Havo gigienasi . Ob-Havo, iqlim va unga moslashuv

Yuklangan vaqt

2024-07-28

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

29,6 KB


 
 
 
 
 
 
Havo gigienasi . Ob-Havo, iqlim va unga moslashuv 
 
 
Havoning fizik xossalari 
Havo eng muhim faktor bo‘lib, usiz inson organizmi o‘z hayotiy funksiyalarini 
nisbatan uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik 
almashinuvida qatnashadi. SHu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta`sir etishi 
mumkin bo‘lgan elektrik kuchlar va har xil radiatsiyalar harakati maydoni bo‘lib xizmat 
qiladi. 
Havoning organizmga bevosita ta`siridan tashqari, kiyimlar, qurilish materiallari, 
tuproq va boshqalarning gigienik xossalarini o‘zgartirib bilvosita tasir etishi mumkin. 
Havoning gigienik xarakteristikasi quyidagi ko‘rsatkichlar yig‘indisidan iborat:  
 a) havoning fizikaviy xossalari-temperaturasi, namligi, harakati, ionlantiruvchi radiatsiya; 
b) ximiyaviy tarkibi - havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar - 
chang, tutun, qurum aralashmasi; g) mikroflora (mikroorganizmlar) - bakterial ifloslanish 
borligi. 
Bu faktorlarning har bir o‘ziga xos gigienik ahamiyatga ega, lekin ularning 
organizmga ta`siri birgalikda ta`sir etish bilan ifodalanadi va tashqi muhitning konkret 
sharoitida ulardan faqat birortasining roli ustun bo‘lishi to‘g‘risida gapirish mumkin. 
Quyosh erdagi issiqlikning manbai bo‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi, avvalo, yerga 
yetib kelib issiklik energiyasiga aylanuvchi yorug‘lik nurlari hisobiga bo‘ladi. Atmosfera 
deyarli faqat issiq, shuning uchun Er bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining 
temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bo‘ladi. Erdan uzoklashishi bilan 
u taxminan har 100 m da 0,5° pasayadi. 
Bulardan tashqari, havoning temperaturasi issiq yoki sovuk dengiz oqimlariga va 
joylarning tog‘, o‘rmon massivlari bilan ko‘p yoki oz o‘ralganligiga ham bog‘liqdir. Har 
Havo gigienasi . Ob-Havo, iqlim va unga moslashuv Havoning fizik xossalari Havo eng muhim faktor bo‘lib, usiz inson organizmi o‘z hayotiy funksiyalarini nisbatan uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. SHu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta`sir etishi mumkin bo‘lgan elektrik kuchlar va har xil radiatsiyalar harakati maydoni bo‘lib xizmat qiladi. Havoning organizmga bevosita ta`siridan tashqari, kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va boshqalarning gigienik xossalarini o‘zgartirib bilvosita tasir etishi mumkin. Havoning gigienik xarakteristikasi quyidagi ko‘rsatkichlar yig‘indisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari-temperaturasi, namligi, harakati, ionlantiruvchi radiatsiya; b) ximiyaviy tarkibi - havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar - chang, tutun, qurum aralashmasi; g) mikroflora (mikroorganizmlar) - bakterial ifloslanish borligi. Bu faktorlarning har bir o‘ziga xos gigienik ahamiyatga ega, lekin ularning organizmga ta`siri birgalikda ta`sir etish bilan ifodalanadi va tashqi muhitning konkret sharoitida ulardan faqat birortasining roli ustun bo‘lishi to‘g‘risida gapirish mumkin. Quyosh erdagi issiqlikning manbai bo‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi, avvalo, yerga yetib kelib issiklik energiyasiga aylanuvchi yorug‘lik nurlari hisobiga bo‘ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq, shuning uchun Er bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bo‘ladi. Erdan uzoklashishi bilan u taxminan har 100 m da 0,5° pasayadi. Bulardan tashqari, havoning temperaturasi issiq yoki sovuk dengiz oqimlariga va joylarning tog‘, o‘rmon massivlari bilan ko‘p yoki oz o‘ralganligiga ham bog‘liqdir. Har  
 
qanday joyda bir sutkada yoki bir yil mobaynida havo temperaturasining qonuniy o‘zgarib 
turishi kuzatiladi, bunga quyosh radiatsiyasi o‘lchami, kunning uzun- qisqaligi, topografik 
va boshqa sharoitlar sabab bo‘ladi. 
Havoning ximiyaviy xossalari 
Katta yoshli odam tinch holda sutkasiga 13-14 m havo oladi. yurganda, yoki 
jismoniy ish qilganda o‘pka ventilyatsiyasi chastotasining kuchayishi va chuqur nafas olish 
hisobiga kuchayadi. Sport mashqlarini bajarishda o‘pka ventilyat-siyasining hajmi 
minutiga 4-8 l dan to 6-120 l gacha o‘sadi, ba`zan esa bundan ham oshadi. Odam 5 yillik 
hayotida o‘pka orqali taxminan 1/4 mln. m havo o‘tkazadi. 
Havoning aylanma oqimi tufayli normal havo tarkibi ham doim bir xildir. Atmosferaning 
ximiyaviy tarkibining o‘zgarishi korxonalar, mashinalardan chiqadigan gazlar kabi begona 
gazlar hisobiga bo‘ladi. yashaydigan xonalardagi havoning ximiyaviy tarkibining 
o‘zgarishi asosan xonada turgan kishilar va har xil uy ro‘zg‘or ishlari protsesslari hisobiga 
bo‘ladi. Korxonalardagi havoning tarkibi ishlab chiqarish jarayonida ajraladigan har xil 
zararli gazlar va bug‘lar hisobiga bo‘ladi. Kislorod (O2 ) - Havoning eng asosiy tarkibidan 
biri kislorod hisoblanadi, ya`ni u organizmdagi oksidlanish protsesslari uchun zarurdir. 
Usiz odam, hayvonlar va o‘simliklar hayoti bo‘lishi mumkin emas. Katta yoshdagi odam 
tinch holatda turganda soatiga o‘rtacha 12 l kislorod yutadi, jismoniy ish paytida esa undan 
10 marta ko‘proq yutadi. Odam qonida kislorodning ko‘p qismi oksigemoglobin hosil 
qilgan ximiyaviy bog‘langan gemoglobin holida bo‘ladi va ayrim qismlari erigan holatda 
bo‘ladi. 
Havoning mexanik birikmalari 
Atmosferaga ba`zan uchraydigan yot gazlardan tashqari har xil mexanik 
aralashmalar tutun, qorakuya, qurum, tuproqning mayda zarrachalari va boshqa qattik 
moddalar hamda suyuq-quyuq materiatlarning parchalangan zarrachalari qo‘shiladi. 
Bularning jami havoda changni tashkil qiladi. Ularga shartli ravishda tumanni ham kiritish 
mumkin. 
Havoning changligi yerning ustki qatlamiga (qum, tuproq, asfal’t va h.k.) va uning 
obodonchiligiga (suv sepilgan, yig‘ishtirilgan bo‘lishiga), atmosferaning sanoat 
korxonalarining chiqindilari bilan ifloslanishiga va turar joy binolarining sanitariya 
qanday joyda bir sutkada yoki bir yil mobaynida havo temperaturasining qonuniy o‘zgarib turishi kuzatiladi, bunga quyosh radiatsiyasi o‘lchami, kunning uzun- qisqaligi, topografik va boshqa sharoitlar sabab bo‘ladi. Havoning ximiyaviy xossalari Katta yoshli odam tinch holda sutkasiga 13-14 m havo oladi. yurganda, yoki jismoniy ish qilganda o‘pka ventilyatsiyasi chastotasining kuchayishi va chuqur nafas olish hisobiga kuchayadi. Sport mashqlarini bajarishda o‘pka ventilyat-siyasining hajmi minutiga 4-8 l dan to 6-120 l gacha o‘sadi, ba`zan esa bundan ham oshadi. Odam 5 yillik hayotida o‘pka orqali taxminan 1/4 mln. m havo o‘tkazadi. Havoning aylanma oqimi tufayli normal havo tarkibi ham doim bir xildir. Atmosferaning ximiyaviy tarkibining o‘zgarishi korxonalar, mashinalardan chiqadigan gazlar kabi begona gazlar hisobiga bo‘ladi. yashaydigan xonalardagi havoning ximiyaviy tarkibining o‘zgarishi asosan xonada turgan kishilar va har xil uy ro‘zg‘or ishlari protsesslari hisobiga bo‘ladi. Korxonalardagi havoning tarkibi ishlab chiqarish jarayonida ajraladigan har xil zararli gazlar va bug‘lar hisobiga bo‘ladi. Kislorod (O2 ) - Havoning eng asosiy tarkibidan biri kislorod hisoblanadi, ya`ni u organizmdagi oksidlanish protsesslari uchun zarurdir. Usiz odam, hayvonlar va o‘simliklar hayoti bo‘lishi mumkin emas. Katta yoshdagi odam tinch holatda turganda soatiga o‘rtacha 12 l kislorod yutadi, jismoniy ish paytida esa undan 10 marta ko‘proq yutadi. Odam qonida kislorodning ko‘p qismi oksigemoglobin hosil qilgan ximiyaviy bog‘langan gemoglobin holida bo‘ladi va ayrim qismlari erigan holatda bo‘ladi. Havoning mexanik birikmalari Atmosferaga ba`zan uchraydigan yot gazlardan tashqari har xil mexanik aralashmalar tutun, qorakuya, qurum, tuproqning mayda zarrachalari va boshqa qattik moddalar hamda suyuq-quyuq materiatlarning parchalangan zarrachalari qo‘shiladi. Bularning jami havoda changni tashkil qiladi. Ularga shartli ravishda tumanni ham kiritish mumkin. Havoning changligi yerning ustki qatlamiga (qum, tuproq, asfal’t va h.k.) va uning obodonchiligiga (suv sepilgan, yig‘ishtirilgan bo‘lishiga), atmosferaning sanoat korxonalarining chiqindilari bilan ifloslanishiga va turar joy binolarining sanitariya  
 
holatiga bog‘liq. Ishlab chiqarishda havoning changlanishiga yana bir sabab 
yoqilg‘ilarning oxirigacha yonib bo‘lmasligidir. Sanoat korxonalarida changning vujudga 
kelishiga ishlab chiqarishda materiallarga ishlov berishda chiqadigan mexanik zarrachalar 
xizmat qiladi. Odam yashaydigan xonalarda chang hosil bo‘lishiga qoniqarsiz tozalash 
ishlari yoki tashkaridan chang kirishi sabab bo‘ladi. 
Odam yashaydigan va xizmatxonalarida, sport zallari va boshqalarda changni 
namlab tozalash choralarini ko‘rish kerak, ishdan bir qancha vaqt o‘tgandan keyin, chang 
batamom utirib olgach ko‘pincha pilesoslardan foydalanish lozim. Yig‘ishtirish vaqtida 
xonalarni shamollatishning hojati yo‘q, chunki changlar butun xonaga tarqalib ketadi, buni 
yig‘ishtirib bo‘lgandan keyin qilish kerak. Binolar ichiga changli oyoq qiyimlari va ustki 
kiyimlar bilan kirmaslik tadbirlarini ko‘rish kerak. Sport kiyimisiz kirish mumkin emas. 
 
Havo tarkibidagi chang darajasini aniklash uchun quyidagi mezonlardan 
foydalaniladi. shaharlarda atmosferadagi changning miqdori sutka ichida o‘rta hisobda 
0,15 mg/m dan oshmasligi kerak. 
Turar joylarda, sport zallarida va turli xil jamoat binolarida, shuningdek atmosferada 
havodagi chang mikdorining mezoni anik belgalangan emas, u 0,15 mg/m dan oshmasligi 
kerak. 
Havoning mikroorganizmlari 
Odam teri, o‘pka, buyrak orqali yo‘qotilgan suvni to‘ldirish va fiziologik 
funktsiyalarning normal o‘tishi uchun atrof muhit va xona temperaturasi normal bo‘lganda, 
engil jismoniy ish qilganda sutkasiga 3 l suv yetarli bo‘ladi, bularning yarmi ovqat 
moddalari bilan qabul qilinadi. Havo temperaturasi yuqori bo‘lganda odam organizmining 
ehtieji 6-8 l ga etadi (bunda odamning terlashi ham hisobga olinadi). 
Suv odamning faqat fiziologik yashashida zurur bo‘lib qolmasdan, turmush ehtiyojida, 
xo‘jalikda va ishlab chiqarishda juda zarur. 
 
Havoning harorati yukori va past bo‘lganda sportchilarni tayyorlashni gigienik 
asoslari 
Juda ko‘p hollarda mashg‘ulotlar va sportning ko‘pgina turlari bo‘yicha musobaqalar 
tashqi muhit sharoitida harorat yuqori bo‘lgan vaqtlarda utkaziladi. 
holatiga bog‘liq. Ishlab chiqarishda havoning changlanishiga yana bir sabab yoqilg‘ilarning oxirigacha yonib bo‘lmasligidir. Sanoat korxonalarida changning vujudga kelishiga ishlab chiqarishda materiallarga ishlov berishda chiqadigan mexanik zarrachalar xizmat qiladi. Odam yashaydigan xonalarda chang hosil bo‘lishiga qoniqarsiz tozalash ishlari yoki tashkaridan chang kirishi sabab bo‘ladi. Odam yashaydigan va xizmatxonalarida, sport zallari va boshqalarda changni namlab tozalash choralarini ko‘rish kerak, ishdan bir qancha vaqt o‘tgandan keyin, chang batamom utirib olgach ko‘pincha pilesoslardan foydalanish lozim. Yig‘ishtirish vaqtida xonalarni shamollatishning hojati yo‘q, chunki changlar butun xonaga tarqalib ketadi, buni yig‘ishtirib bo‘lgandan keyin qilish kerak. Binolar ichiga changli oyoq qiyimlari va ustki kiyimlar bilan kirmaslik tadbirlarini ko‘rish kerak. Sport kiyimisiz kirish mumkin emas. Havo tarkibidagi chang darajasini aniklash uchun quyidagi mezonlardan foydalaniladi. shaharlarda atmosferadagi changning miqdori sutka ichida o‘rta hisobda 0,15 mg/m dan oshmasligi kerak. Turar joylarda, sport zallarida va turli xil jamoat binolarida, shuningdek atmosferada havodagi chang mikdorining mezoni anik belgalangan emas, u 0,15 mg/m dan oshmasligi kerak. Havoning mikroorganizmlari Odam teri, o‘pka, buyrak orqali yo‘qotilgan suvni to‘ldirish va fiziologik funktsiyalarning normal o‘tishi uchun atrof muhit va xona temperaturasi normal bo‘lganda, engil jismoniy ish qilganda sutkasiga 3 l suv yetarli bo‘ladi, bularning yarmi ovqat moddalari bilan qabul qilinadi. Havo temperaturasi yuqori bo‘lganda odam organizmining ehtieji 6-8 l ga etadi (bunda odamning terlashi ham hisobga olinadi). Suv odamning faqat fiziologik yashashida zurur bo‘lib qolmasdan, turmush ehtiyojida, xo‘jalikda va ishlab chiqarishda juda zarur. Havoning harorati yukori va past bo‘lganda sportchilarni tayyorlashni gigienik asoslari Juda ko‘p hollarda mashg‘ulotlar va sportning ko‘pgina turlari bo‘yicha musobaqalar tashqi muhit sharoitida harorat yuqori bo‘lgan vaqtlarda utkaziladi.  
 
Harorat yuqori bo‘lgan sharoitlarda mashg‘ulot o‘tkazganda va musobaqalarda 
qatnashganda gigienik tadbirlar kompleksi alohida ahamiyat kasb etadi. 
Mazkur gigienik tadbirlar kompleksining negizida mashg‘ulot va dam olishning eng 
maqsadga muvofiq rejimi, ovqatlanish, suv ichish tartibi, qiyim hamda poyafzalni to‘g‘ri 
tanlash, shaxsiy gigiena va adaptatsiya (iqlimga moslashish)ning asosiy qoidalariga rioya 
kilish, issiqlik ta`siri, oftob urishining oldini olish va shu singari tadbirlar yotadi. Issiq 
iqlimda musobaqalar o‘tkazish uchun tayyorgarlik tadbirlarini taxminan o‘sha joylarga 
o‘xshagan meteorologik, sharoitlarda o‘tkazish lozim. SHuningdek, havoning harorati, 
namligi, quyosh radiatsiyasining kuchi va boshqa ko‘rsatkichlar ham musobaqa 
o‘tkaziladigan joydagi sharoitga muvofiq bo‘lishi kerak. 
Issiq iqlim sharoitidagi joylarga etib kelgach, iqlimga moslashishning faol usullarini 
qo‘llanish va ularga amal qilish lozim, ya`ni birinchi kundan boshlab jismoniy mashqlar 
bajarishga kirishish, bu mashklarning davomiyligini, intensivligini asta-sekin oshirib 
borish kerak. 
Mashg‘ulotlar jarayonida vakt-vaqti bilan qisqa (5-10 minutlik) tanaffus qilib 
turiladi (buni gipotermik pauzalar ham deyiladi). Bunday vaqtlarda sportchilar albatta havo 
harorati yaxshi bo‘lgan soya joylarda bo‘lishlari kerak. Bu issikliq ajratib chiqishini 
tezlashtiradi. 
Yilning issiq fasllarida kiyim-kechak, sportchining bosh qiyimi va poyabzali 
organizmda issiqlik muvozanatini saqlab turish uchun muhim ahamiyatga egadir. Ular 
issiqlik nurlarini qaytarib va o‘ziga yutib issiqlik mikdorini, tashqi muhitdan kelayotgan 
issiqlik oqimini kamaytiribgina kolmay, shu bilan birga ular terini ul’trabinafsha nurlar 
ta`siri tufayli kuyishidan ham saqlaydi. 
Havo sovuq bo‘lgan kunlarda mashg‘ulot o‘tkazilgan vaqtda eng asosiy xavf - bu 
organizmning hadda tashqari sovib ketishi va ayrim a`zolarining sovuk urishidir. 
Sovuk urishining oldini olish uchun avvalo bunga sabab bo‘ladigan omillarni yo‘qotish 
zarur. 
Sovuq urishning dastlabki belgilari: terining keskin darajada oqarib ketishi, tikan 
sanchgandek og‘rishi, yopishqoq bo‘lib qolishi, keyin esa batamom hech narsani 
Harorat yuqori bo‘lgan sharoitlarda mashg‘ulot o‘tkazganda va musobaqalarda qatnashganda gigienik tadbirlar kompleksi alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur gigienik tadbirlar kompleksining negizida mashg‘ulot va dam olishning eng maqsadga muvofiq rejimi, ovqatlanish, suv ichish tartibi, qiyim hamda poyafzalni to‘g‘ri tanlash, shaxsiy gigiena va adaptatsiya (iqlimga moslashish)ning asosiy qoidalariga rioya kilish, issiqlik ta`siri, oftob urishining oldini olish va shu singari tadbirlar yotadi. Issiq iqlimda musobaqalar o‘tkazish uchun tayyorgarlik tadbirlarini taxminan o‘sha joylarga o‘xshagan meteorologik, sharoitlarda o‘tkazish lozim. SHuningdek, havoning harorati, namligi, quyosh radiatsiyasining kuchi va boshqa ko‘rsatkichlar ham musobaqa o‘tkaziladigan joydagi sharoitga muvofiq bo‘lishi kerak. Issiq iqlim sharoitidagi joylarga etib kelgach, iqlimga moslashishning faol usullarini qo‘llanish va ularga amal qilish lozim, ya`ni birinchi kundan boshlab jismoniy mashqlar bajarishga kirishish, bu mashklarning davomiyligini, intensivligini asta-sekin oshirib borish kerak. Mashg‘ulotlar jarayonida vakt-vaqti bilan qisqa (5-10 minutlik) tanaffus qilib turiladi (buni gipotermik pauzalar ham deyiladi). Bunday vaqtlarda sportchilar albatta havo harorati yaxshi bo‘lgan soya joylarda bo‘lishlari kerak. Bu issikliq ajratib chiqishini tezlashtiradi. Yilning issiq fasllarida kiyim-kechak, sportchining bosh qiyimi va poyabzali organizmda issiqlik muvozanatini saqlab turish uchun muhim ahamiyatga egadir. Ular issiqlik nurlarini qaytarib va o‘ziga yutib issiqlik mikdorini, tashqi muhitdan kelayotgan issiqlik oqimini kamaytiribgina kolmay, shu bilan birga ular terini ul’trabinafsha nurlar ta`siri tufayli kuyishidan ham saqlaydi. Havo sovuq bo‘lgan kunlarda mashg‘ulot o‘tkazilgan vaqtda eng asosiy xavf - bu organizmning hadda tashqari sovib ketishi va ayrim a`zolarining sovuk urishidir. Sovuk urishining oldini olish uchun avvalo bunga sabab bo‘ladigan omillarni yo‘qotish zarur. Sovuq urishning dastlabki belgilari: terining keskin darajada oqarib ketishi, tikan sanchgandek og‘rishi, yopishqoq bo‘lib qolishi, keyin esa batamom hech narsani  
 
sezmaydigan bo‘lib qolishidir. Ana shu belgilar paydo bo‘lishi bilan sovuq olgan joyni qo‘l 
bilan, jun ko‘lkop va sharf bilan tez-tez artish, ishqalash lozim. 
Havoning harorati past bo‘lgan sharoitda mashg‘ulotlar o‘tkazilgan vaqtda ratsional 
ovqatlanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday sharoitda organizmning energiya 
sarflanishi ortib ketishi munosabati bilan ovqat kaloriyasini 15-20% ga oshirish zarur. 
 
 
Samarali chiniqtiruvchi vositalarga qishgi sport turi bilan shugʻullanish kiradi, yil 
davomida oʻquv mashq mashgʻulotlarini ochiq havoda yyengil kiyimda olib borish 
hisoblanadi. Nisbiy namlik me'yorida boʻlganda yashash xonalarida yoqimli harorat +18 
C hisoblanadi. Agarda harorat +24 - +25 C dan yuqori boʻlsa, hamda  
+14 - +15 C dan past boʻlsa, namlik me'yorida boʻlsa issiqlik balansi oʻzgaradi. Shu  
sabbabli gigiyena tomondan noqulay hisoblanadi.  
Sport zallari uchun haroratni gigiyena me'yori +15 C hisoblanadi. Bu sport  
faoliyatida 
jismoniy 
yuklamalarni 
miqdoriga, 
mashgʻulotni 
zichligiga, 
shugʻullanuvchilarni 
mashqlanish 
darajasiga 
bogʻliq 
boʻladi. 
Yangi 
kelgan 
gimnastikachilar uchun yoqimli harorat +17 C, yaxshi mashqlangan sportchilar  
uchun +14- +15 C, sport oʻyinlari zalida +14 C, +16 C, kurash zali uchun +16 C,  
+18 C, yopiq yyengil atletikachilar manejida +15 C, +17 C, ochiq havoda +18 C,  
+20 C yoqimli harorat hisoblanadi (namlik, havoni harakat tezligi 1,5 m/s boʻlganda).  
Changʻida yurish uchun gigiyena tomondan yoqimli harorat -5 S dan -15 S  
gacha, yuguruvchilarni qish vaqtida mashq mashgʻulotlari oʻtish uchun qisqa masofaga 
yugurishga 5 m/s havo harakat tezligi boʻlganda marafonchayugurish uchun -18 S 
hisoblanadi.  
Havoning namligi. Tashqi muhit bilan odam orasida boradigan issiqlik 
muvozanatiga boshqa gigiyena omillar bilan bir qatorda havoni namligi juda katta taʼsir 
koʻrsatadi. Havoni namligi deganda 1 m havodagi suv bugʻlarining grammlar bilan 
ifodalangan miqdoriga aytiladi. Havoni namligini asosiy koʻrsatkichlari:  
- Aniq haroratda, aniq vaqtdagi suv bugʻlarining mutloq miqdori absolyut namlik deyiladi.  
- Aniq haroratda 1m havoni toʻyintirish uchun ketgan suv bugʻlarining miqdoriga 
maksimal namlik deyiladi.  
sezmaydigan bo‘lib qolishidir. Ana shu belgilar paydo bo‘lishi bilan sovuq olgan joyni qo‘l bilan, jun ko‘lkop va sharf bilan tez-tez artish, ishqalash lozim. Havoning harorati past bo‘lgan sharoitda mashg‘ulotlar o‘tkazilgan vaqtda ratsional ovqatlanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday sharoitda organizmning energiya sarflanishi ortib ketishi munosabati bilan ovqat kaloriyasini 15-20% ga oshirish zarur. Samarali chiniqtiruvchi vositalarga qishgi sport turi bilan shugʻullanish kiradi, yil davomida oʻquv mashq mashgʻulotlarini ochiq havoda yyengil kiyimda olib borish hisoblanadi. Nisbiy namlik me'yorida boʻlganda yashash xonalarida yoqimli harorat +18 C hisoblanadi. Agarda harorat +24 - +25 C dan yuqori boʻlsa, hamda +14 - +15 C dan past boʻlsa, namlik me'yorida boʻlsa issiqlik balansi oʻzgaradi. Shu sabbabli gigiyena tomondan noqulay hisoblanadi. Sport zallari uchun haroratni gigiyena me'yori +15 C hisoblanadi. Bu sport faoliyatida jismoniy yuklamalarni miqdoriga, mashgʻulotni zichligiga, shugʻullanuvchilarni mashqlanish darajasiga bogʻliq boʻladi. Yangi kelgan gimnastikachilar uchun yoqimli harorat +17 C, yaxshi mashqlangan sportchilar uchun +14- +15 C, sport oʻyinlari zalida +14 C, +16 C, kurash zali uchun +16 C, +18 C, yopiq yyengil atletikachilar manejida +15 C, +17 C, ochiq havoda +18 C, +20 C yoqimli harorat hisoblanadi (namlik, havoni harakat tezligi 1,5 m/s boʻlganda). Changʻida yurish uchun gigiyena tomondan yoqimli harorat -5 S dan -15 S gacha, yuguruvchilarni qish vaqtida mashq mashgʻulotlari oʻtish uchun qisqa masofaga yugurishga 5 m/s havo harakat tezligi boʻlganda marafonchayugurish uchun -18 S hisoblanadi. Havoning namligi. Tashqi muhit bilan odam orasida boradigan issiqlik muvozanatiga boshqa gigiyena omillar bilan bir qatorda havoni namligi juda katta taʼsir koʻrsatadi. Havoni namligi deganda 1 m havodagi suv bugʻlarining grammlar bilan ifodalangan miqdoriga aytiladi. Havoni namligini asosiy koʻrsatkichlari: - Aniq haroratda, aniq vaqtdagi suv bugʻlarining mutloq miqdori absolyut namlik deyiladi. - Aniq haroratda 1m havoni toʻyintirish uchun ketgan suv bugʻlarining miqdoriga maksimal namlik deyiladi.  
 
- Absolyut namlikni maksimal namlikka boʻlgan nisbatini foizlarda hisoblanishiga nisbiy 
namlik deyiladi.  
- Absolyut va maksimal namliklar orasidagi ayirma farq toʻyinish nuqtasi deyiladi.  
Xonalarda nisbiy namlikni gigiyena me'yori 30-60% tashkil qiladi. Jismoniy ishlar 
jarayonida bu qiymat 30-40% tashkil qiladi, bunda harorat +25 C boʻlganda  
20-25% boʻladi. 
 
Havoni harakat tezligi.Bu havo massasini vaqt birligida bosib oʻtgan yoʻli bilan 
belgilanadi. Bunda masofa metrda vaqt soniyada olinadi. Havoni harakat tezligini gigiyena 
tomondan amaliy ahamiyati odamni issiqlik muvozanatiga oʻzini ta'sirini koʻrsatadi. 
Havoni harakati natijasida konvektsiya usulida issiqlik yoʻqotishni darajasiga ta'sir qilib 
(sovuq havo ta'sirida issiq havo ohista ketaboshlaydi) va bugʻlanish usulida ham issiqlik 
sarf boʻladi. Shamolning odamga ta'siri uning bir joydan boshqa joyga harakat qilishiga 
toʻsqinlik qiladi. Bu holat odamda qoʻshimcha energiya sarfiga olib keladi, hamda 
jismoniy ish samaradorligini kamaytiradi. Misol uchun kuchli shamolga qarshiyurayotgan 
odamni tezligini 25% ga kamaytiradi. Bundan tashqari kuchli kuchli shamol nafas olishga 
ta'sir koʻrsatib, uni qiyinlashtiradi, ritmini oʻzgartiradi, nafas olish mushaklariga boʻlgan 
ishni kuchaytiradi. Nafas chirarayotgan vaqtda shamolni qarshiligini yengish kerak 
boʻladi. Yozda diyorimizda eng yoqimli havoning harakat tezligi 1-4 m/s, issiqda sport 
bilan shugʻullangan vaqtda 2-3 m/s hisoblanadi. Sport zallarida havoni harakat tezligining 
ruxsat berilgan miqdori 0,5 m/s, kurash va stol tennisi zallarida havoning harakat tezligi 
0,25 m/s dan oshmasligi kerak, yopiq suzish suv havzalarida 0,2 m/s boʻlishi lozim. Dush, 
kiyinish va massaj xonalarida havoning harakat tezligi 0,15 m/s boʻlishikerak.  
Atmosfera bosimi massa va ogʻirlikka ega boʻlib, yeryuzasiga va uni yuzida 
joylashgan buyumlarga va tirik jonzotlarga ma'lum bir miqdorda bosim koʻrsatib, 
atmosfera yoki barometrik bosim deyiladi. Yeryuzasida atmosfera yoki barometrik bosim 
doimiy emas, hamda bir xilda emas. Uni miqdori geografik sharoitga, yil fasliga, kunga va 
har xil atmosfera hodisalariga bogʻliq boʻladi.  
Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi.  
- Absolyut namlikni maksimal namlikka boʻlgan nisbatini foizlarda hisoblanishiga nisbiy namlik deyiladi. - Absolyut va maksimal namliklar orasidagi ayirma farq toʻyinish nuqtasi deyiladi. Xonalarda nisbiy namlikni gigiyena me'yori 30-60% tashkil qiladi. Jismoniy ishlar jarayonida bu qiymat 30-40% tashkil qiladi, bunda harorat +25 C boʻlganda 20-25% boʻladi. Havoni harakat tezligi.Bu havo massasini vaqt birligida bosib oʻtgan yoʻli bilan belgilanadi. Bunda masofa metrda vaqt soniyada olinadi. Havoni harakat tezligini gigiyena tomondan amaliy ahamiyati odamni issiqlik muvozanatiga oʻzini ta'sirini koʻrsatadi. Havoni harakati natijasida konvektsiya usulida issiqlik yoʻqotishni darajasiga ta'sir qilib (sovuq havo ta'sirida issiq havo ohista ketaboshlaydi) va bugʻlanish usulida ham issiqlik sarf boʻladi. Shamolning odamga ta'siri uning bir joydan boshqa joyga harakat qilishiga toʻsqinlik qiladi. Bu holat odamda qoʻshimcha energiya sarfiga olib keladi, hamda jismoniy ish samaradorligini kamaytiradi. Misol uchun kuchli shamolga qarshiyurayotgan odamni tezligini 25% ga kamaytiradi. Bundan tashqari kuchli kuchli shamol nafas olishga ta'sir koʻrsatib, uni qiyinlashtiradi, ritmini oʻzgartiradi, nafas olish mushaklariga boʻlgan ishni kuchaytiradi. Nafas chirarayotgan vaqtda shamolni qarshiligini yengish kerak boʻladi. Yozda diyorimizda eng yoqimli havoning harakat tezligi 1-4 m/s, issiqda sport bilan shugʻullangan vaqtda 2-3 m/s hisoblanadi. Sport zallarida havoni harakat tezligining ruxsat berilgan miqdori 0,5 m/s, kurash va stol tennisi zallarida havoning harakat tezligi 0,25 m/s dan oshmasligi kerak, yopiq suzish suv havzalarida 0,2 m/s boʻlishi lozim. Dush, kiyinish va massaj xonalarida havoning harakat tezligi 0,15 m/s boʻlishikerak. Atmosfera bosimi massa va ogʻirlikka ega boʻlib, yeryuzasiga va uni yuzida joylashgan buyumlarga va tirik jonzotlarga ma'lum bir miqdorda bosim koʻrsatib, atmosfera yoki barometrik bosim deyiladi. Yeryuzasida atmosfera yoki barometrik bosim doimiy emas, hamda bir xilda emas. Uni miqdori geografik sharoitga, yil fasliga, kunga va har xil atmosfera hodisalariga bogʻliq boʻladi. Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi.  
 
Bosim me'yorlari. Atmosfera bosimini gigiyena me'yori bir atmosferaga teng boʻlib, 
dengiz sathida, 45 kenglikda 0 S haroratda 760 mm simob ustunini  
tenglashtiradi. Bu sharoitda atmosfera 1 sm yuzaga 1 kg ogʻirlik bilan bosadi.  
Atmosfera bosimini ozgina oʻzgarishi sogʻlom odamlarga unchalik ta'sir etmaydi, 
sogʻliklari yomon odamlarga yomon ta'sir koʻrsatadi.  
Past bosim.Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi shu bilan bir 
qatorda kislorodni partsial bosimi ham kamayadi. Kislorodning partsial bosimi kamayishi 
bilan birga gemoglobinni kislorodga toʻyinishi kamayadi, odam tanasini kislorod bilan 
boyishi susayadi. Kamroq 1,5 3,5 km balandlikda kislorodni kamayishi, oʻpka harakatini 
ortishi, yurak faoliyati, eritrotsitlarning samaradorligi hisobiga qoplanib ketadi. Agarda 4 
km dan ortiq yuqoriga koʻtarilganda O2 kamayib qolib, gipoksiya holati rivojlanadi. Past 
bosim ta'siri togʻ kasalligi koʻrinishida hosil boʻladi: havo yetmaslik, yurak urishi, teri 
qavatlarini rangini oqarishishilliq qavatlarning rangini oqarishi mushaklarni kuchini 
kamayishi, bosh aylanishi, koʻngil aynishi, qusish holatlari kuzatiladi. Togʻ kasalligining 
birinchibelgilari: markaziy asab tizimi faoliyatini buzilishi (xotirani susayishi, diqqat 
e'tiborni pasayishi), harakat analizatorining holatini susayishi (harakat koordinatsiyasining 
buzilishi). 
 
 
Ob-havo gigiyenasining ahamiyati 
Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq 
vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida 
qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan 
elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi.  
Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki 
pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera 
sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya 
holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, 
salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi 
Bosim me'yorlari. Atmosfera bosimini gigiyena me'yori bir atmosferaga teng boʻlib, dengiz sathida, 45 kenglikda 0 S haroratda 760 mm simob ustunini tenglashtiradi. Bu sharoitda atmosfera 1 sm yuzaga 1 kg ogʻirlik bilan bosadi. Atmosfera bosimini ozgina oʻzgarishi sogʻlom odamlarga unchalik ta'sir etmaydi, sogʻliklari yomon odamlarga yomon ta'sir koʻrsatadi. Past bosim.Yuqoriga koʻtarilish bilan atmosfera bosimi kamayadi shu bilan bir qatorda kislorodni partsial bosimi ham kamayadi. Kislorodning partsial bosimi kamayishi bilan birga gemoglobinni kislorodga toʻyinishi kamayadi, odam tanasini kislorod bilan boyishi susayadi. Kamroq 1,5 3,5 km balandlikda kislorodni kamayishi, oʻpka harakatini ortishi, yurak faoliyati, eritrotsitlarning samaradorligi hisobiga qoplanib ketadi. Agarda 4 km dan ortiq yuqoriga koʻtarilganda O2 kamayib qolib, gipoksiya holati rivojlanadi. Past bosim ta'siri togʻ kasalligi koʻrinishida hosil boʻladi: havo yetmaslik, yurak urishi, teri qavatlarini rangini oqarishishilliq qavatlarning rangini oqarishi mushaklarni kuchini kamayishi, bosh aylanishi, koʻngil aynishi, qusish holatlari kuzatiladi. Togʻ kasalligining birinchibelgilari: markaziy asab tizimi faoliyatini buzilishi (xotirani susayishi, diqqat e'tiborni pasayishi), harakat analizatorining holatini susayishi (harakat koordinatsiyasining buzilishi). Ob-havo gigiyenasining ahamiyati Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi. Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi  
 
omil sifatida foydalaniladi. Bizga ma`lumki atmosfera havosida boʻlib turadigan tabiiy 
xodisalarni oʻrganish bilan meteorologiya shugʻullanadi.  
Oʻzbekiston Respublikasida meteorologik stantsiyalarning barchasi kunning 
ma`lum bir soatlarida havo temperaturasi va namligi darajasini kuzatib boradi, havo 
harakatining tezligi bilan yoʻnalishini, shuningdek, atmosfera bosimi miqdorini aniqlab, 
oʻlchab turadi. Kuzatishlardan olingan yigʻma ma`lumotlar sinoptik kartalar tuzish, ob-
havoni oldindan aytish uchun asos boʻladi. 
Ob-havo deb atmosfera havosida roʻy berayotgan muayyan vaqt va muayyan joyda 
tabiiy xodisalarning ahvoliga aytiladi. Ob-havo bir vaqtning oʻzida ham bir- biridan xatto 
kichik masoffada joylashgan turli punktlarda har xil boʻlishi mumkin. 
Ob-havoning odam organizmiga ta`siri tufayli mavsumli kasalliklar yuzaga kelishi 
mumkin. Yilning issiq paytlari me`da-ichak kasalliklarining koʻpayishi bilan, sovuq 
davrlari esa shamollashga aloqador kasalliklarning koʻpayishi bilan ta`riflanadi. Ayniqsa, 
bu holatlar ob-havo birdan sovub yoki isib ketgan paytlarda yuzaga keladi. Chunki bunda 
organizm bunday shart-sharoitlarga moslashishga ulgira olmaydi 
Iqlim о‘zgarishining gigiyenik ahamiyati 
Iqlim deganda muayyan joy uchun harakterli bо‘lgan va qup yillik kuzatishlar 
natijasida niqlangan о‘rtacha holati tushiniladi. Ob-havo deganda esa mazkur sharoitda 
vaqtinchalik meteriologik sharoit tushiniladi. Bunda о‘proq havo temperaturasi namligi, 
harakat tezligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasining kuchlanishi, bulutlar va 
yogʻingarchilik miqdori nazarda tutiladi. Lekin metereologik omillar tegishli о‘rtacha 
kattalik, u klimni mediko-biologik nuqtai nazardan yetarli darajada harakterlab bermaydi 
va unga tо‘la-tо‘kis gigiyenik baho berish uchun temperatura va boshqa kattaliklar 
tebranish ampletudasi va bular sodir bо‘ladigan muddatning eng kichik ahamiyatini ham 
bilish zarur. 
Akklimatizatsiya – odam organizmining yangi iqlim sharoitiga kо‘nikish qobiliyati – 
akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq 
qiladigan Yangi qator rayonlarning о‘zlashtirilishi tufayli aktual ahamiyatga ega bо‘lib 
qoladi. Bu mamlakatning har-xil oblastlarida, chet- ellarda musobaqa о‘tkazuvchi 
sportsmenlar uchun ham zarur.  
omil sifatida foydalaniladi. Bizga ma`lumki atmosfera havosida boʻlib turadigan tabiiy xodisalarni oʻrganish bilan meteorologiya shugʻullanadi. Oʻzbekiston Respublikasida meteorologik stantsiyalarning barchasi kunning ma`lum bir soatlarida havo temperaturasi va namligi darajasini kuzatib boradi, havo harakatining tezligi bilan yoʻnalishini, shuningdek, atmosfera bosimi miqdorini aniqlab, oʻlchab turadi. Kuzatishlardan olingan yigʻma ma`lumotlar sinoptik kartalar tuzish, ob- havoni oldindan aytish uchun asos boʻladi. Ob-havo deb atmosfera havosida roʻy berayotgan muayyan vaqt va muayyan joyda tabiiy xodisalarning ahvoliga aytiladi. Ob-havo bir vaqtning oʻzida ham bir- biridan xatto kichik masoffada joylashgan turli punktlarda har xil boʻlishi mumkin. Ob-havoning odam organizmiga ta`siri tufayli mavsumli kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Yilning issiq paytlari me`da-ichak kasalliklarining koʻpayishi bilan, sovuq davrlari esa shamollashga aloqador kasalliklarning koʻpayishi bilan ta`riflanadi. Ayniqsa, bu holatlar ob-havo birdan sovub yoki isib ketgan paytlarda yuzaga keladi. Chunki bunda organizm bunday shart-sharoitlarga moslashishga ulgira olmaydi Iqlim о‘zgarishining gigiyenik ahamiyati Iqlim deganda muayyan joy uchun harakterli bо‘lgan va qup yillik kuzatishlar natijasida niqlangan о‘rtacha holati tushiniladi. Ob-havo deganda esa mazkur sharoitda vaqtinchalik meteriologik sharoit tushiniladi. Bunda о‘proq havo temperaturasi namligi, harakat tezligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasining kuchlanishi, bulutlar va yogʻingarchilik miqdori nazarda tutiladi. Lekin metereologik omillar tegishli о‘rtacha kattalik, u klimni mediko-biologik nuqtai nazardan yetarli darajada harakterlab bermaydi va unga tо‘la-tо‘kis gigiyenik baho berish uchun temperatura va boshqa kattaliklar tebranish ampletudasi va bular sodir bо‘ladigan muddatning eng kichik ahamiyatini ham bilish zarur. Akklimatizatsiya – odam organizmining yangi iqlim sharoitiga kо‘nikish qobiliyati – akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan Yangi qator rayonlarning о‘zlashtirilishi tufayli aktual ahamiyatga ega bо‘lib qoladi. Bu mamlakatning har-xil oblastlarida, chet- ellarda musobaqa о‘tkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur.  
 
Mikroiqlim – bu termin chegaralangan maxsus joy territoriyasining iqlimini 
harakterlaydi. Masalan: turar-joyning ba’zi bir aholi yashaydigan joylarida kurort, turistik 
lagerlardagi 
iqlim 
vahakazo. 
О‘ziga 
xos 
relyefi, 
yerning 
qatlami, 
kо‘kalamzorlashtirilganligi, suv havzasining mavjudligi, territoriyasining qurilish tizimsi 
va boshqalar tufayli qushni punktlarning mikroiqlim xususiyati har-xil bо‘lishi smumkin. 
Joyning mikroiqlim xususiyatlarini hisobga olish, turar-joy qurilishlari, sport inshootlari, 
maktab, kasalxonalar qurish uchun sanitariya taraflari jihatidan qulay joy tanlashga imkon 
beradi. 
Iqlim va akklimatizatsiya 
Iqlim deb joyning geografik kengligi, rel’efi, dengiz satxidan balandligi, namlik va 
oʻsimliklarining bor yoʻqligiga aloqador boʻlgan qoʻp yillik ob-havo rejimiga aytiladi. 
Iqlim shart-sharoitlarining odam organizmiga ta`siri fiziologik funktsiyalarning mavsum 
sari oʻzgarib turishi va bir iqlimiy tumandan boshqasiga oʻtilganida oʻzgarishlar roʻy 
berishi bilan namoyon boʻladi. 
Asosiy iqlim omili yoki mazkur joy ob-havosiga harakterli boʻlgan bir qancha omillarning 
birgalikda organizmga qanday ta`sir koʻrsatishini oʻrnaish yoʻli bilan turli iqlim 
zonalarining fiziologik harakteristikasi tuziladi. Chunonchi sovuq fasl uchun sovqatish 
omili harakterlidir. 
Iqlimning mavsumiy xususiyatlari aholining turmush sanitariya sharoitlari hamda 
kasallanishiga ta`sir koʻrsatadi. Qanday boʻlmasin biror iqlim va yil faslidagi meteorologik 
omillarning bir qancha kasalliklarning oʻtishiga, ularning ogʻir- yengilligiga va oʻlim 
xollariga ta`sir qilishi aniqlangan. 
Ma`lumki, iqlim shart-sharoitlari aholining infektsion kasalliklar bilan ogʻrishiga ham 
kattagina 
ta`sir 
koʻrsatadi. 
Infektsion 
kasalliklarning 
qoʻzgʻatuvchilari 
va 
yuqtiruvchilariga aloqador biologik vaziyat iqlim shart-sharoitlariga koʻp jihatdan bogʻliq 
boʻladi. 
Ba`zi joylar (togʻli va togʻ oldi zonalari)ning iqlim shart-sharoitlari odam 
organizmiga yaxshi ta`sir koʻrsatadi: moddalar almashinuvi kuchayadi, yurak-qon tomirlar 
tizimsi va nafas organlarining funktsiyasi yaxshilanadi, qon tarkibi yaxshiladai. 
 
Mikroiqlim – bu termin chegaralangan maxsus joy territoriyasining iqlimini harakterlaydi. Masalan: turar-joyning ba’zi bir aholi yashaydigan joylarida kurort, turistik lagerlardagi iqlim vahakazo. О‘ziga xos relyefi, yerning qatlami, kо‘kalamzorlashtirilganligi, suv havzasining mavjudligi, territoriyasining qurilish tizimsi va boshqalar tufayli qushni punktlarning mikroiqlim xususiyati har-xil bо‘lishi smumkin. Joyning mikroiqlim xususiyatlarini hisobga olish, turar-joy qurilishlari, sport inshootlari, maktab, kasalxonalar qurish uchun sanitariya taraflari jihatidan qulay joy tanlashga imkon beradi. Iqlim va akklimatizatsiya Iqlim deb joyning geografik kengligi, rel’efi, dengiz satxidan balandligi, namlik va oʻsimliklarining bor yoʻqligiga aloqador boʻlgan qoʻp yillik ob-havo rejimiga aytiladi. Iqlim shart-sharoitlarining odam organizmiga ta`siri fiziologik funktsiyalarning mavsum sari oʻzgarib turishi va bir iqlimiy tumandan boshqasiga oʻtilganida oʻzgarishlar roʻy berishi bilan namoyon boʻladi. Asosiy iqlim omili yoki mazkur joy ob-havosiga harakterli boʻlgan bir qancha omillarning birgalikda organizmga qanday ta`sir koʻrsatishini oʻrnaish yoʻli bilan turli iqlim zonalarining fiziologik harakteristikasi tuziladi. Chunonchi sovuq fasl uchun sovqatish omili harakterlidir. Iqlimning mavsumiy xususiyatlari aholining turmush sanitariya sharoitlari hamda kasallanishiga ta`sir koʻrsatadi. Qanday boʻlmasin biror iqlim va yil faslidagi meteorologik omillarning bir qancha kasalliklarning oʻtishiga, ularning ogʻir- yengilligiga va oʻlim xollariga ta`sir qilishi aniqlangan. Ma`lumki, iqlim shart-sharoitlari aholining infektsion kasalliklar bilan ogʻrishiga ham kattagina ta`sir koʻrsatadi. Infektsion kasalliklarning qoʻzgʻatuvchilari va yuqtiruvchilariga aloqador biologik vaziyat iqlim shart-sharoitlariga koʻp jihatdan bogʻliq boʻladi. Ba`zi joylar (togʻli va togʻ oldi zonalari)ning iqlim shart-sharoitlari odam organizmiga yaxshi ta`sir koʻrsatadi: moddalar almashinuvi kuchayadi, yurak-qon tomirlar tizimsi va nafas organlarining funktsiyasi yaxshilanadi, qon tarkibi yaxshiladai.  
 
Davolash va sogʻlomlashtirish maqsadlarida tashqi muhitning meteorologik shart-
sharoitlari va iqlim xususiyatlaridan keng foydalaniladi. Respublikamizda iqlim 
omillarining odamlar salomatligiga koʻrsatadigan sal’biy ta`sirini imkoni boricha 
kamaytirish va ijobiy ta`siridan toʻla-toʻkis foydalanishga qaratilgan profilaktik chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Aholi yashaydigan joylarni planlashtirish, turar joylar, 
jamoat, sanoat, bino va inshootlari loyihalarini koʻrib chiqish, ovqatlanish ratsionlarini 
ishlab chiqish, kasalliklarni oldini olish yuzasidan profilaktik chora- tadbirlarni amalga 
oshirishga taalluqli gigiyena masalalarini xal qilishda iqlim shart- sharoitlari hisobga 
olinadi. 
Mikroiqlim deganda cheklangan boʻshliqda sun`iy yoʻl bilan yuzaga keltirilgan yoki 
tabiiy xususiyatlarga koʻra qaror topgan iqlim shart-sharoitlari 
tushuniladi. Sun`iy yoʻl bilan yaratilgan mikroiqlimga aholi punktlarining, berk binolar, 
kiyim bosh ostidagi boʻshliq mikroiqlimlari misol boʻla oladi. Tabiiy xususiyatlarga koʻra 
qaror topgan mikroiqlimga atmosferaning erga yaqin qatlamidagi, oʻrmon yoqasidagi 
yalanglik, togʻ daralaridagi mikroiqlimlar misol boʻladi. 
Mikroiqlim odam organizmiga har xil ta`sir koʻrsatadi. Chunonchi, shaharlarda 
odamlarning salomatligi uchun noqulay boʻlgan bir qancha ta`surotlar mavjud: yilning 
issiq paytlarida gʻishtli binolar va asfal’t yotqizilgan koʻchalar oftobda qizib, qoʻshimcha 
issiqlik manbai boʻlib qoladi; shaharlarda havoning tutun bilan ifloslanishi natijasida 
quyosh radiatsiyasi intensivligi susayadi va biologik jihatdan muhim boʻlgan 
ul’trabinafsha nurlar keskin kamayib ketadi. 
Mana shuning uchun ham qurilish ustidan olib boriladigan profilaktik sanitariya 
nazorati joy rel’efidan toʻgʻri foydalanish, shahar teritoriyasida daraxtzorlarni barpo etish, 
koʻchalarni toʻgʻri oʻtkazish, ularni tabiiy yorugʻlik bilan yoritish va shomollatib turish 
masalalari, koʻchalarga yotqizish uchun tegishli materiallarni tanlash va boshqa masalalar 
aholi punkti mikroiqlimini yaxshilash maqsadida gigiyenik jihatdan ayniqsa muhim 
ahamiyatga egadir. 
Odamga eng qulay shart-sharoitlarni yaratib berish va uni noqulay iqlim ta`sirlaridan 
saqlash uchun bir qancha xollarda mikroiqlim sun`iy yoʻl bilan yaratiladi. 
Davolash va sogʻlomlashtirish maqsadlarida tashqi muhitning meteorologik shart- sharoitlari va iqlim xususiyatlaridan keng foydalaniladi. Respublikamizda iqlim omillarining odamlar salomatligiga koʻrsatadigan sal’biy ta`sirini imkoni boricha kamaytirish va ijobiy ta`siridan toʻla-toʻkis foydalanishga qaratilgan profilaktik chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Aholi yashaydigan joylarni planlashtirish, turar joylar, jamoat, sanoat, bino va inshootlari loyihalarini koʻrib chiqish, ovqatlanish ratsionlarini ishlab chiqish, kasalliklarni oldini olish yuzasidan profilaktik chora- tadbirlarni amalga oshirishga taalluqli gigiyena masalalarini xal qilishda iqlim shart- sharoitlari hisobga olinadi. Mikroiqlim deganda cheklangan boʻshliqda sun`iy yoʻl bilan yuzaga keltirilgan yoki tabiiy xususiyatlarga koʻra qaror topgan iqlim shart-sharoitlari tushuniladi. Sun`iy yoʻl bilan yaratilgan mikroiqlimga aholi punktlarining, berk binolar, kiyim bosh ostidagi boʻshliq mikroiqlimlari misol boʻla oladi. Tabiiy xususiyatlarga koʻra qaror topgan mikroiqlimga atmosferaning erga yaqin qatlamidagi, oʻrmon yoqasidagi yalanglik, togʻ daralaridagi mikroiqlimlar misol boʻladi. Mikroiqlim odam organizmiga har xil ta`sir koʻrsatadi. Chunonchi, shaharlarda odamlarning salomatligi uchun noqulay boʻlgan bir qancha ta`surotlar mavjud: yilning issiq paytlarida gʻishtli binolar va asfal’t yotqizilgan koʻchalar oftobda qizib, qoʻshimcha issiqlik manbai boʻlib qoladi; shaharlarda havoning tutun bilan ifloslanishi natijasida quyosh radiatsiyasi intensivligi susayadi va biologik jihatdan muhim boʻlgan ul’trabinafsha nurlar keskin kamayib ketadi. Mana shuning uchun ham qurilish ustidan olib boriladigan profilaktik sanitariya nazorati joy rel’efidan toʻgʻri foydalanish, shahar teritoriyasida daraxtzorlarni barpo etish, koʻchalarni toʻgʻri oʻtkazish, ularni tabiiy yorugʻlik bilan yoritish va shomollatib turish masalalari, koʻchalarga yotqizish uchun tegishli materiallarni tanlash va boshqa masalalar aholi punkti mikroiqlimini yaxshilash maqsadida gigiyenik jihatdan ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Odamga eng qulay shart-sharoitlarni yaratib berish va uni noqulay iqlim ta`sirlaridan saqlash uchun bir qancha xollarda mikroiqlim sun`iy yoʻl bilan yaratiladi.  
 
Iqlimga moslashish (akklimatizatsiya) - odam organizmining yangi iqlim sharoitiga 
koʻnikish qobiliyati - akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil 
sharoitlari bilan farq qiladigan yangi qator tumanlarning oʻzlashtirilishi tufayli dolzarb 
ahamiyatga ega boʻlib qoladi. Bu mamlakatning har-xil viloyatlarida, chet-ellarda 
musobaqa oʻtkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur. 
Akklimatizatsiya murakkab ijtimoiy-biologik jarayon boʻlib, oʻzgarib qolgan iqlim 
sharoitlarida odamning kayf-ruxiyatini yaxshilaydigan va ish qobilyatini oshiradigan 
moslashish reaktsiyalarining vujudga kelishi bilan cheklanmaydi. Iqlimga moslashish 
degan tushunchaga, avvalo, tashqi muhitni faol ravishda oʻzgartirish odam uchun yangi 
iqlim sharoitlarida tashqi muhitning noqulay ta`sirlarini susaytira oladigan yoki bartaraf 
eta oladigan mehnat va turmush shart- sharoitlarini yaratish kiradi. 
Odamlar oʻzlari uchun yangi iqlim sharoitlariga koʻchib oʻtganlarida psixologik omilning 
ahamiyati borligini hisobga olib, ularning maishiy va madaniy talablarini qondirishga 
aloxidae`tibor bermoq zarur. 
 
Havo gigiyenasi, uning ximiyaviy va fizikaviy holati 
Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq 
vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida 
qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan 
elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi.  
Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki 
pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera 
sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya 
holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, 
salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi 
omil sifatida foydalaniladi. 
Havofning organizmga bevosta ta’siridan tashqari kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va 
boshqalarning gigiyenik xossalarini о‘zgartirib bilvosita ta’sir etishi mumkin. 
Havoning gigiyenik harakteristikasi quyidagi о‘rsatkichlar yigʻindisidan iborat: a) 
havoning fizikaviy xossalari – temperaturasi, namligi, harakati, atmosfera bosimi, quyosh 
Iqlimga moslashish (akklimatizatsiya) - odam organizmining yangi iqlim sharoitiga koʻnikish qobiliyati - akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan yangi qator tumanlarning oʻzlashtirilishi tufayli dolzarb ahamiyatga ega boʻlib qoladi. Bu mamlakatning har-xil viloyatlarida, chet-ellarda musobaqa oʻtkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur. Akklimatizatsiya murakkab ijtimoiy-biologik jarayon boʻlib, oʻzgarib qolgan iqlim sharoitlarida odamning kayf-ruxiyatini yaxshilaydigan va ish qobilyatini oshiradigan moslashish reaktsiyalarining vujudga kelishi bilan cheklanmaydi. Iqlimga moslashish degan tushunchaga, avvalo, tashqi muhitni faol ravishda oʻzgartirish odam uchun yangi iqlim sharoitlarida tashqi muhitning noqulay ta`sirlarini susaytira oladigan yoki bartaraf eta oladigan mehnat va turmush shart- sharoitlarini yaratish kiradi. Odamlar oʻzlari uchun yangi iqlim sharoitlariga koʻchib oʻtganlarida psixologik omilning ahamiyati borligini hisobga olib, ularning maishiy va madaniy talablarini qondirishga aloxidae`tibor bermoq zarur. Havo gigiyenasi, uning ximiyaviy va fizikaviy holati Havo eng muhim omil bо‘lib, usiz inson organizmi о‘z hayotiy funksiyalarni uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bо‘lgan elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bо‘lib xizmat qiladi. Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yо‘qotuvchi yoki pasaytiruvchi maxsus sogʻlomlashtirish choralarini qо‘llash orqali har-xil atmosfera sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya holatini yaxshilash va organizmning zararli omillarga qarshiligini oshirish, masalan, salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning о‘zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi omil sifatida foydalaniladi. Havofning organizmga bevosta ta’siridan tashqari kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va boshqalarning gigiyenik xossalarini о‘zgartirib bilvosita ta’sir etishi mumkin. Havoning gigiyenik harakteristikasi quyidagi о‘rsatkichlar yigʻindisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari – temperaturasi, namligi, harakati, atmosfera bosimi, quyosh  
 
radiatsiyasi, elektrik holati, ionlantiruvchi radiatsiya, b) ximiyaviy tarkibi – havoning 
doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar – chang, tutun, qurum aralashmasi; 
g)mikroflora (mikroorganizmlar) – bakterial ifloslanish borligi. 
Quyosh yerdagi issiqlikning manbai bо‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi avvalo, 
yerga yetib kelib issiqliq energiyasiga aylanuvchi yorugʻlik nurlari hisobiga bо‘ladi. 
Atmosfera deyarli faqat issiq nurlangan tuproqdan isiydi. Shuning uchun yer bilan tutashib 
turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq 
bо‘ladi. Yerdan uzoqlashishi bilan u taxminan har yuz metrda 0,5 gradus pasayadi. 
 
 
Harorat, namlik, havo harakati 
Havo temperaturasining issiqlik almashinuviga ta’siri uning muhim gigiyenik 
ahamiyati hisoblanadi. Yuqori temperatura tanadan issiqlik ajralishini chegaralasa, past 
temperatura uni kuchaytiradi. Markaziy nerv tizimi orqali nazorat qilinib turuvchi 
termoregulyator mexanizmlarining yetukligi tufayli odam har-xil temperatura sharoitlariga 
kо‘nikishi va yuksak temperaturalardan sagʻal oshgan isiqlikka ham hiyla vaqt chidashi 
mumkin. 
Sport praktikasida ortiqcha isib ketish issiq ob-havoda, ochiq havodagi va nomofiq 
qurilgan sport zallardagi mashgʻulotlarda sodir bо‘lishi mumkin. Bundan holatda 
profilaktik chora-tadbirlar qо‘llash lozim. 
Fiziologik jihatdan organizm tashqi muhitning yuqori temperaturasiga moda 
almashinishini pasaytirish yо‘li bilan, shuningdek tarkibida yogʻ kо‘paygan ter ajralishini 
kuchaytirish orqali ham moslashadi, bu esa terning teri yuzasida ancha teng 
taqsimlanishiga va bugʻlanishiga sabab bо‘ladi. 
Havo namligi deganda har qanday gaz singari simob ustunining mm balandligi bilan 
о‘lchanadigan havodagi suv bugʻlarining zichligi tushiniladi. Agar suv bugʻlarining 
zichligi chegaradan oshib ketsa, fazo suv bugʻlari bilan tо‘yinadi; bundan ham oshib ketishi 
namlikning tuman, shudring yoki qirov holida ajralishiga olib keladi. Har bir havo 
temperaturasiga muayyan darajada suv bugʻlari bilan tо‘yinganlik tо‘gʻri keladi. 
Temperatura qancha yuqori bо‘lsa havoda suv bugʻlari shuncha kо‘p saqlanadi. 
radiatsiyasi, elektrik holati, ionlantiruvchi radiatsiya, b) ximiyaviy tarkibi – havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar – chang, tutun, qurum aralashmasi; g)mikroflora (mikroorganizmlar) – bakterial ifloslanish borligi. Quyosh yerdagi issiqlikning manbai bо‘lib xizmat qiladi. Uning isitishi avvalo, yerga yetib kelib issiqliq energiyasiga aylanuvchi yorugʻlik nurlari hisobiga bо‘ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq nurlangan tuproqdan isiydi. Shuning uchun yer bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bо‘ladi. Yerdan uzoqlashishi bilan u taxminan har yuz metrda 0,5 gradus pasayadi. Harorat, namlik, havo harakati Havo temperaturasining issiqlik almashinuviga ta’siri uning muhim gigiyenik ahamiyati hisoblanadi. Yuqori temperatura tanadan issiqlik ajralishini chegaralasa, past temperatura uni kuchaytiradi. Markaziy nerv tizimi orqali nazorat qilinib turuvchi termoregulyator mexanizmlarining yetukligi tufayli odam har-xil temperatura sharoitlariga kо‘nikishi va yuksak temperaturalardan sagʻal oshgan isiqlikka ham hiyla vaqt chidashi mumkin. Sport praktikasida ortiqcha isib ketish issiq ob-havoda, ochiq havodagi va nomofiq qurilgan sport zallardagi mashgʻulotlarda sodir bо‘lishi mumkin. Bundan holatda profilaktik chora-tadbirlar qо‘llash lozim. Fiziologik jihatdan organizm tashqi muhitning yuqori temperaturasiga moda almashinishini pasaytirish yо‘li bilan, shuningdek tarkibida yogʻ kо‘paygan ter ajralishini kuchaytirish orqali ham moslashadi, bu esa terning teri yuzasida ancha teng taqsimlanishiga va bugʻlanishiga sabab bо‘ladi. Havo namligi deganda har qanday gaz singari simob ustunining mm balandligi bilan о‘lchanadigan havodagi suv bugʻlarining zichligi tushiniladi. Agar suv bugʻlarining zichligi chegaradan oshib ketsa, fazo suv bugʻlari bilan tо‘yinadi; bundan ham oshib ketishi namlikning tuman, shudring yoki qirov holida ajralishiga olib keladi. Har bir havo temperaturasiga muayyan darajada suv bugʻlari bilan tо‘yinganlik tо‘gʻri keladi. Temperatura qancha yuqori bо‘lsa havoda suv bugʻlari shuncha kо‘p saqlanadi.  
 
Atmosferadagi havo deyarli hamma vaqt harakatda bо‘ladi. Buning sababi yer 
sharidagi qizitishning bir xil bо‘lmasligidandir. Havo harakati о‘znining yо‘nalishi va 
tezligi bilan harakterlanadi. Yо‘nalishi shamol dunyoning qaysi tomonidan esayotganiga 
qarab aniqlanadi va rumbalar bilan belgilanadi. Dunyo 4 tomonning boshlangʻich harflari: 
Shimol, Janub, Gʻarb, Sharq bilan belgilanadi. 
Atmosferadagi havo deyarli hamma vaqt harakatda bо‘ladi. Buning sababi yer sharidagi qizitishning bir xil bо‘lmasligidandir. Havo harakati о‘znining yо‘nalishi va tezligi bilan harakterlanadi. Yо‘nalishi shamol dunyoning qaysi tomonidan esayotganiga qarab aniqlanadi va rumbalar bilan belgilanadi. Dunyo 4 tomonning boshlangʻich harflari: Shimol, Janub, Gʻarb, Sharq bilan belgilanadi.