Havo - tomchi yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari. (bo’g’ma, ko’kyo’tal) Ma’ruza rejasi: 1.Bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi, ko‘k yo‘tal qo‘zg‘atuvchilarining umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar xosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diagnostikasi, davolash va oldini olish Asosiy va tayanch iboralar: xavo tomchi infeksiya, bo‘g‘ma, ko‘kyo‘tal, pnevmokokk, meningokokk. Difteriya o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, organizmning umumiy zaxarlanishi, burun-xalqum va kekirdak shillik qavatlarining yallig‘lanishi, ularda fibrin tolalaridan iborat parda hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Difteriya qadimdan ma’lum bo‘lib, bu kasallik haqida Gippokrat va Gomer asarlarida dastlabki ma’lumotlarni uchratish mumkin. Bu kasallikni eramizning birinchi asrida Aretrey bayon qilgan. Avvaliga difteriya har-xil nomlar bilan, ya’ni xalqum o‘lim yaralari, Misr yeki Assuriya kasalligi, bo‘g‘ma va boshqa shunga o‘xshash nomlar bilan atalib kelingan. Difteriya dastlab Osiyo qit’asida paydo bo‘lgan, keyinchalik esa Yevropa va boshqa qit’alarga tarqalgan degan fikrlar ham bor. XIX asr boshlarida fransuz olimi Bretonnoau (Bretenno) tomonidan kasallikning klinik shakllari va anatomik o‘zgarishlarini o‘rganib, bu kasallikni difteriya deb nomlashni taklif etgan, grekchadan diftera parda degani. XIX asr oxirlarida esa Trusso (bu fransuz olimi) difterit anatomik terminini difteriya so‘ziga almashtirishni taklif etgan va shundan buyon bu kasallik difteriya kasalligi deb ataladi. Difteriya kasalligi tarixini 3 ta da davrga bo‘lib o‘rganish mumkin bo‘lib, bu davrlar chegaralarida difteriya kasalligiga ta’lluqli muhim qashfiyotlar sodir bo‘lgan. Birinchi davr, qadimgi vaqtlardan boshlab to 1800 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olib, bu davrda difteriya kasalligi bir necha millionlab kishilar yostig‘ini quritgan. Ikkinchi davr esa difteriya kasalligi qo‘zg‘atuvchisini 1883 yilda Klebs (Klebs) tomonidan kashf qilingani va 1884 yilda esa Leffler tomonidan sof kulturasini ajratib olgani, bulardan keyin esa Germaniyalik Be’ring (Bering), fransiyalik Roux, Rossiyalik Ya. Yu. Bardaxlar tomonidan difteriyaga qarshi zardob olinganligi bilan boshlanib, bu kashfiyotlar qisman bo‘lsada bolalarni difteriyadan xalok bo‘lishiga ta’sir qildi. Lekin kasallik xamon davom etar va axoli urtasida kasallanish, o‘lim yuqori edi. Ikkinchi davr 1923 yilgacha davom etdi, bu yili esa Ramon difteriyaga qarshi anatoksin bilan immunizatsiya o‘tkazishni taklif etdi. Uchinchi davr esa xozirgi yashab turgan davrimizni o‘z ichiga olib, bu davrda kasallikka qarshi axoli o‘rtasida aktiv immunizatsiya olib borish natijasida kator mamlakatlarda kasallanishni pasayishi kam uchratish va uchramay turishi holatlari kuzatilmokda. Difteriya kasalligini o‘rganishda K. A. Rauxfuz, V. I. Molchanov, A. I. Skvorsov, P. F. Zdrodovskiy, S. N. Rozanov, S. D. Nosov, M. Ye. Suxarev, M. G. Danilevich va boshqa olimlar katta xissa qo‘shdilar. Difteriya (Corunebacteriae) korinebakteriyalar guruhiga mansub bo‘lib,bu guruhga difteriyadan tashqari difteroidlar (nopatogen difteroidlar), soxta difteriya bakteriyalari (Goffman tayoqchasi) kiradi. Morfologiyasi. Corynebacteriumdiphteriae uzunasiga 1-8 mkm, eniga 0,3-0,8 mkm kattalikdagi polimorf ingichka kichkina mikroororganizm bo‘lib, ikkala uchida qalinlashmasi bor bo‘lgan harakatsiz, spora, kapsula hosil qilmaydigan grammusbat tayokcha. Ba’zan ingichka tayoqchalar bir oz egilgan, uchlari dumaloqlashgan bo‘lib, to‘g‘nog‘ichga o‘xshab ketadi, shuning uchun ham bu bakteriyalarni «korinebakteriyalar» deyiladi (coryne- tugnogich demakdir). Difteriya bakteriyasining eng xarakterli belgisi bu uning protoplazmasida volyutin donachasi borligi bo‘lib, bu donachalar bakteriyaning ikki uchida (ba’zan o‘rtasida) joylashadi va ularni Babesh Ernst donachalari yoki metaxromatik donachalari ham deb ataladi. Volyutin donachalarini aniqlashda Neyser usulidan foydalaniladi, bunda bakteriya tanasi sariq rangga, valyutin donachalari esa to‘q ko‘k rangda bo‘lib ko‘rinadi. O‘stirish. Difteriya qo‘zg‘atuvchisi aerob yoki fakultativ anaerob hisoblanib optimal o‘sish harorati 370S, rN 7,6-7,8 (chegaraviy o‘sish nuqtalari 15 va 40 S). Kasallik qo‘zg‘atuvchisi tarkibida oqsil ushlagan oziq muhitlar qonli agar, zardobli agar, ayniqsa qandli bulonda yaxshi o‘sadi. RU va Leffler oziq muhitlarida yaltiroqqavariqshagren teriga (burishgan teriga) o‘xshash koloniyalar hosil qilib o‘sadi. Marten bulonida esa parda hosil qilib o‘sishi kuzatiladi. Xozirgi vaqtda laboratoriyalarda difteriya kasallik qo‘zg‘atuvchisini o‘stirish va ajratib olishda Tinsdal, Klauberg, Buchin oziq muhitlaridan foydalanilmoqda. Kaliy tellurit qo‘shilgan zardobli oziq muhitda (Klauberg oziq muhiti) Corynebacterium diphteriae ekilib tekshirilsa, unda kultural va biologik xususiyatlari bir-biriga o‘xshamagan 3 ta biovarlari farqlanadi: Cravis, mitis, intermidius. Gravis biovari telluritli agarda bo‘rtib chiqqan yassi dumaloq chetlari g‘adir-budir (R- shaklli) kul rang, qora rangli yirik koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Kraxmal, glikogen, dekstrinni parchalab bulonda donador cho‘kma va parda hosil qilib, ko‘pincha yuqori toksinli, yetarli invazion hossalariga ega hisoblanadi. Cravis- ekzotoksin ishlab chiqaradi, bu esa odamlarda og‘ir formali difteriya kasalligini keltirib chiqaradi. Mitis biovari telluritli agarda mayda qavariq yaltiroq chetlari silliq (S-shaklli) qora rangli koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Kraxal, dekstrin, glikogenni parchalamaydi. Bulonda esa duffuz loyqalanish xosil qilib o‘sadi. Mitis biovari gravis biovariga nisbatan kam zaharli va invazivli hisoblanib, odamlarda yengil o‘tadigan difteriya kasalligini keltirib chiqaradi. Intermidius-oraliq holatda bo‘lib, ularni koloniyalari R-Sshakllarda bo‘lib, qora rangli bo‘ladi. Kraxmal, glikogenni parchalamaydi, bulonda esa donador cho‘kma va xiralik xosil qilib o‘sadi. Fermentativ xususiyati. Corynebacterium diphteriae ni uchala biovari ham sutni ivitmaydi, indol ajratmaydi, mochevinani parchalamaydi, nitratlarni nitratlargacha qaytarib, ayniqsa kaliy telluritli sulfid telluritgacha qaytaradi, shuning uchun ham difteriya koloniyalari telluritli agarda kulrang yoki qora rangda bo‘ladi. Glyukoza, maltoza va galaktozani kislotagacha parchalaydi. Zahar xosil qilishi. Corynebacterium diphteriae ekzotoksin ishlab chiqarish hujayra tarkibidagi “tox+” genlarga bog‘liq bo‘lib, zahar ishlab chiqarish vazifasini avtonom plazmidlar boshqarishi mumkin. Difteriya zahari oqsil tabiatli bo‘lib, A va B fraksiyalaridan iborat. A fraksiyasi zaharlilik vazifasi bilan bog‘liq bo‘lsa, B fraksiyasi esa organizmdagi sezuvchi hujayralarga zaharni bog‘lash vazifasini bajaradi. Natijada difteriya zahari yurak muskullarini, buyrak usti bezlarini va perefirik nerv sistemasini tanlab shikastlaydi. Difteriya zahari termolabil bo‘lib, 600S haroratda, oftob nuri va har xil dezinfeksiyalovchi dori moddalari ta’sirida oson parchalanib ketadi. Zaharga 0,3-0,4% li formalin qo‘shilib 38-400S li haroratda 3-4 hafta davomida saqlansa unda bu zahar zaharsiz holatga anatoksinga aylanib, qoladi, lekin zaharga o‘xshagan antigenlik xususiyatini saqlab qoladi. Shuning uchun ham immunogenlik xossalarini saqlab qolishini hisobga olib, bu modda bilan odamlarni immunlash ishlari olib boriladi. Antigen tuzilishi. Gravis mitis biovarlari ajratib chiqargan zaharlar bir- birisidan farq qilmasdan standart difteriya antitoksini ta’sirida neytrallanadi. Difteriya qo‘zg‘atuvchisi barcha biovarlari uchun umumiy haroratga sezgir bo‘lgan yuza oqsil tabiatli K-AG i va ularni bir-biridan farqlaydigan tipospesifik haroratga chidamli polisaxaridli O-AG ini tutadi. Xozir korinebakteriyalarni 19 fagotipi bor bo‘lib, bular yordamida kasallik manbasini aniqlashda, ajratib olingan kulturalarni identifikatsiya qilishda keng qo‘llanilmoqda. Chidamliligi. Corynebacterium diphteriae tashqi muhit omillari ta’sirida ancha chidamli hisoblanib, ivitilgan zardobda 1 yilgacha, xona haroratlarida 2 oygacha, bolalar o‘yinchoqlarida bir necha kun tirik holatda saqlanishi mumkin. Korinebakteriyalar difteriya bilan kasallangan bolalar plenkalarida, agarda bu plenkalarga quyosh tushmasa uzoq muddatgacha saqlanib qolishi mumkin. 600S haroratda 10 daqiqadan so‘ng, 3-5% barcha dezinfeksiyalovchi dori mahsulotlari ta’sirida 20-30 daqiqadan so‘ng halokatga uchraydi. Bundan tashqari corynebacterium dif teriae quritilgan holatda o‘yinchoq, idishlar, kiyim-kechaklarda bir necha kun, sut va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarida 10-15 kun tirik holatda saqlanishi mumkin. Hayvonlar uchun patogenligi. Tabiiy sharoitda corynebacterium difteriae otlar, itlar, mollar bemor odamlardan yoki bakteriya tashuvchilaridan kasallanishlari mumkinligi aniqlangan. Lekin kasallangan uy hayvonlari odamlar uchun kasallik manbai sifatida hech qanday rol o‘ynamaydi. Laboratoriya sharoitida Corynebacterium diphteriae ga dengiz cho‘chqasi, quyonlar sezgir bo‘lib kultura yoki toksinni dengiz cho‘chqasi teri ostiga yuborganda toksikoinfeksiya manzarasi namoyon bo‘ladi. In’eksiya qilingan joyda yallig‘lanish boshlanib, nekrozga uchraydi. Hayvon yorib ko‘rilganda ichki organlar giperemiyasi, buyrak usti bezlarini kattalashib giperemiyaga uchragani, qorin bo‘shlig‘i, yurak xaltasida seroz va seroz gemorragik eksudat to‘plaganligi aniqlanadi. Odamlarda kasallik patogenezi. Difteriya bilan kasallanganlar va bakteriya tashuvchilar infeksiya manbai hisoblanadi. Kasallik asosan havo-tomchi yo‘li bilan, qisman chang orqali va bakteriya tashuvchilar yuqumli qilgan uy ro‘zg‘or buyumlari, oziq-ovqat mahsulotlari (sut, turli sovuq taomlar) orqali tarqalishi mumkin. Infeksiyaning kirish darvozasi bo‘lib tomoq, burun, yuqori nafas yo‘llarining shilliq qavati hisoblanadi. Kamdan kam xollarda kasallik qo‘zg‘atuvchisi ko‘zning shilliq pardasi, tashqi jinsiy organlar va shikastlangan teri orqali kirishi mumkin. Kasallik qo‘zg‘atuvchi mikrob xalqum, tomoq, burun, kekirdak shilliq qavatlariga tushgach, u yerda ko‘paya boshlaydi va o‘zidan zaharli modda ekzotoksin ishlab chiqara boshlaydi. Natijada mahalliy o‘zgarishlar shilliq qavatlar nekrozi va fibrinoz pardalar xosil bo‘lishi, uning ostki to‘qimalar bilan mahkam jipslashganligi bilan namoyon bo‘ladi. Yallig‘lanishning tabiatan fibrinoz xarakterda bo‘lishi difteriya toksinining mahalliy tomirlarni falajlab, qon oqimini sekinlashib qoladigan darajada kengaytirib yuborishi va tomirlar devori o‘tkazuvchanligini kuchaytirishga olib kelib, oqibatda ekssudat paydo bo‘ladi. Ekssudat tarkibida 1-omil ya’ni fibrinogen bo‘lib, u epiteliy nekrozga uchraganda ajralib chiqadigan II omil ya’ni to‘qima trombokinazasi ta’siri ostida tezgina iviydi va difteriya uchun xarakterli bo‘lgan fibrinoz ekssudat xosil bo‘ladi. Shu tariqa tarqalib borishga moyil bo‘ladigan fibrinoz parda yuzaga keladi. Yallig‘langan shilliq qavat ustida xosil bo‘lgan fibrinoz parda sarg‘ish yoki kul rangda bo‘lib, u fibrin, leykotsit, sidirilib tushgan epiteliy va difteriya bakteriyalaridan tashkil topadi. Ko‘p qavatli epiteliy bilan qoplangan og‘iz bo‘shlig‘i, xalqum shilliq qavatlarida jarayon avj olganda nekroz faqat epiteliy qomplamlarini o‘zidagina bo‘lmay balki uning ostidagi qo‘shuvchi to‘qimada ham o‘ladi. Xosil bo‘lgan fibrinoz parda ostki to‘qimalarda mahkam yopishib turganligi uchun uni paxta tampon yoki shpatel bilan ko‘chirilganda, bodomcha bezlari usti biroz qonaydi. Shilliq qavati bir qavatli silindrik epiteliydan tashkil topgan traxeya va bronxlarda ko‘pincha epiteliy qavati nekrozga uchraydi. Xosil bo‘lgan fibrinoz parda tegishli to‘qimaga yaxshi birikmaganligi tufayli osonlik bilan ko‘chadi (krupoz yallig‘lanish). Mahalliy o‘zgarishlar ro‘y berib turgani ustiga difteriya tayoqchasi qonga surilib, organizmni umuman zaharlanishiga sabab bo‘lib, bu yerda yurak muskuli, buyrak usti bezi, nerv hujayralarini tanlab shikastlantiradi. Kasallikni yashirin davri 2-10 kun davom etadi. Patologik jarayonlarning joylashish joyiga qarab quyidagi klinik formalari: xalqum, xiqildoq, burun difteriyasi, kamdan-kam xollarda ko‘z, quloq, tashqi jinsiy organlar, teri difteriyalari farqlanadi. Xozirgi paytda difteriya bilan kasallanish xollarining 95-97% ni tomoq difteriyasi tashkil qilib, u lokal (bir yerda joylashgan), tarqoq, subtoksik 1, 2, 3- darajalari, toksik va gipertoksik turlariga bo‘linadi. Immunitet. Difteriya kasalligi bilan kasallanib o‘tganlarda turg‘un immunitet xosil bo‘ladi, lekin kasallanish takrorlanishi mumkin. Turg‘un immunitet xosil bo‘lishi qonda antitoksin to‘plami bilan bog‘liq. 6 oylikgacha bo‘lgan bolalarda difteriya bilan kasallanish kam uchraydi, chunki bu bolalarga ona qornida yo‘ldosh orqali antitoksin o‘tgan bo‘ladi. Bolalarda difteriya kasalligiga qarshi immunitet bor yo‘qligini Shik reaksiyasi yordamida aniqlanar edi. Buning uchun toksinni fiziologik eritmada suyultiriladi va suyultirilgan eritmani 0,2 ml da 1/40 DLM toksin bo‘lishi shart. 0,2 ml hajimga to‘g‘ri keladigan eritma bilakning ichki yuzasini teri ichiga yuboriladi va agarda qonda antitoksin bo‘lmasa, suyuqlik yuborilgan joy 2-3 kundan keyin qizarib, 2 sm gacha boradigan diametrda shishib chiqadi. Xozirgi kunda esa Shik reaksiyasi o‘rniga bolalardan qon olib, maxsus usul yordamida ularda difteriyaga qarshi immunitet bor yo‘qligi tekshirilmoqda. Laboratoriya diagnostikasi. Tekshirish uchun tomoq, burun, teri, ko‘z va qinlardan shilliq modda olinadi. Yuqorida nomlari tilga olingan ashyo‘larni tekshirishda bakterioskopik, bakteriologik va biologik usullardan foydalaniladi. Metodikasi. Toksin ishlab chiqarish chiqarmasligini aniqlash uchun Marten bulonidagi 1,5% li agar, 20% li normal ot zardobi sistin eritmasidan iborat maxsus muhit tayyorlanadi. Steril Petri kasachalaridagi muhit qotgandan keyin 1 mlda 500 AB konsentratsiyagacha suyultirilgan antitoksin difteriya zardobiga botirilgan xo‘llangan filtr qog‘ozi qo‘yiladi. Tekshirilayotgan kultura muhitning ikkala tamoniga 2-3 tadan pilakcha xolda qilib ekib chiqiladi, ular orasiga esa nazorat toksigen shtammalar ekiladi. Ekmalar 370S da kelasi kungacha termostatda saqlanadi. Agar sinash uchun ekilgan kultura toksigen bo‘lsa, uning toksini oziq muhitga suzib o‘tib, filtr qog‘ozidagi antitoksinga duch kelgan joyda neytrallanib, oziq muhitda oq chiziqchalar mo‘ylovchalar ko‘rinishida presipitat xosil bo‘ladi. Agar toksigenlik xususiyati yo‘q shtammalar bo‘lsa, bunda unday xususiyat ko‘rilmaydi, lekin ularning toksinidan boshqa antigenlar borligi sababli ularda ham 48-72 soatdan keyin kechikibroq preipitatsiya chiziqlari toksinning neytralanishidan xosil bo‘lishi mumkin. Toksinli shtammlarni presipitatsiya chiziqlari toksinni neytrallanishidan xosil bo‘lganligi uchun spesifik hisoblanib, bu oziq muhitda spesifik presipitatsiya chiziqlari xosil bo‘ldi deymiz. Toksinsiz shtammlarning xosil qilgan presipitatsiya chiziqlari esa toksinni neytrallanishidan emas, balki mikrobni boshqa antigenlarining zardobi ta’siri ostida xosil bo‘lgan presipitatsiya chiziqlarini nospesifik presipitatsiya chiziqlari xosil bo‘ldi deymiz. Sinash uchun ekilgan difteriya kulturasi haqiqatdan toksigen shtamm bo‘lsa presipitatsiya chizig‘i nazorat uchun ekilgan toksigenli shtammning presipitatsiya chizig‘iga yetib unga ulanadi, yoki yetib kela boshlaydi. Toksigensiz shtammlarning presipitatsiya chizig‘i nazorat shtammning chizig‘idan keyinda uzoqda va 72 soatdan keyin paydo bo‘lishi mumkin. Pizu muhitiga qilingan ukol yo‘lidagi qora o‘zak atrofida jigar rang g‘ubor paydo bo‘lsa, bunda tekshiriluvchi materialda difteriya qo‘zg‘atuvchisi borligidan dalolat beradi. Korinobakteriya difteriya ni toksigenlik xususiyatini biologik usul yordamida ham aniqlash mumkin. Buning uchun 2 ta dengiz cho‘chqasi olinib ularni birisiga bir kun oldin 500-1000 AE difteriyaga qarshi qo‘llaniladigan antitoksinli zardob in’eksiya qilinadi. Ikkinchi cho‘chqaga esa antitoksinli zardob qilinmasdan kasallik topilgan kultura teri ostiga yoki teri ichiga 0,2 ml kiritiladi. Shu bir vaqtni ichida antitoksinli zardob yuborilgan dengiz cho‘chqasi teri osti yoki ichiga 0,2 ml miqdorida difteriya kulturasi yuboriladi. 2-10 kundan keyin antitoksinli zardob yuborilmay faqat difteriya kulturasi yuborilgan dengiz cho‘chqasi halok bo‘ladi. Ikkinchi antitoksinli zardob va difteriya kulturasi yuborilgan dengiz cho‘chqasi esa tirik qoladi, chunki antitoksinli zardob mikrob toksininin neytrallab bu hayvonni tirik qolishiga sababchi bo‘ladi. Davolash va oldini olish. Difteriyaga qarshi antitoksik zardobni ertaroq yuborish davolashning asosiy organizmni yot oqsilga bo‘lgan sezuvchanligini tekshirib ko‘rishshart va buning uchun teri ichiga qilinuvchi sinama o‘tkaziladi. Yuboriladigan zardob miqdori kasallikning klinik formasi, og‘irligi, kasallik boshlangandan so‘ng o‘tgan vaqtga qarab belgilanadi. Xalqum difteriyasining lokal formasida zardobning bir martalik dozasi 10. 000-30. 000 XB, yoyilgan formasida 50. 000-120. 000 XB dan iborat. 8-12 soatdan keyin qayta yuboriladi. Bundan tashqari penitsillin, tetratsiklin, eritromitsin, sulfanilamid preparatlar tavsiya etiladi. Krup bo‘lgan bemorlarni operatsiya qilib intubatsiya va traxeostomiya, ya’ni ularni toraygan xiqildoq bo‘shlig‘iga naycha qo‘yiladi. Difteriya kasalligini oldini olishda bolalar va kattalarni immunizatsiya qilish juda katta ahamiyatga egadir. Buning uchun quyidagi vaksinalar qo‘llaniladi. 1)Adsorblangan difteriya anatoksini (AD). 2)Adsorblangan ko‘kyo‘tal, difteriya, qoqshol vaksinasi (AKDS). 3)Adsorblangan difteriya, qoqshol anatoksin (ADS-M). Epidemik meningit, ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchilariga ta’rif. Meningokokk infeksiyasi o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, klinik ko‘rinishlari har xilligi; simptomsiz o‘tadigan bakteriya tashuvchilik hodisasi va yengilgina nazofaringitdan to eng og‘ir formadagi meningit, meningoensefalit va yashin tezligida o‘tadigan meningokoksemiyagacha boradigan bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga nazar tashlasak meningokokk infeksiyasi qadim zamonlardan beri ma’lum infeksiya hisoblanadi. 1805 yilda Jenevada meningokokk infeksiyasi bilan kasallanishlar, ya’ni epidemiya kuzatiladi. O‘sha paytda bu kasallikni klinikasi o‘rganilib matbuotda e’lon qilindi. XX asr davomida Ovrupada bir necha marotaba meningit epidemiyasi kuzatildi. 1865 yilda Krim,Kavkaz va Rossiyaning boshqa guberniyalarida ham meningit epidemiyasi qayd qilindi. 1930- 40 yillarda sobiq ittifoqda meningit epidemiyasi bir necha marotaba kuzatilib turildi. Shundan keyin 25 yil davomida meningit kasalligi sporadik holatda uchrab turdi. 1967- yildan boshlab meningit bilan kasallanish xollari yana ko‘paya boshladi, bolalar jamoalarida epidemiyalar qayd qilina boshladi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining ma’lumotiga ko‘ra, xozirgi vaqtda bu kasallik yer yuzini deyarli hamma mamlakatlarida uchrab turibdi va bu tashkilotning tavsiyanomasiga binoan meningokokk infeksiyasining hamma klinik formalari ro‘yxatga olinib borilmoqda. Epidemik meningit kasalligi qo‘zg‘atuvchisi Neisseria meningitidis bo‘lib, 1887 yilda Vekselbaum tomonidan kasallik qo‘zg‘atuvchisini tasvirlab berildi va meningit kasallangan bemorlarni serebrospinal suyuqligidan sof kulturasini ajratib olishga muvaffaq bo‘lgan. Meningokokk Neisseraceae oilasiga va Neisseraceae avlodiga mansub mikroorganizm hisoblanadi. Morfologiyasi. Meningokokklar tashqi ko‘rinishidan dumaloq yoki oval, dukkaksimon shaklda bo‘lib, uzun o‘qi bo‘ylab botiq tomonlari bilan bir-biriga birikkan diplokokk hisoblanadi. Bular loviya kofe doniga o‘xshash ko‘rinishni eslatadi. Meningokokklar ko‘pincha leykotsitlar ichida qo‘shaloq bo‘lib ko‘rinadi. Bu mikroorganizmlar gram usulida grammanfiy bo‘yalib, anilin bo‘yoqlari bilan yaxshi bo‘yaladi. Spora kapsuda xosil qilmaydi, xivchinlari yo‘q. Yangi tayyorlangan oziq muhitlarda va odam organizmida noziq kapsula xosil qilishi mumkin. Meningokokklar o‘zlarini ko‘rinishlarini o‘zgartirishlari va gram usulida bo‘yalishi bo‘yicha grammanfiy diplokokklar orasida grammsubat hujayralar ham aniqlanishi mumkin. O‘stirish. Meningokokk aerob yoki fakultativ anaerob hisoblanib, oddiy oziq muhitlarda o‘smaydi. Uni o‘stirish uchun tarkibida tibiiy oqsil (zardob, qon, assit suyuqligi, tuxum oqi) qo‘shilgan oziq muhitlardan foydalaniladi. Mikroorganizm uchun optimal o‘sish harorati 370S rN 7,0-7,4 bo‘lib, 250S dan past haroratda o‘sishdan to‘xtaydi. Zardobli agarda meningokokk koloniyalari mayda diametri 0,5- 1 mm nozik sal qavariq, yarim teshik o‘tuvchan yorug‘likda ko‘kimtir, chetlari tekis 5 shaklli silliq koloniyalar xosil kilib usadi. Eski kulturalarda esa chetlari gadir-budir Z ko‘rinishli koloniyalar xosil qilib o‘sishi mumkin. Zardobli bulonda cho‘kmaga tushib, parda xosil qilishi, loyqalanishi kuzatiladi. Fermentativ xususiyati. Biokimyoviy jihatdan olganda mikroorganizm ungalik aktiv bo‘lmasdan faqat glyukoza bilan maltozani parchalab, kislota xosil qiladi. Indol va vodorod sulfid xosil qilmaydi, jelatinni suyultirmaydi. Zahar xosil qilishi. Meningokokklar ekzotoksin ishlab chiqarmaydi, ular faqat parchalanganda lipopolisaxarid tabiatli issiqlikka chidamli kuchini endotoksin ajratib chiqaradi. Endotoksinni dengiz cho‘chqasi venasi orqali yoki qorin bo‘shlig‘iga yuborilganda, bu hayvon 24-48 soatdan keyin halok bo‘ladi. Antigen tuzilishi. Meningokokklardan uchta antigen fraksiyasi ajratib olingan: 1)barcha meningokokklar (gonokokk 3 tipdagi pnevmokokklar uchun) uchun umumiy bo‘lgan uglevodli S-substansiya. 2)barcha tipdagi meningokokklar uchun umumiy turga xos proteinli R-substansiya. 3)Polisaxaridlar yoki polisaxarid polipeptidlaridan iborat tipga spesifik antigenlar. AG tuzilishi bo‘yicha meningokokklar bir qancha A, B, S, D, X, U, N seroguruhlarga bo‘linadi. Sobiq Ittifoqda kasallikni A va B tiplari bilan kasallanish kuzatilgan. Kasallikni epidemik ko‘payishi A tipi bilan bog‘liq bo‘lib, B,S tiplari esa sporadik kasallanish hodisalarini kelitirb chiqaradi. Chidamliligi. Tashqi muhit faktorlariga meningokokk kasallik qo‘zg‘atuvchisi chidamsiz hisoblanib, quritilganda tezda 600S da 10 daqiqadan so‘ng 800S haroratda qizdirilganda 2 daqiqadan so‘ng halok bo‘ladi. Sovitishga ham chidamsiz hisoblanadi. Shuning uchun ham tekshirish uchun olingan ashyoni laboratoriyaga jo‘natishda uni sovishdan va qurib qolishdan asrab tezda yetkazishshart. Dezinfeksiyalovchi dori moddalardan 1% fenol, xloramin, karbol kislotasi va 0,1% sulema ta’sirida bir necha minut ichida halok bo‘ladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Tabiiy sharoitda hayvonlar meningokokk infeksiyasi bilan kasallanishmaydi. Eksperemental sharoitda maymun, quyonlar, dengiz cho‘chqasi va sichqonlar organizmiga kasallik qo‘zg‘atuvchisi har xil yo‘llar orqali kirgizib sun’iy ravishda kasallik chaqirish mumkin. Odamlarda kasallik patogenezi. Meningokokk infeksiyasida kasallik manbai bo‘lib, bemor odam yoki bakteriya tashuvchilar hisoblanadi. Kasallik sog‘lom odamlarga havo-tomchi yo‘li orqali, gapirish yo‘talish va aksirish vaqtlarida tarqaladi. Infeksiyaning kirish darvozasi tomoq, burun, xalqum shilliqqavati bo‘lib, u yerda yallig‘lanish jarayoni kuzatiladi. Meningokokk sog‘ odlamga yuksa ham, hamma vaqt kasallik keltirib chiqara bilmaydi, chunki odamda bu kasallikka qarshi kuchli tabiiy immunitet bor. Shu sababdan ham mikrob yuksa ham bu odam mikrob tashuvchi yoki simptomschiz infeksiya paydo bo‘lishi mumkin. Bemorlarni ayrim qismidagina meningokokklar joyli barer limfoid xalqasini yorib o‘tib qon, limfa tomirlari bo‘ylab tarqalib bakterimiya kelitirib chiqaradi. Natijada epidemik serebrospinal meningit yuzaga keladi. Meningit kasalligiga ba’zan pnevmokokk, stafilokokk, streptokokk, sil bakteriyalari sababchi bo‘lishi mumkin. Lekin meningokokkdan boshqa mikrob sabab bo‘lgan meningit kasalligi atrofidagilarga yuqmaydi, ammo meningokokkli meningit tezda tarqalib ketishi mumkin. Shuning uchun ham kasallikni bu formasiga epidemik meningit deyilib, juda havfli hisoblanadi. Meningokokk infeksiyasi patogenezida toksin va allergik komponentlar ham katta ahamiyat kasb etadi. Kasallikni og‘ir septik formalarida intoksikatsiya nihoyatda kuchli namoyon bo‘ladi. Meningokokklarni ko‘plab parchalanishi natijasida endotoksin ajralib chiqib mayda qon tomirlariga shikast yetkazadi va qon aylanishini buzib teriga shilliq va seroz qavatlariga ichki parenximatoz organlariga qon quyilishiga sababchi bo‘ladi. Meninigokokk infeksiyasi bilan kasallangan bemorlarda orqa miya suyuqligida leykotsitlar miqdori oshganligi suyuqlikni xiralashgani va orqa miya punksiya qilinganda suyuqlik katta bosim ostida tezda oqishi kuzatiladi. Meningokokk infeksiyasi bilan ko‘pincha yosh bolalar kasallanishi kuzatilib, bu kasallik mavsumiy hisoblanib kasallanishqish bahor davrida yoz oylariga nisbatan ko‘p uchraydi. Vaqti vaqti bilan kasallanishhar 10-15 yilda kuzatiladi. Immunitet. Odam meningokokk infeksiyasi bilan kasallanib o‘tgandan keyin turg‘un immunitet xosil bo‘ladi. Takror kasallanishham kuzatiladi. Kasallik jarayonida har xil antitelolar: agglyutinnillar, presipitinlar, opsoninlar, komplementni biriktiruvchi antitelalar ishlanib chiqadi. Laboratoriya tashxisi. Tekshirish uchun orqa miya suyuqligi, qon, burun xalqum shillig‘i, teridagi gemorragik elementlar qirindisi, seksion materiallar olinadi. Tekshirish ususlari: bakterioskopik bakteriologik va serologik usullari yordamida olib boriladi. Davolash va oldini olish. Bemorga erta diagnoz qo‘yish va erta davolash ishlarini boshlab yuborish bilan bemorni bu kasallikdan xalos qilishimiz mumkin. Meningit va meningokokkusemiya bilan kasallangan bemorlarga antibiotiklar tavsiya etiladi. Penitsillin, ampitsillin va boshqa antibiotiklarni qo‘llashimiz mumkin. Sulfanilamid preparatlari (streptotsid, metilsulfezin) yaxshi natija beradi. Hamma bemorlar, shuningdek meningokokk infeksiyasiga shubha qilinganlar tezlik bilan maxsus bo‘limlarga boks va ajratib qo‘yilgan palatalarga joylashtiriladi. Kasallikdan tuzalganlar 2 marta burun-xalqumidan shilliq olib tekshirilgandan keyin shifoxonadan chiqariladi. Bu tekshirish antibiotiklar bilan davolash kursi tugagandan keyin 3 kun o‘tkazib 1-2 kun oraliq bilan o‘tkaziladi. Bemor bilan muloqotda bo‘lganlarga 3 ml dan immunoglobulin qilish yaxshi natija berib, uning profilaktik kuchi 1 oygacha saqlanadi. Bundan tashqari ularni kuniga 2 marta harorati tekshirilib, doimo vrach nazoratida bo‘ladilar. Agar kasallik maktabgacha va maktab yoki boshqa muassasalardan aniqlangan bo‘lsa bu yerda 10 kun davomida karantin o‘rnatiladi. Zaruriyat tug‘ilganda bolalar 7-10 kun uylarida tarqatilib yuboriladi. Xozirgi paytda menigokokk infeksiyasiga qarshi vaksinalar ishlab chiqarilishi jarayonidadir. KO‘KYO‘TAL QO‘ZG‘ATUVChISIGA TA’RIF Ko‘kyo‘tal- bolalarning o‘tkir yuqumli kasalligi bo‘lib, asosan nafas yo‘llari va markaziy nerv sistemasining zararlanishi, bo‘g‘ib qo‘yadigan o‘ziga xos yo‘tal tutib turishi yo‘tal xuruji bilan xarakterlanadi. Ko‘kyo‘tal kasalligi to‘g‘risidagi ma’lumot XV asrga kelib adabiyotlarda isitmali katar kasalligi degan nom bilan tasvirlab berila boshlandi. XVI asrda esa Parijda ko‘kyo‘tal kasalligidan epidemiya kuzatilgani XVII Siden’am (Sidengam), XVIII asrda esa N. M. Maksimovich-Ambodik tomonidan bu kasallik to‘g‘risida ma’lumotlar berishgan. XIX asrga kelib esa Trusso bu kasallikni atrofiga o‘rganib, bu kasallikni ayrim nozologik birlikka kiritgan. 1847 yilda Rossiyalik olim S. F. Xitoviskiy Pediatrika kitobida bu kasallikni klinik ko‘rinishini tasvirlab bergan. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi Bordotella gemoglobinofil bakteriyalar guruhiga mansub bo‘lib, bu guruhga Bordotella parapertusis, Bordotella bronchoseptica kiradi. Ko‘kyo‘tal kasallik qo‘zg‘atuvchisini fransuz tadqiqotchilari Bordet (Borde) va Canga (Jangu) tomonidan kasal odamdan 1906-08 yillarda ajratib olindi va Bordotella pertusis deb atala boshlandi. Morfologiyasi. Bordotella pertusis to‘liq mayda oval ko‘rinishli harakatsiz kokkobakteriya hisoblanib, kattaligi 0,1-0,3 va 0,5-1 mkm ni tashkil qiladi. Gram usulida gramm bo‘yalib, kutblari bir muncha to‘qroq bo‘ladi. Maxsus usullarda bo‘yab tekshirilsa nozik kapsulasi aniqlanadi. Kultural xususiyati. Bordotella pertusis oddiy oziq muhitlarda o‘smaydi. Optimal o‘sish harorati 35-370S (chegaraviy o‘sish nuqtalari 20 38/8 S) va rN 6,8-7,4 da glitserin kartoshkali yoki qonli agarda yaxshi o‘sadi. Bu oziq muhitlarda Bordotella pertusis koloniyalari mayda yaltiroq xuddi simob tomchilariga o‘xshagan S-shaklli bo‘ladi. Bu koloniyalarni bakteriologik qovuzloq bilan olingandan keyin iz qoladi. Xozirgi paytda Bordotella pertusis ni o‘stirish va ajratib olishda qon qo‘shilmaga KKA kozein ko‘mirli agar juda ham yuqori natijalarni bermoqda. Agarda ko‘kyo‘tal mikrobini oddiy oziq muhitlarda o‘stirishga moslashtirilsa unda bu mikrob o‘zini immunologik spesifikligini, gemolitik dermonekrotik invazivlik imunogenlik va boshqa xususiyatlarini yo‘qotadi. Fermentativ xususiyati. Biokimyoviy jihatdan aktiv bo‘lmay oqsillar, ugleovodlar va mochevinani parchalamaydi. Katalaza xosil qiladi. Zahar xosil qilishi. Bordotella pertusis ekzo-va endotoksin xosil qiladi. Bundan tashqari plazmakoagulaza, gialuronidza,lesitinaza fermentlarini ishlab chiqaradi. Antigen tuzilishi. Bordotella pertusis umumiy termostabil somatik O-AG ushlagani bilan bir qatorda, turli xil spesifik aglyutinagenlarni ham ushlaydi. Bordetollalarda 14 ta antigen komponentlari aniqlangan bo‘lib shulardan 7 nomerlisi avlodga xos hisoblanadi boshqalari esa turga xos hisoblanadi. 1 faktor Bordotella pertusis ga, 14- Bordotella pertusisga, 12- faktor esa Borolotella bronchosoptica ga xos hisoblanadi. Chidamliligi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi atrof muhit omillariga o‘ta chidamsiz hisoblanib, quyosh nuri ta’sirida bir soat mobaynida 560S da 10-15 daqiqadan so‘ng xalok bo‘ladi. Lizol va fenolni 3% li eritmalarida tez o‘ladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Tabiiy sharoitlarida hayvonlar ko‘kyo‘tal bilan kasallanishmaydi. Eksperemental sharoitlarda maymun yoki itlarda kasallik sun’iy yo‘l bilan chaqirilishi va bu hayvonlarda tana harorati qator holatlari kuzatiladi. Laboratoriya hayvonlaridan dengiz cho‘chqasi, quyonlar, oq sichqonlarga tekshiriluvchi ashyo yuborilganda, bunda ichki organlarda gemorragik o‘choqlar va intoksikatsiya alomatlari kuzatiladi. Odamlarda kasallik patogenezi. Kasallik manbasi bemor odam ayniqsa kasallikni boshlanish davrida hisoblanib, kasallik qo‘zg‘atuvchisi sog‘lom odam organizmiga yuqori nafas yo‘llari orqali kirib xiqildoq, traxeya yoki bronxlar shilliq pardasida joylashib, epilemiyda yuza nekrozi yuzaga kelishiga nerv oxirlari qo‘zg‘aluvchanligi ortib ketishiga,shuningdek o‘pkada xos o‘zgarishlar boshlanishiga sabab bo‘ladi. Ko‘kyo‘talda organizmning umumiy reaksiyasi ko‘kyo‘tal endotoksinining o‘pka qon tomirlariga va markaziy nerv sistemalariga tanlab ta’sir qilishiga bog‘liqdir. Reflektor yo‘tal paydo bo‘lib, o‘pkada dimlanish hodisalari boshlanadi, nafas markazi bilan tomirlarni haraklantiruvchi markazda turg‘un qo‘zg‘alish o‘chog‘i yuzaga keladi. Patologik yo‘tal refleksi shakllanib, bunda ovoz tirqishi torayib, nafas muskullari tortishib qisqarib turgani ustiga yo‘tal tutadigan bo‘ladi. Kasallikni yashirin davri 2-15 kunni egallaydi. Kasallik kechishining uch davri: kataral, spazmatik konvulsiv va tuzalish davri farq qilinadi: Kataral davri 1-2 hafta davom etib, bu javrda bemor atrofdagilarga o‘ta xavfli hisoblanadi. Konvulsiv davri 4-6 hafta davom etib, bunda bemorlarni qotib bo‘g‘ilib yo‘talishi, ba’zan yo‘tal ketma-ket kelib, kasal nafasini rostlab ololmasdan yuzi ko‘karishi, qusib yuborishi, beixtiyor siyishi, defeksiya qilishi hodisalari kuzatiladi. Ko‘kyo‘talni 3 ta asosiy formasi: yengil, o‘rtacha, og‘ir formalari farqlanadi. Yengil formasida yo‘tal xurujlari bir necha kunduzda 5-15 martagacha tutadi va ular tipik qisqa bo‘ladi. O‘rtacha formasida yo‘tal xurujlari soni 15-24 tagacha boradi va xuruj bir muncha uzoq davom etib bir necha repriz, yo‘tal xuruji chuqur nafas olish bilan boshlanib, bu harakat havoning hammasi nafas bilan chiqib ketmaguncha to‘xtovsiz ketma-ket kelaveradigan bir qancha yo‘tal zarblarini boshlab beradi, bolani dami chiqmay qoladi. So‘ngra yangidan nafas olish harakati boshlanadi, ayni vaqtda tortishib berkitilib turgan ovoz tirqishi orqali havoni arang o‘tishi tufayli xarakterli cho‘ziq tovush xushtakka o‘xshagan tovush chiqadi (repriz deb ushani aytiladi) bilan o‘tadi. Ko‘kyo‘talni og‘ir formasida bir kecha kunduzda 25-30 marta va undan ko‘proq takrorlanib 15 minutgacha davom etadi. Bunda 10 ta repriz kuzatilib, jarayon hamisha qusish bilan poyoniga yetadi. Nafas maromini izdan chiqish o‘pka ventilyatsiyasini buzilishiga olib kelib, markaziy nerv sistemasida qon aylanishi izdan chiqib, miya kislorodga yo‘lchimay, miya gipoksiyasi boshlanadi. Ko‘kyo‘tal kasalligi 1-3 oy yoki undan ham ko‘p muddatda davom etishi mumkin. Profilaktikasi AKDS, aloqada bo‘lganlarga immunoglobulin 6 ml mushak orasiga (3 ml dan kun oralatib).