashqi muhitning yuqori temperaturasiga moda almashinishini pasaytirish yо‘li bilan, shuningdek tarkibida yogʻ kо‘paygan ter ajralishini kuchaytirish orqali ham moslashadi, bu esa terning teri yuzasida ancha teng taqsimlanishiga va bugʻlanishiga sabab bо‘ladi. Havo namligi deganda har qanday gaz singari simob ustunining mm balandligi bilan о‘lchanadigan havodagi suv bugʻlarining zichligi tushiniladi. Agar suv bugʻlarining zichligi chegaradan oshib ketsa, fazo suv bugʻlari bilan tо‘yinadi; bundan ham oshib ketishi namlikning tuman, shudring yoki qirov holida ajralishiga olib keladi. Har bir havo temperaturasiga muayyan darajada suv bugʻlari bilan tо‘yinganlik tо‘gʻri keladi. Temperatura qancha yuqori bо‘lsa havoda suv bugʻlari shuncha kо‘p saqlanadi. Atmosferadagi havo deyarli hamma vaqt harakatda bо‘ladi. Buning sababi yer sharidagi qizitishning bir xil bо‘lmasligidandir. Havo harakati о‘znining yо‘nalishi va tezligi bilan harakterlanadi. Yо‘nalishi shamol dunyoning qaysi tomonidan esayotganiga qarab aniqlanadi va rumbalar bilan belgilanadi. Dunyo 4 tomonning boshlangʻich harflari: Shimol, Janub, Gʻarb, Sharq bilan belgilanadi. Atmosferadagi havo deyarli hamma vaqt harakatda bо‘ladi. Buning sababi yer sharidagi qizitishning bir xil bо‘lmasligidandir. Havo harakati о‘znining yо‘nalishi va tezligi bilan harakterlanadi. Yо‘nalishi shamol dunyoning qaysi tomonidan esayotganiga qarab aniqlanadi va rumbalar bilan belgilanadi. Dunyo 4 tomonning boshlangʻich harflari: Shimol, Janub, Gʻarb, Sharq bilan belgilanadi.